Isteʼmol xarajatlari

Isteʼmol xarajatlari — bu jismoniy shaxslar va/yoki uy xoʻjaliklari tomonidan yakuniy mahsulot hamda xizmatlarga sarflangan pullarning umumiy miqdori^[1].

Isteʼmol xarajatlarining ikkita tarkibiy qismi mavjud: induksiyalangan isteʼmol (bunga daromad darajasi taʼsir qiladi) va avtonom isteʼmol (bunga daromad darajasi taʼsir qilmaydi).

Makroiqtisodiy omillar

Soliqlar

Soliqlar iqtisodni tartibga solish vositasidir. Hukumatlar tomonidan ishlab chiqilgan soliq siyosati isteʼmolchilar guruhlari, sof isteʼmol xarajatlari va isteʼmolchilar ishonchiga taʼsir qiladi. Iqtisodchilar soliq manipulyatsiyasi isteʼmol xarajatlarini koʻpaytirishini yoki kamaytirishini kutishadi, biroq bu borada muayyan manipulyatsiyalarning aniq taʼsiri koʻpincha bahs-munozaralarga sabab boʻladi.

Isteʼmol xarajatlarini ragʻbatlantirish yoki bostirish sifatida soliq manipulyatsiyasi yalpi ichki mahsulot (YaIM) uchun tenglamani keltirib chiqaradi. Tenglama YaIM = C + I + G + NX boʻlib, bu yerda C — xususiy isteʼmol, I — xususiy investitsiyalar, G — davlat va NX — importdan eksportning ayirib tashlangan (tashqi savdo balansi) sof qismidir. Davlat xarajatlarining oʻsishi talab va iqtisodiy kengayishni keltirib chiqaradi. Biroq, davlat xarajatlarining oshishi soliqlarning oshishi yoki defitsit xarajatlariga aylanadi. Bu xususiy isteʼmol, investitsiyalar va/yoki savdo balansiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin^[2].

Isteʼmolchi kayfiyati

Isteʼmolchi kayfiyati — bu insonlarning iqtisodiyot va fiskal bozorlar holatiga umumiy munosabati boʻlib, ular isteʼmol xarajatlarining kuchli tarkibiy qismidir. Hissiyotlar iqtisodiyotda tebranishlarni keltirib chiqarish uchun kuchli qobiliyatga ega, chunki agar isteʼmolchilarning iqtisodiyot holatiga munosabati yomon boʻlsa, ular pul sarflashni xohlamaydilar. Shuning uchun, bu his-tuygʻular iqtisodning kuchli bashoratchisi ekanligini isbotlaydi, chunki odamlar iqtisodiyotga yoki tez orada sodir boʻluvchi biror voqeaga (masalan, un narxi yaqinda oshib ketishi) ishonganlarida, pulni ishonch bilan sarflaydilar va sohalarga sarmoya kiritadilar. Biroq, his-tuygʻular har doim ham baʼzi odamlarning sarflash odatlariga boshqalarda boʻlgani kabi taʼsir qilma olmaydi. Masalan, baʼzi uy xoʻjaliklari oʻz xarajatlarini oʻz daromadlaridan qatʼiy ravishda ajratib qoʻyadilar, shunda ularning daromadlari isteʼmoliga (shu jumladan jamgʻarmalarga) yaqin yoki deyarli teng boʻladi. Boshqalar oʻzlarining his-tuygʻulariga tayanib, daromadlarini qanday sarflashlarini va shunga oʻxshash narsalarni vaziyatga qarab hal qilishadi.

Hukumatning iqtisodiy ragʻbatlantirishi

Iqtisodiy muammolar yoki noaniqlik davrida hukumat koʻpincha chegirmalar yoki cheklar shaklida iqtisodiy ragʻbatlarni tarqatish orqali muammoni tuzatishga harakat qiladi. Biroq, bunday usullar oʻtmishda bir necha sabablarga koʻra muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Yuqorida aytib oʻtilganidek, vaqtinchalik moliyaviy imtiyozlar kamdan-kam hollarda muvaffaqiyatli boʻladi, chunki odamlar tez-tez sarflash odatlarini oʻzgartirishni yoqtirmaydilar. Bundan tashqari, odamlar iqtisodiy ragʻbatlantirish paketlari iqtisodiy tanazzul tufayli ekanligini tushunish uchun aqlli va shuning uchun pullarini bunday paketlarga sarflashni istamaydilar. Buning oʻrniga ular pullarini tejashga qoʻyishadi, bu esa iqtisodiyotni ragʻbatlantirishga yordam beradi. Omonatga pul qoʻyish orqali banklar foyda oladi va foiz stavkalarini pasaytirishga qodir, bu esa boshqalarni kamroq tejashga va kelajakdagi xarajatlarni ragʻbatlantirishga undaydi.

Yoqilgʻi

Yoqilgʻi taʼminoti toʻxtatilganda, avtomobillar va mexanizmlar kabi yoqilgʻiga qaram boʻlgan tovarlarga talab kamayishi mumkin. Energiya taʼminotidagi uzilishlar ushbu taʼminotning mavjudligiga ishonchsizlikni va endilikda belgilanadigan narxlariga nisbatan noaniqlikni keltirib chiqaradi. Koʻpincha isteʼmolchilar energiyaga bogʻliq boʻlgan mahsulotlarni, mahsulotdan foydalanish uchun ketadigan yoqilgʻi mavjudligiga ishonch hosil qilmaguncha sotib olmaydilar.

Yoqilgʻi narxining oshishi talabning pasayishiga olib kelmaydi, chunki u elastik emas. Aksincha, daromadning katta qismi yoqilgʻiga sarflanadi va boshqa tovarlarni sotib olish uchun kamroq pul sarflanadi. Bu isteʼmol xarajatlarining umumiy pasayishiga olib keladi.

Maʼlumotlar

Qoʻshma Shtatlar

1929-yilda isteʼmol xarajatlari mamlakat iqtisodiyotining 75 % ni tashkil etdi. 1932-yilda biznes xarajatlari pasayganda, bu 83 % gacha oʻsdi. Ikkinchi jahon urushi davrida hukumatning katta xarajatlari va isteʼmol mahsulotlarining yetishmasligi tufayli isteʼmol xarajatlari taxminan 50 % ga kamaydi. AQSHda isteʼmol xarajatlari 1960-yilda YaIMning 62 % idan oshdi, bu 1981-yilgacha saqlanib qoldi va 2013-yilda 71 % gacha koʻtarildi^[3].

Qoʻshma Shtatlar misolida Iqtisodiy tahlil byurosi tomonidan eʼlon qilingan isteʼmol xarajatlari koʻrsatkichi shaxsiy xarajatlarning uchta keng toifasini oʻz ichiga oladi^[4]:

Uzoq muddatli tovarlar: avtotransport vositalari va ehtiyot qismlari, mebellar va uzoq umr koʻradigan uy jihozlari, dam olish uchun moʻljallangan tovarlar va transport vositalari va boshqa uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar.
Notoʻgʻri tovarlar: xonadan tashqarida isteʼmol qilish uchun sotib olingan oziq-ovqat va ichimliklar, kiyim-kechak va poyafzal, benzin va boshqa energiya tovarlari va boshqa chidamli boʻlmagan tovarlar.
Xizmatlar: uy-joy va kommunal xizmatlar, sogʻliqni saqlash, transport xizmatlari, dam olish xizmatlari, ovqatlanish va turar joy xizmatlari, moliyaviy xizmatlar va sugʻurta va boshqa xizmatlar.

Bu AQSh aholini roʻyxatga olish byurosi tomonidan uy xoʻjaliklari darajasida toʻplangan va Mehnat statistikasi byurosi tomonidan tahlil qilingan hamda eʼlon qilingan aholi boʻyicha AQShning ichki isteʼmol xarajatlari va daromad demografiyasi uchun BLS.gov/CEX havolasidir.

Manbalar

↑ „Consumer Spneding Definition“. Investopedia (2020-yil 30-dekabr).
↑ Horton, Mark. „Fiscal Policy: Giving and Taking Away“. Finance & Development. International Monetary Fund (2012-yil 28-mart). Qaraldi: 2012-yil 10-noyabr.
↑ „Personal Consumption Expenditures (PCE)/Gross Domestic Product (GDP)“ FRED Graph, Federal Reserve Bank of St. Louis
↑ „Archived copy“. 2017-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 9-mart.

[1] „Consumer Spneding Definition“. Investopedia (2020-yil 30-dekabr).

[2] Horton, Mark. „Fiscal Policy: Giving and Taking Away“. Finance & Development. International Monetary Fund (2012-yil 28-mart). Qaraldi: 2012-yil 10-noyabr.

[3] „Personal Consumption Expenditures (PCE)/Gross Domestic Product (GDP)“ FRED Graph, Federal Reserve Bank of St. Louis

[4] „Archived copy“. 2017-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 9-mart.

[1]

[2]

[3]

[4]