Istanbul kanali
Istanbul kanali — Qora dengizdan Istanbulning Yevropa tomonidagi Marmara dengizigacha choʻzilgan suv yoʻli loyihasi. Shunga oʻxshash loyihalar oldin ham taklif qilingan boʻlsa-da, Istanbul kanali loyihasi 2011-yilda oʻsha paytdagi Bosh vazir Rajab Toyyib Erdoʻgʻan tomonidan eʼlon qilingan edi[1]. Loyiha uchun birinchi tender 2020-yil 26-martda boʻlib oʻtdi[2].
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻxshash loyihalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bosforga muqobil suv yoʻli loyihasining tarixi Rim imperiyasiga borib taqaladi. Sakarya daryosi transporti loyihasi birinchi marta Bitiniya gubernatori Plinius va imperator Trayan yozishmalarida tilga olingan[3][4].
Qora dengiz va Marmarani sunʼiy boʻgʻoz bilan bogʻlash gʻoyasi 16-asrdan beri 6 marta kun tartibidagi mavzu boʻlgan[5]. 1500-yillarning oʻrtalarida Usmonlilar imperiyasi amalga oshirishni rejalashtirgan 3 ta yirik loyihalardan biri Sakarya daryosi va Sapanca koʻlini (oʻzbekcha: Sapanja) Qora dengiz va Marmara bilan bogʻlash edi. Bu 1550-yilda Sulaymon hukmronligi davrida paydo boʻlgan. Garchi davrning ikki buyuk meʼmori Mimar Sinan va [[[Nikola Parisi]] tayyorgarlik ishlarini boshlagan boʻlsalar-da, urushlar tufayli bu loyihani amalga oshirish bekor qilindi[6][7].
Istanbul gʻarbidagi kanal loyihasi birinchi marta 1990-yil avgust oyida TUBITAKning Sciyencye and Technology jurnalida chop etilgan maqolada taklif qilingan. Oʻsha paytda Energiya vazirligi maslahatchisi Yüksel Önem yozgan maqolaning nomi „Men Istanbul kanali haqida oʻylayapman“ edi. Buyukchekmecye koʻlidan boshlanib, Terkos koʻli gʻarbidan oʻtadigan Istanbul kanali uzunligi 47 km, suv yuzasida kengligi 100 metr va chuqurligi 25 metr qilib belgilangan. 1994-yilda Bulent Ecyevit Istanbulning Yevropa tomonida Qora dengiz va Marmara oʻrtasida kanal ochishni taklif qildi[8].
Quyidagi jadvalda Bosfor orqali oʻtadigan yirik kemalarning umumiy hajmi va miqdori koʻrsatilgan[9]:
| Yil | Jami yalpi tonna | Uzunligi 200 metrdan oshadigan kemalar soni |
|---|---|---|
| 2006 | 475,796,880 | 3,653 |
| 2007 | 484,867,696 | 3,653 |
| 2008 | 513,639,614 | 3,911 |
| 2009 | 514,656,446 | 3,871 |
| 2010 | 505,615,881 | 3,624 |
| 2011 | 523,543,509 | 3,800 |
| 2012 | 550,526,579 | 3,866 |
| 2013 | 551,771,780 | 3,801 |
| 2014 | 582,468,334 | 3,895 |
| 2015 | 565,216,784 | 3,930 |
| 2016 | 565,282,287 | 3,873 |
| 2017 | 599,324,748 | 4,005 |
| 2018 | 613,088,166 | 4,106 |
| 2019 | 638.892.062 | 4,400 |
| 2020 | 619.758.776 | 4,952 |
Istanbul kanali
[tahrir | manbasini tahrirlash]Loyihaning mazmuni birinchi marta 2010-yil 23-sentabrda jurnalist Xincal Uluch tomonidan „Bosh vazirning aaxmoqona loyihasi“ nomli maqolasida tilga olingan[10]. 2011-yilda matbuotda oʻsha paytdagi Bosh vazir Rajab Toyyib Erdogʻan aytganidek „axmoqona loyiha“ sifatida eʼlon qilingan, lekin loyihaning nomi, mazmuni va joylashuvi uzoq vaqt sir saqlangan. 2011-yil 27-aprelda Sutluce shahridagi Halich Kongress markazida boʻlib oʻtgan matbuot anjumani bilan loyiha haqidagi asosiy maʼlumotlar eʼlon qilindi[1]. 2021-yil 26-iyunda Prezident Rajab Toyyib Erdoʻgʻan kanal ustida quriladigan 6 koʻprikdan birinchisining poydevorini qoʻydi. Kanal 2027-yilda qurib bitkazilishi rejalashtirilgan[11].
Loyihaning xususiyatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Maqsad
[tahrir | manbasini tahrirlash]Istanbul kanali loyihasining asosiy maqsadi Bosforga qoʻshimcha ravishda ochiladigan kanal bilan mavjud kemalar tirbandligi va kema xususiyatlarining oʻzgarishini hisobga olgan holda, Qora dengizdan Marmara dengizigacha boʻlgan hozirgi kema oqimining tez, xavfsiz va iqtisodiy oʻtishini taʼminlash.
Istanbul kanali logistika va sayyohlik sektorini mustahkamlashga, Istanbul aeroporti kabi yirik loyihalar bilan integratsiyalashishga, Bosfor boʻgʻozidagi yukni yengillashtirishga, bu yerdan xavfli yuklarni olib ketayotgan tankerlar tufayli yuzaga kelishi mumkin boʻlgan xavf va xatarlarni minimallashtirishga qaratilgan.
Bayonotlarga koʻra, Kanal Istanbul rasmiy nomi shaharning Yevropa tomonida amalga oshiriladi. Kanalning Marmara dengizi bilan tutashgan joyida 2023-yilga kelib qurilishi kutilayotgan ikkita yangi shahardan biri oʻrnatiladi. Kanal uzunligi 40–45 km; Uning kengligi sirtda 145–150 m, tagida 125 m boʻladi[1]. Suvning chuqurligi 25 metrni tashkil etadi. Bu kanal yordamida Bosfor tankerlar harakati uchun toʻliq yopiladi va Istanbulda ikkita yangi yarim orol va yangi orol paydo boʻladi[1].
Kanal Istanbul 453 million metr/kvadrat maydonda qurilishi rejalashtirilgan „Yangi shahar“ning 30 million kvadrat metr maydonini egallaydi[12]. Boshqa maydonlar — 78 million kvadrat metrli ayeroport, 33 million kvadrat metrlik Ispartakule va Bahchashehir, 108 million kvadrat metrli yoʻllar, 167 million kvadrat metrlik uchastkalarni rayonlashtirish va 37 million kvadrat metrlik umumiy yashil hududlarga ajratilgan[12].
Loyihani oʻrganish ikki yil davom etadi. Qazilgan yerlar katta aeroport va port qurilishida ishlatiladi. Shuningdek, karerlar va yopiq konlar uchun foydalaniladi. [15] Loyihaning qiymati 10 milliard dollardan oshishi aytilgan[13].
Joylashuv rejasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]2018-yil 15-yanvarda loyihaning marshruti aniqlandi. Istanbul ksnsli uchun oxirgi yoʻnalish beshta muqobil yoʻnalish oʻrtasida ish olib borilgandan soʻng tanlandi. Transport vazirligi, loyihaning Kichikchekmece koʻli, Sazlisu toʻgʻoni va Terkos toʻgʻoni yoʻllari orqali oʻtishini jamoatchilikka eʼlon qildi[14].
Kanalning taxminan 6149 metr yoʻnalishi Istanbulning Küçükçekmece tumani chegarasida, taxminan 3,189 metr Avjilar tumani chegarasida, taxminan 6,061 metr Boshakshehir tumani va qolgan qismi 27,383 metrning bir qismi Arnavutköy tumani chegaralaridan oʻtadi. Kanal yoʻlining 1724 metr qismi Marmara dengizida, 3680 metr qismi Qora dengiz ichkarisida qoladi.
Kanal ustida rejalashtirilgan koʻprik oʻtish joylariga mos ravishda kanaldan oʻtishi mumkin boʻlgan eng katta kema oʻlchamlari: uzunligi 275-350 metr, kengligi 49 metr, tortishish 17 metr va suv sathidan 58 metr balandlikda belgilangan[12].
| Istanbul kanali | Panama kanali | Suvaysh kanali | |
|---|---|---|---|
| Kengligi | 275 m | 62.5 m | 205 m |
| Uzunligi | 45 km | 80 km | 193 km |
| Maksimal kema kengligi | 77.5 m | 51.2 m | 51.2 m |
Kanal yoʻnalishi boʻylab nosozlik yoki baxtsiz hodisa yuz berganda zarur yordam koʻrsatiladigan 7 ta favqulodda toʻxtash joyi va Küçükçekmece koʻlidagi 2 ta langar joyi kema oqimiga qarab kutib turadi. Bundan tashqari, xizmat koʻrsatuvchi kemalarni joylashtirish uchun kanalning har bir kirish joyi uchun bittadan 2 ta qayiqni bogʻlaydigan joylar mavjud[12].
Narx
[tahrir | manbasini tahrirlash]Loyihaning umumiy qiymati 75 milliard turk lirasi. Koʻprik va aeroport kabi sarmoyalar hisobga olinsa, umumiy qiymati 118 milliard turk lira deb baholanadi[15].
Kanal atrofidagi mojarolar
[tahrir | manbasini tahrirlash]2021-yil 5-aprel kuni 10 nafar sobiq admiral mamlakat prezidenti Rajab Toyyib Erdoʻgʻonning Istanbulda Qora dengizni Marmar dengizi bilan ulaydigan yangi kanal qurish loyihasini tanqid qilgani uchun hibsga olingani xabar qilindi. Mazkur loyihaga qarshi norozilik namunasi sifatida 104 nafar admiral prezidentga ochiq xat yoʻllagan. Hibsga olingan admirallar ham imzo qoʻyganlar orasida boʻlgani aytilmoqda.
Panama va Suvaysh kanaliga oʻxshash Istanbul kanali qurilishi haqidagi qaror eʼlon qilingandan keyin koʻpchilik boʻgʻozlardagi harakatni tartibga soluvchi Montryo konvensiyasining tartiblari buzilishidan xavotirga tusha boshladi. 1936-yilda imzolangan mazkur konvensiyaga muvofiq, Dardanel va Bosfor boʻgozida fuqarolik kemalarining erkin harakat qilishlari belgilab qoʻyilgan. Konvensiya, shuningdek, mazkur boʻgʻozlar orqali Qora dengizga tutash boʻlmagan davlatlar kemalarining harakatlanishiga cheklovlar oʻrnatgan[16].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „İstanbul için 'çılgın'lık vakti!“. Haberturk.com. Qaraldi: 2011-yil 27-aprel.
- ↑ „Kanal İstanbul için ilk ihale yapıldı“. Sputnik Türkiye. Qaraldi: 2020-yil 26-mart.
- ↑ Siegfried Froriep: Ein Wasserweg in Bithynien. Bemühungen der Römer, Byzantiner und Osmanen. "Antike Welt" mecmuası, 2. özel sayı, 1986, S. 39–50
- ↑ Mustafa Armağan. „Asıl "çılgın proje" Osmanlıyı geri getirmek mi?“. v3.arkitera.com. Qaraldi: 2 mayıs 2011.
- ↑ „'Çılgın Proje', geçmişte tam altı kez gündeme geldi“. Haberturk.com. Qaraldi: 2011-yil 28-aprel.
- ↑ „Sokullu'nun 'Çılgın Proje'si 500 yıldır gerçekleştirilmeyi bekliyor“. Hürriyet. Qaraldi: 22 şubat 2012.
- ↑ „Asıl "çılgın proje" Osmanlı'yı geri getirmek mi?“. Zaman. 2015-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 mayıs 2011. (Wayback Machine saytida 2015-05-13 sanasida arxivlangan)
- ↑ „ÇILGIN PROJE KOPYA ÇIKTI“. odatv.com. Qaraldi: 2011-yil 27-aprel.
- ↑ „TÜRK BOĞAZLARI GEMİ GEÇİŞ İSTATİSTİKLERİ“. T.C. Ulaştırma ve altyapı bakanlığı. Qaraldi: 2011-yil 27-aprel.
- ↑ Xincal Uluch. „Başbakan'dan bir "Çılgın" proje ki..“. Sabah. Qaraldi: 23 eylül 2010.
- ↑ „Cumhurbaşkanı Erdoğan: Kanal İstanbul, İstanbul'un geleceğini kurtarma projesi“. NTV. Qaraldi: 2021-yil 26-iyun.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 „Kanal İstanbul nedir, güzergahı ve projeyle ilgili tartışmalar hakkında neler biliniyor?“. BBC. Qaraldi: 2 aralık 2019.
- ↑ „İstanbul'a ikinci boğaz: "Kanal İstanbul"“. CNN Türk. 2014-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 27-aprel.
- ↑ İbrahim Değirmen. „Kanal İstanbul konut fiyatlarını geçeceği yerlerde uçurdu!“. Haber.com. 2018-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
- ↑ Çiğdem Toker. „Asil maliyet 20 milyar dolar mi?“. Sözcü.
- ↑ „Шарқий экспресс. Истанбул канали атрофидаги можаролар, Иорданиядаги сиёсий инқироз“. Bugun.uz. 2021-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 10-aprel.