Izix chaatasi

Izix chaatasi — meʼmoriy yodgorlik boʻlib, Xakasiyadagi 16 ta mozordan iborat. Miloddan avvalgi VI asr — milodiy 1-asrga tegishli, Toshtiq madaniyatining Izix bosqichiga tegishli.

Chaatas (hak. Chatas urush toshi^[1]) — odatda tosh yodgorlik toshlari bilan oʻralgan madaniy qoʻrgʻonlarning zanjirlarini oʻz ichiga olgan, oʻziga xos qabristonlarning belgilanishidir.

U Izix Kopi qishlogʻidan 6 kilometr uzoqlikda, Izix togʻining choʻqqilaridan birining shimoli-sharqiy yonbagʻrida joylashgan. Dafn etishning oʻziga xos xususiyati — qabristonlar joylashgan tepaliklar yonbagʻirlarining oʻsimlik bilan qoplanishi juda qalin-ki, bu ularni yashirishga yetarlidir.

Qabrlar barpo etilgunga qadar Toshtiq madaniyatida marhumning jasadini kuydirib, soʻngra teridan yoki sopol yoki yogʻochdan yasalgan qabrlarga qoʻyish bilan ajralib turadigan dafn marosimi allaqachon shakllanib boʻlgan. Biroq, Izix chaataslaridagi sagʻanalarni oʻrganishda kulning izlari topilmgan, bu Yenisey va uning chap irmogʻi Abakan oraligʻida joylashgan Koybal choʻli aholisining oʻliklarni oxirigacha yoqish odati boʻlmaganligini koʻrsatadi, bu bilan ular Yeniseyning chap qirgʻogʻining qolgan qismi aholisidan ajralib turadi.

Chatasning sharqida miloddan avvalgi VII—I asrlarga oid koʻplab boshqa mozorlar mavjud. Bu yerda jami 230 dan ortiq qabrlarni tashkil etuvchi 25 ta qabriston aniqlangan. Koʻpincha bu qabristonlarning barchasi Izix chaatasi deb ataladi.

Oʻrganish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi marta 1940-yilda L. E. Yevtyuxova tomonidan tasvirlangan. 1951-yilda Qizlasov boshchiligidagi Moskva davlat universiteti ekspeditsiyasi tomonidan, Toshtiq madaniyatiga oid uchta sagʻana va ikkinchi sagʻananing tepaligida joylashgan Chaatas madaniyatiga oid bir qancha qabrlar qazilgan. 135 (birinchisida) va 70 (ikkinchisida) kishilar dafn etilgan, turli davrlarga oid sagʻanalardan iborat yodgorlik Toshtiq madaniyatining turli bosqichlariga oid narsalarni yoshini aniqlashda nihoyatda muhimdir^[2].