Kapa (sport anjomi)
Kapa – bu tishlar, yoylar, lablar va milklarning shikastlanishini oldini olish va kamaytirish uchun tish va tish goʻshtini qoplaydigan ogʻiz boʻshligʻi uchun himoya vositasi. Samarali ogʻiz himoyasi tishlar va jagʻlar uchun toʻqnashuv dubulgʻasiga oʻxshaydi. Shuningdek, u jagʻlarning toʻliq birlashishini oldini oladi va shu bilan jagʻ boʻgʻimlari shikastlanishi va miya chayqalishi xavfini kamaytiradi[1]. Ogʻiz qoʻriqchisi koʻpincha kontaktli sport turlarida shikastlanishning oldini olish uchun, bruksizm yoki TMDni davolashda yoki tishlarni oqartirish yoki uyqu apnesini davolash kabi baʼzi stomatologik muolajalarning bir qismi sifatida ishlatiladi. Qoʻllanilishiga qarab, uni inglizchada mouth protector, mouth piece, gumshield, gumguard, nightguard, occlusal splint, bite splint, yoki bite plane deb ham atash mumkin. Sport stomatologiyasiga ixtisoslashgan stomatologlar kapalarni ishlab chiqaradilar.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kapaning aniq kelib chiqishi aniq emas. Koʻpgina dalillar, kapa tushunchasi boks sportida boshlanganligini koʻrsatadi. Dastlab, bokschilar paxta, lenta, shimgich yoki kichik yogʻoch boʻlaklaridan oddiy ogʻiz qoʻriqchilarini yasadilar. Bokschilar materialni tishlari orasiga siqdilar. Bu bokschilar jangga eʼtibor qaratish va bir vaqtning oʻzida tishlarini tishlashda qiynalgan[2]. Bu amaliy boʻlmagani uchun, britaniyalik stomatolog Woolf Krause 1892-yilda bokschilar uchun ogʻiz boʻlagi yasashni boshlagan. Krauz ringga chiqishdan avval bokschilarning jagʻ tishlariga tabiiy kauchuk smola, gutta-percha chiziqlarini qoʻygan[3]. Woolf Kraucening oʻgʻli Phillip Krauce birinchi qayta ishlatiladigan kapani yasagan. Phillip Kraucening ixtirosi 1921-yilda Jack Britton va Ted „Kid“ Lewis oʻrtasidagi chempionlik jangida foydalanilgan. Lewis Kraucening maktabdagi doʻsti va yangi texnologiyani qoʻllagan birinchi professional boʻlgan, keyin uni „saqich qalqoni“ deb atagan. Jang paytida Brittonning menejeri kapaning noqonuniy ustunlik ekanligini muvaffaqiyatli isbotladi. Phillip Kraucening oʻzi ham havaskor bokschi boʻlgan va shubhasiz uning ixtirosidan 1921-yilgacha foydalangan[4].
Kapa ixtirosiga boshqa daʼvolar ham bor edi. 1900-yillarning boshlarida Jacob Marks Londonda maxsus moslashtirilgan kapani yaratdi[5]. Amerikalik stomatolog Thomas A. Carlos ham Krauce bilan taxminan bir vaqtning oʻzida kapani ishlab chiqgan. carlosning taʼkidlashicha, u oʻzining birinchi kapasini 1916-yilda yasagan va keyinchalik 1919-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlari olimpiyachisi Dinnie OʻKeefega oʻz ixtirosini taklif qilgan. Chikagolik yana bir tish shifokori E. Allen Franke ham 1919-yilga kelib bokschilar uchun koʻplab kapalarni yasaganini daʼvo qilgan[4]. Kapaning ahamiyati 1927-yilda Jack Sharkey va Mike McTigue oʻrtasidagi boks uchrashuvida yana diqqat markazida boʻldi. Jangning koʻp qismida McTigue gʻalaba qozondi, ammo tishi labini kesib tashladi va u oʻyinni oʻtkazib yuborishga majbur boʻldi. Oʻsha paytdan boshlab, kapalar maqbul deb topildi va tez orada barcha bokschilar uchun odatiy holga aylandi[6]. 1930-yilda kapalarning tavsiflari birinchi marta stomatologiya adabiyotida paydo boʻldi. Doktor Clearance Mayer, tish shifokori va Nyu-York shtat atletika komissiyasining boks boʻyicha inspektori, mum va kauchuk yordamida tayyorlangan kapalarni qanday ishlab chiqarish mumkinligini tasvirlab berdi. Hatto yumshoq materiallarni mustahkamlash uchun poʻlatni tavsiya etilgan[6].
1947-yilda Los-Anjeleslik stomatolog Rodney O. Lilyquist shaffof akrildan foydalanib, „akril shplint“ deb atagan narsasini hosil qildi. Yuqori yoki pastki tishlarga bemalol oʻrnatish uchun qoliplangan akril kapa bokschilar tomonidan kiyiladigan qalin kapaga nisbatan sezilarli yaxshilandi. Bu kapa joyida boʻlganida sportchi normal gaplasha olishini anglatardi. Journal of the American Dental Association jurnalining 1948-yil yanvar sonida akril kapasini tayyorlash va oʻrnatish tartibi doktor Lilyquist tomonidan batafsil tavsiflangan[7]. U darhol sportchilar uchun zamonaviy kapasining otasi sifatida butun mamlakat boʻylab tan olindi[8]. Akril kapasini kiygan birinchi sportchi UCLA basketbol jamoasi aʼzosi Dick Perry boʻlib, u Janubiy Kaliforniya stomatologiya assotsiatsiyasi konventsiyasida qurilmani modellashtirgan. Yana bir erta kiygan kishi San-Fransisko 49ers uchun himoyachi Frankie Albert edi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „The Importance Of A Mouthguard When Playing Sport“ (en-AU). Orthodontics Australia (2020-yil 21-fevral). Qaraldi: 2020-yil 24-sentyabr.
- ↑ "Mouthguards in Sport Activities". Sports Medicine 37 (2): 117–44. 2007. doi:10.2165/00007256-200737020-00003. PMID 17241103.
- ↑ "Origin and early history of the dental mouthpiece". British Dental Journal 176 (12): 478–80. 1994. doi:10.1038/sj.bdj.4808485. PMID 8031630.
- ↑ 4,0 4,1 Knapik et al., 2007, p. 120.
- ↑ Pontsa, Peter T. (2008). Mouth Guards Prevent Dental Trauma in Sports. The Dent-Liner 12 (3).
- ↑ 6,0 6,1 Knapik et al., 2007, p. 121.
- ↑ "Acrylic Splints for Athletes: Transparent Slip Casings for the Teeth as a Protection From Blows". Journal of the American Dental Association 36 (1): 109–110. 1948.
- ↑ "Protecting Athletes' Teeth." Pittsburgh Post-Gazette 21.162 (Feb. 6, 1948) 18.