Jozeph Roth

Joseph Roth
	; 1926-yilda olingan rasm
Tavalludi	Moses Joseph Roth; 1894.09.02; Brody, Austriadagi Galicia. Austria-Hungary hozirgi Ukrainada joylashgan
Vafoti	Tug'ilgan sanasi 1939.05.27 Vafot etgan sanasi 1894.09.02; Parij, Fransiya
Ijod qilgan tillari	German tili
Fuqaroligi	Avstriya va Cisleithania
Alma mater	Vienna Universiteti
Faoliyat yillari	1920–1939
Turmush oʻrtogʻi	Friederike (Friedl) Reichler
Imzosi

Moses Jozef Roth (1894-yil 2-sentyabr – 1939-yil 27-may) avstriyalik-yahudiy jurnalist va yozuvchi hisoblanib, Avstriya-Vengriya imperiyasining qulashi haqidagi "Radetskiy mart „ (1932-yil) nomli oilaviy dostoni bilan mashhur. Ushbu asar Avstriya-Vengriya imperiyasining qulashi va unddan keyingi davrni tasvirlaydi. Bundan tashqari “Job" (1930) romani yahudiy hayotining murakkabligini ochib bergan. "Juden auf Wanderschaft" (1927) kabi mashhur esselari ham mavjud. Mazkur asarlarida Birinchi Jahon urushi va Rossiya inqilobidan keyin Sharqdan Gʻarbga koʻchgan yahudiylarning tarixi tasvirlangan^[1]^[2]. XXI asrda „Radetskiy mart“ning ingliz tilida qayta nashr etilishi hamda uning Berlin va Parijda yozgan jurnalistik asarlari toʻplamlari Rothga boʻlgan qiziqishni yangi avlod orasida yana jonlantirdi.

Biografiyasi

Jozef Roth yahudiy oilasida dunyoga kelgan va oʻsha davrdagi Avstriya-Vengriya imperiyasining eng sharqiy qismida joylashgan Sharqiy Galisiyadagi Lemberg (hozirgi Lvov, Ukraina) yaqinidagi Brodi shahridagi (hozirgi Ukrainada) kichik shaharchada oʻsgan. Shaharda yahudiy madaniyati muhim rol oʻynagan, aholisining koʻpchiligi yahudiylardan iborat edi. Roth onasi va uning qarindoshlari bilan birga katta boʻlgan, otasini esa hech qachon koʻrmagan, chunki otasi u tugʻilishidan avval yoʻqolib ketgan edi.

Oʻrta maktabni bitirganidan keyin Jozef Roth 1913-yilda universitet darslarini boshlash uchun Lemberga koʻchib oʻtdi, keyinchalik 1914-yilda falsafa va nemis adabiyotini oʻrganish uchun Vyana universitetiga oʻtdi. 1916-yilda u universitetni tark etib, Avstriya-Vengriya armiyasiga sharqiy frontga jurnalist yoki tsenzor sifatida safarbar boʻldi. Bu tajriba uning hayotiga katta taʼsir koʻrsatdi. Shuningdek, 1918-yilda Habsburglar imperiyasining qulashi Rothni „uysizlanish“ hisiga duchor etdi. U oʻzining eng katta tajribasini shunday bayon etgan: „Eng kuchli tajribam urush va otaxonim boʻlgan Avstriya-Vengriya ikkilamchi monarxiyasining vayron boʻlishidir.“

Rots 1922-yilda Friederike (Friedl) Rihler bilan turmush qurdi. 1920-yillarning oxirida uning xotini shizofreniya kasalligiga chalingan va bu Rothni moliyaviy jihatdan chuqur inqirozga solgan. U yillar davomida sanatoriyada yashaydi va keyinchalik natsistlarning Aktion T4 dasturida oʻldirilgan^[3].

1929-yilda Roth Andrea Manga Bell bilan tanishdi. Andrea Hamburgda tugʻilgan va Kamerundagi Douala shahzodasi Aleksandr Douala Manga Bell bilan baxtsiz turmush oʻrtogʻiga ega edi. Uning eri Kamerunga qaytib kelgan, u va ularning bolalari esa Yevropada qolgan edi. Rot u bilan uchrashgan vaqtida, Ullshteyn jurnalining Gebrauchsgraphik muharriri edi^[4]. Taniqli liberal yahudiy jurnalisti boʻlgan Roth Germaniyani 1933-yil 30- yanvarda Adolf Gitler Reyx kansleri boʻlganida tark etgan. Andrea Manga Bell unga bolalari bilan hamrohlik qilgan. Keyingi olti yilning koʻp qismini u oʻzi sevgan shahar Parijda oʻtkazdi. Uning Fransiyada yozgan insholari shahar va uning madaniyatidan zavqlanishni namoyish etadi. Gitlerning hokimiyatga kelishidan bir necha oy oʻtib, Roth 1933-yil fevralda Stefan Zveigga yozgan bashoratli xatida shunday degan edi: „Biz katta falokatlarga yaqinlashyapmiz. Bizning adabiy va moliyaviy hayotimiz vayron boʻldi, ammo bularning barchasi yangi urushga olib keladi. Bizning hayotimizga hech qanday umid yoʻq. Ular vahshiylikni hukmron qildi.“

Andrea Manga Bell bilan munosabatlari moliyaviy qiyinchiliklar va Rothning rashki sababli uzildi. 1936-1938-yillarda Roth Irmgard Keun bilan romantik aloqada boʻldi. Ular birgalikda Parij, Vilna, Lemberg, Varshava, Vena, Salzburg, Bryussel va Amsterdamga sayohat qilishdi.

Roth yahudiy kelib chiqishini inkor etmagan boʻlsa-da, katolitsizmga boʻlgan aloqasini juda muhim deb hisoblagan. Hayotining oxirgi yillarida u katoliklikni qabul qilgan deb aytiladi. Unga ikki dafn marosimi oʻtkazilgani aytilgan: biri yahudiy, biri katolik.

Hayotining soʻnggi yillarida Roth mehmonxonalarda yashadi, ogʻir ichkilikbozlikka chalingan, pul va kelajak haqida xavotirga tushgan. U surunkali alkogolizmga chalingan boʻlsa-da, oʻlimiga qadar samarali ishlagan. Roth1939-yilda Parijda vafot etdi. U oxirgi asari „Muqaddas Ichkilik Ichuvchisi“da alkogolik boʻlgan bir odamning oʻz shaʼnini qayta tiklashga boʻlgan urinishlarini tasvirlagan.

Rothning oʻlimi, ayniqsa, dramaturg Ernst Tollerning 1939-yil 22-mayda Nyu-Yorkda oʻz joniga qasd qilgani haqida eshitganidan soʻng tezlashgan. 27-mayda ikki tomonlama pnevmoniya va alkogolni toʻsatdan tashlashdan kelib chiqqan delirium tremens tufayli vafot etdi va 30-mayda Parijdagi Thiais qabristoniga dafn qilindi.

Jurnalistika va adabiy faoliyati

1918-yilda Joseph Roth Viena shahriga qaytib, chap qanot gazetalari uchun maqolalar yozishni boshladi. U “Vorwärts” gazetasida chop etilgan maqolalarida “Der rote Joseph” (Qizil Yozef) imzosini ishlatgan. Bu ism uning familiyasiga oʻxshash boʻlib, nemischa „rot“ (qizil) soʻzi, ayniqsa Yevropadagi kommunist partiyalarining ramzi sifatida keng tarqalgan edi. 1920-yilda Berlin shahriga koʻchib oʻtgan Roth, bu yerda "Neue Berliner Zeitung" gazetasida muvaffaqiyatli jurnalist sifatida faoliyat yurita boshladi, 1921-yildan esa "Berliner Börsen-Courier" gazetasi bilan hamkorlikni davom ettirdi. 1923-yilda esa Roth "Frankfurter Zeitung" gazetasiga qoʻshilib, Yevropaning turli burchaklarida, jumladan Fransiyaning janubida, SSSRda, Albaniyada, Polshada, Italiyada va Germaniyada sayohatlar qilib, maqolalar yozdi. Uning asosiy asarlarini ingliz tiliga tarjim aqilgan tarjimoni Maik Hofmanning taʼkidlashicha, „U oʻz davrining eng nufuzli va eng yaxshi maosh olgan jurnalistlaridan biri edi, har bir qator uchun bir nemis markasi haq olardi“^[5]. 1925-yilda Roth Fransiyada bir muddat yashab, ishladi, ammo Berlinda doimiy yashashni hech qachon davom ettirmadi. Rothni, ayniqsa, Avstriya-Vengriya imperiyasining nostaljik tasvirlarini yaratgan yozuvchilardan biri sifatida eʼtirof etishadi. U Habsburglar monarxiyasining yuksalish va qulashini, oʻsha davrga boʻlgan nostalgik xotiralarini oʻz asarlarida keng yoritgan^[6]. Rothning birinchi (yakunlanmagan) romani „Oʻrgimchak toʻri“ (1923) Avstriya gazetasida seriyali tarzda nashr etildi. U urushdan keyingi Yevropaning turli ijtimoiy va siyosiy muammolarini oʻrganib, adabiyotda oʻz oʻrnini topa boshladi. Ammo haqiqiy yuksalish faqat „Job“ va „Radetzki marshi“ romanlari bilan roʻy berdi, ular Rothni jurnalist sifatida emas, balki adabiyot olamining nufuzli yozuvchisi sifatida tanitdi.

1930-yillardan boshlab, Rothning adabiy ijodi zamonaviy jamiyatni tasvirlashdan koʻra, 1914-yildan oldingi Avstriya-Vengriya imperiyasida yashashni, uning gullab-yashnagan davriga boʻlgan nostalji tuygʻularini aks ettira boshladi. U oʻz asarlarida, koʻpincha, yurtidan ajralib, „uy“ izlayotgan, ayniqsa yahudiylar va eski Avstriya-Vengriya fuqarolarining taqdirini tasvirlagan. Bu odamlar, monarxiyaning qulashidan keyin, oʻzlarining yagona vatanini yoʻqotib, uysiz qolgandilar. Rothning kechki asarlarida u monarxiyaning tiklanishini, oʻsha davrning barqarorligi va tinchligini qaytarishni orzu qilgandek koʻrinadi. U oʻz asarlarida siyosiy ekstremizmning kuchayishi, ayniqsa, Germaniyada natsizmning avj olishiga qarshi oʻz qarashlarini bildirdi. „Radetsiy mart“ (1932) va „Imperatorning busti“ (1935) kabi asarlar Rothning bu kechki davr ijodining tipik namunalaridir.

Rothning 1938-yilda nashr etilgan „Imperatorning qabri“ nomli romanida esa, u „Radetkiy mart“ qahramonining amakivachasi taqdirini tasvirlaydi, uning hayoti Germaniya tomonidan Avstriyaning anneksiya qilinishiga qadar davom etadi. Bu asar Rothning oʻzining ajralmas ildizlarini, oʻtmishga boʻlgan qaygʻuli nostaljik tuygʻusini va siyosiy oʻzgarishlarga boʻlgan tanqidiy munosabatini yanada ravshan ifodalaydi.

Nashr etilgan asarlari

Badiiy asar

Oʻqning tarmogʻi (Das Spinnennetz [de]) (1923, 1989 yilda oʻsha nomli filmga adaptatsiya qilingan)
Hotel Savoy (1924)
The Rebellion (Die Rebellion) (1924-yil; inglizcha tarjimaning baʼzi nashrlarida uni shunchaki Rebellion deb ataladi)
„Avril: sevgi muomalasi hikoyasi“ (Avril. Die Geschichte einer Liebe) (1925; The Collected Stories)
„Kork koʻrinish“ (Der blinde Spiegel [de]) (1925 yil; The Collected Stories)
Oxirsiz uchish (Die Flucht ohne Ende) (1927)
Zipper va uning otasi (Zipper und sein Vater [de]) (1928)
Oʻng va chap (Rechts und links [de]) (1929)
Sohit paygʻambar (Der stumme Prophet [de]) (1929)
Ayub (1930)
Radetskiy marshRadetskiy marsh>Radetzkymarsch) (1932; baʼzi ingliz tarjimalarida Radetskiyning marchi deb ataladi)
„Fallmerayer the Stationmaster“ (Stationschef Fallmerayer [de]) (1933; The Collected Stories)
Tarabas [de] (1934)
„Imperatorning boʻgʻi“ (Die Büste des Kaisers [de]) (1934; The Collected Stories)
Qotilning tanbehlari (1936)
Yuz kun (Die hundert Tage [de]) (1936)
Boʻgʻim va oʻlchovlar (Das falsche Gewicht [de]) (1937) tarjimasi Devid Le Vay tomonidan 2024 yil oktyabr oyida Pushkin press tomonidan chop etiladi. ^[7]
Imperator qabri (Die Kapuzinergruft) (1938)
Muruvvatlar simli (Die Geschichte von der 1002. Nacht [de]) (1939) ^[8]
Muqaddas ichuvchi afsoni (Die Legende vom heiligen Trinker [de]) (1939)
„Laviatan“ (Der Leviathan [de]) (1940 yil; The Collected Stories)
J.Rotning toʻplamli hikoyalari, trans. Maykl Xofmann, Nyu-York: W. W. Norton (2003)

Badiiy boʻlmagan asarlar

Koʻchmanchi yahudiylar (Juden auf Wanderschaft) (1927; reportaj)
AntikristAntikrist) (assay, 1934)
Men koʻrgan narsalar: Berlindagi 1920-1933 yillar haqidagi hisobotlar. Maykl Xofmann, Nyu-York: W. W. Norton (2002) va London: Granta Books (2003)
Oq shaharlar: Fransiyadan olingan hisobotlar, 1925-39, trans. Michael Hofmann tomonidan, London: Granta Books (2004); AQShda Parisian jannatidan hisobot sifatida nashr etilgan: Fransiyadan essays, 1925-1939, Nyu-York: W. W. Norton & Company (2004)
J.Rot: Oʻz hayotini yozuvlarda oʻqizib, trans. va Michael Hofmann tomonidan tahrirlangan, Nyu-York: W. W. Norton (2012)
Mehmonxona yillari, trans. va Michael Hofmann tomonidan tahrirlangan, Nyu-York: Yangi yoʻnalishlar (2015)

Filmografiya

Insonning gunohlari, rejissyor Otto Brauer (1936, Roman asosida ish), bosh rollarda Jan Xersholt
Die isyoni, rejissyor Volfgang Staudte (TV film, 1962, Roman asosida isyon), yulduzcha Yozef Meinrad
Die Legende vom heiligen Trinker, rejissyor Franz Josef Wild [de] (televizion film, 1963, roman asosida Muqaddas ichuvchining afsonasi), yulduzcha Hannes Messemer
Radetzkymarsch [de], rejissyor Maykl Kehlmann (televizion film, 1965, roman asosida Radetskiy mart), yulduzcha Helmut Lohner
Geschichte der Die 1002. Nacht, rejissyor Piter Bovais (televizion film, 1969, Roman asosida marvaridlar ipi), yulduzcha Yoxanna Matz
Beichte eines M Rokcrders, rejissyor Vilm ten Haaf (TV miniseries, 1969, Roman asosida qotilning eʼtirofi), yulduzcha Hannelore Elsner
Trotta, rejissyor Yoxannes Schaaf (1971, Roman asosida imperator qabri), yulduzcha Doris Kunstmann
The False Weight [de], rejissyor Bernxard Viki (1971, Roman asosida ogʻirliklar va oʻlchovlar), yulduzcha Helmut Qualtinger
Stationschef Fallmerayer, Valter Davy tomonidan yoʻnaltirilgan (TV film, 1976, novella Stationschef Fallmerayer asoslangan), Yulduzcha Odil Versois
Job [de], rejissyor Maykl Kehlmann (TV mini-seriallari, 1978, roman asosida ish), bosh rollarda g.
Geschichte einer Liebe [de], Dagmar Damek tomonidan yoʻnaltirilgan (TV film, 1978, hikoya asosida aprel: Sevgi ishlari hikoya), bosh rollardan Bruno Ganz
Tarabas, rejissyor Maykl Kehlmann (TV film, 1981, Roman asosida Tarabas), yulduzcha Helmuth Lohner
Die Flucht ohne Ende, rejissyor Maykl Kehlmann(TV film, 1985, roman asosida tugamasdan parvoz), yulduzcha Helmuth Lohner va Mario Adorf
Muqaddas ichuvchining afsonasi, rejissyor Ermanno Olmi (1988, Roman asosida Muqaddas ichuvchining afsonasi), yulduzcha Rutger Xauer
Oʻrgimchak toʻri, rejissyor Bernxard Viki (1989, Roman asosida oʻrgimchak toʻri), yulduzcha Ulrich M Rakkhe, Armin Myuller-Stahl va Klaus Mariya Brandauer
Die isyoni, rejissyor Maykl Xaneke (TV film, 1993, Roman asosida isyon)
Radetzkymarsch [de], rejissyor Aksel korti(TV mini-seriallari, 1994, roman asosida Radetskiy mart), yulduzcha Maks fon Sydov va Sharlotta Rampling

Manbalar

↑ Liukkonen. „Joseph Roth“. Books and Writers (kirjasto.sci.fi). Kuusankoski Public Library. 2010-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
↑ Author biography in Radetzky March, Penguin Modern Classics, 1984.
↑ „European Dreams: Rediscovering Joseph Roth“. The New Yorker. 19 January 2004.
↑ Robbie Aitken, Eve Rosenhaft: Black Germany: The Making and Unmaking of a Diaspora Community, 1884–1960. Cambridge 2013, pp. 114f. ISBN 1107435641, 9781107435643
↑ Hofmann, Michael. „About the Author“, The Wandering Jews, Granta Books, p. 142. ISBN 1-86207-392-9
↑ Thompson, Helen „The Habsburg Myth and the European Union“, . Europe's Malaise: The Long View Duina: . Emerald Group Publishing, 2020 — 45–66-bet. DOI:10.1108/S0895-993520200000027005. ISBN 978-1-83909-042-4.
↑ Papers. „Weights and Measures“ (en-GB). Pushkin Press (2024-yil 26-iyun). Qaraldi: 2024-yil 4-iyul.
↑ Nürnberger, Helmuth. Joseph Roth. Reinbek, Hamburg, 1981, p. 152. ISBN 3-499-50301-8

[1] Liukkonen. „Joseph Roth“. Books and Writers (kirjasto.sci.fi). Kuusankoski Public Library. 2010-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.

[2] Author biography in Radetzky March, Penguin Modern Classics, 1984.

[3] „European Dreams: Rediscovering Joseph Roth“. The New Yorker. 19 January 2004.

[4] Robbie Aitken, Eve Rosenhaft: Black Germany: The Making and Unmaking of a Diaspora Community, 1884–1960. Cambridge 2013, pp. 114f. ISBN 1107435641, 9781107435643

[About_Wandering_142-5] Hofmann, Michael. „About the Author“, The Wandering Jews, Granta Books, p. 142. ISBN 1-86207-392-9

[6] Thompson, Helen „The Habsburg Myth and the European Union“, . Europe's Malaise: The Long View Duina: . Emerald Group Publishing, 2020 — 45–66-bet. DOI:10.1108/S0895-993520200000027005. ISBN 978-1-83909-042-4.

[7] Papers. „Weights and Measures“ (en-GB). Pushkin Press (2024-yil 26-iyun). Qaraldi: 2024-yil 4-iyul.

[8] Nürnberger, Helmuth. Joseph Roth. Reinbek, Hamburg, 1981, p. 152. ISBN 3-499-50301-8

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]