Kontent qismiga oʻtish

Kriptosporidioz

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kriptosporidioz
Parazit, yuqumli kasallik
KXK-10 A07.2
KXK-9 007.4
DiseasesDB [1]
MedlinePlus 000617
eMedicine med/484

Kriptosporidioz – bu Apicomplex filumining Cryptosporidium jinsi protistlari keltirib chiqaradigan parazitar kasalligi hisoblanadi. Kriptosporidioz odatda tez va qisqa muddatli infektsiya sifatida kelib chiqadi. Kasallik asosan ovqat hazm qilish yoʻli bilan, koʻpincha ifloslangan suv orqali tarqaladi. Immunitet tizimi mustahkam odamlarda diareya asosiy simptom boʻlib, immun sistemasi kuchi past boʻlgan bemorlarda koʻpincha oʻlimga olib keladigan ogʻirroq alomatlar kuzatiladi[1].

Belgi va simptomlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Simptomlar infektsiya organizmga tushganidan 2-10 kun oʻtgach, oʻrtacha 7-kunida paydo boʻladi. Baʼzida simptomlar ikki haftada, baʼzi hollarda esa bir oygacha namoyon boʻladi[1]. Immuniteti kuchli boʻlgan odamlarda kasallikning 3 xil shakli mavjuddir. Kasallik bir necha hafta davom etishi mumkin boʻlgan turlarida oʻtkir yoki surunkali diareyani keltirib chiqarishi mumkin. Bemorning axlatida juda kamdan-kam hollarda qon yoki oq qon hujayralari topilishi mumkin[2].

Shuningdek diareyadan tashqari, bemorlarda oshqozon ogʻrigʻi, tutqanoqlar va kuchsiz isitma paydo boʻlishi mumkin. Boshqa simptomlar orasida koʻngil aynishi, qusish[3], soʻrilishning buzilishi[4] va suvsizlanish[5]. Kasallik simptomsiz kechishi mumkin, lekin infeksiyaning bunday tashuvchilari boshqa odamlarga yuqtirish xavfi bor. Bemorda kriptosporidioz belgilari yoʻqolgach, u yana bir necha hafta davomida infektsiyani boshqalarga tarqatishi mumkin. Kriptosporidioz pankreatit va boshqa shu kabi boshqa jiddiy kasalliklarga olib kelishi aniqlangan.

Immuniteti kuchsiz odamlar va juda yosh yoki juda keksa yoshdagi odamlarda kriptosporidiozning yanada ogʻir shakliga oʻtishi mumkin[6]. OITS bilan ogʻrigan bemorlarda kriptosporidiozning 4 ta klinik koʻrinishi mavjud: 4 % da simptomlar yoʻq, 29 % vaqtinchalik infektsiya, 60 % surunkali diareya va 8 % ogʻir vaboga oʻxshash infektsiyalar. Vaqtinchalik infektsiyasi boʻlgan bemorlarda diareya 2 oy ichida yoʻqoladi va axlatda kriptosporidium qoldiqlari topilmaydi. Surunkali diareya 2 oy yoki undan koʻproq davom etishi mumkin. Eng ogʻir holatlarda bemorlar kuniga kamida 2 litr atrofida suyuqlik yoʻqotadi, xattoki bemor kuniga 25 litrgacha suyuqlik yoʻqotish hollari uchrab turadi[7]. OITS tipidagi kriptosporidioz bilan ogʻrigan bemorlar ogʻir soʻrilishning buzilishini boshdan kechiradilar va vaznining 10 % gacha qismini yoʻqotishlari mumkin. Bemorlarning koʻpchiligi bir marta kasalikka chalingach, ularning koʻpchiligi umrining oxirigacha kriptosporidiumdan butunlay qutula olmaydilar.

Parazitlar ichakdan tashqariga chiqganda, qayta yuqtirish holatlari nisbatan tez-tez uchraydi, ular oshqozon osti bez, oʻpka, oʻrta quloq va oshqozonga etib borishi mumkin. Parazit oʻt yoʻllari orqali oʻt fufagiga tushganda esa xolesistit va xolangitga olib keladi[7].

Ichak kriptosporidiozi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ichak kriptosporidiozining umumiy belgilari va simptomlariga quyidagilar kiradi:

  • Oʻrtacha va ogʻir suvli diareya, baʼzida shilimshiq va kamdan-kam hollarda qon yoki leykotsitlarni oʻz ichiga oladi.
  • Juda ogʻir holatlarda diareya malabsorbtsiya va gipovolemiya bilan koʻp va vaboga oʻxshash boʻlishi mumkin.
  • Past darajali isitma;
  • Qorin ogʻrigʻi;
  • Suvsizlanish;
  • Ogʻirlikni yoʻqotish;
  • Holsizlik
  • Koʻngil aynishi va qusish – yuqori oshqozon-ichak traktining ishtirokini koʻrsatadi va respirator kriptosporidiozga olib kelishi mumkin;
  • Epigastral yoki oʻng yuqori kvadrantning sezgirligining oshishi;

Kamroq tarqalgan yoki kam uchraydigan belgilar va alomatlarga quyidagilar kiradi:

  • Reaktiv artrit (qoʻllar, tizzalar, toʻpiqlar va oyoqlarga taʼsir qilishi mumkin);
  • Sariqlik – gepatobilliar ishtirok etishini koʻrsatadi;
  • Ascites – oshqozon osti bezi ishtirokini koʻrsatadi[8].

Nafas olish kriptosporidiozi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yuqori nafas yoʻllarining kriptosporidiozining belgilari quyidagilardan iborat:

  • Burun shilliq qavati, sinuslar, halqum yoki traxeyaning yalligʻlanishi;
  • Burun oqishi
  • Ovoz oʻzgarishi (masalan, boʻgʻilish);

Pastki nafas yoʻllarining kriptosporidiozining belgilari quyidagilardan iborat:

  • Yoʻtal;
  • Nafas qisilishi;
  • Isitma;
  • Gipoksemiya[9]

Tarqalishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻzgʻatuvchi infeksiyalangan odam yoki hayvonning najasi bilan aloqa qilgan tuproq, suv, pishirilmagan yoki oʻzaro ifloslangan oziq-ovqat, zararli moddalar orqali yuqadi. Kriptosporidioz koʻpincha tashqi ochiq suv bilan doimiy aloqada boʻlgan odamlarda, shu jumladan suzish havzalari kabi rekreatsion suvlarda uchraydi. Boshqa potentsial manbalarga etarli darajada tozalanmagan hovuzlarda suvi yoki ifloslangan oziq-ovqat kiradi[1]. Cryptosporidium oosistalarining xlorli oqartiruvchi kabi dezinfektsiyalash vositalariga nisbatan yuqori chidamliligi sababli ularga uzoq vaqt davomida tirik qolish va infektsiyani keltirib chiqarish qobiliyatini saqlab qolish imkonini beradi[10].

Epidemiologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kriptosporidioz butun dunyo boʻylab tarqalgan boʻlib suv bilan yuqadigan barcha parazitar kasalliklar ichida 50,8 % ni tashkil qiladi[11]. Rivojlanayotgan mamlakatlarda meʼda-ichak kasalliklarining 8-19 % Cryptosporidium[12] bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining 10 foizi oosistalarni tekshirish vaqtida aniqlanadi. Rivojlangan mamlakatlarda bu raqam 1-3 % ga kamroq. Kriptosporidiozga eng koʻp moyil boʻlgan yosh guruhi 1 yoshdan 9 yoshgacha boʻlgan bolalardir[2].

Etiologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Cryptosporidium spp ning hayot aylanishi.

Kasallik qoʻzgʻatuvchisi Apicomplexa filumining Cryptosporidium jinsining protistlaridir. Infeksiya parazitning dam olish bosqichi – oosistaning suv yoki oziq-ovqat bilan birga ovqat hazm qilish yoʻllariga tushishi bilan boshlanadi. Oosista tarkibidagi 4 ta sporozoit boʻlib oʻz qobigʻini tashlab, ichak epitelial hujayralari tomon harakatlanadi. Enterotsitlarga etib borgan parazit ichak hujayrasi bilan murakkab tashkil qiluvchi oʻzaro taʼsirli hududni hosil qiladi, shundan soʻng kriptosporidium atrofida ekstrasitoplazmatik parazitoforik vakuola hosil boʻladi. Uning himoyasi ostida keyingi patogen rivojlanishining barcha bosqichlari davom etadi. Hujayra ichidagi tuzilmalar (biz koksidiyalarda kuzatamiz) va hujayradan tashqaridagi (gregarinlar uchun xarakterli) chegarasida joylashgan parazitning bunday joylashishi Cryptosporidium[13] jinsi uchun noyobdir.

Patogenezi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ookistalar tuxumsimon yoki sharsimon boʻlib, diametri 5-6 mikrometrga etadi. Flotatsion preparatlar bilan boʻyalganda ular juda refrakter koʻrinishda boʻladi. Ookistlarda 4 tagacha kamon shaklidagi sporozoitlari mavjud[14].

2 dan 10 gacha ookistlar infektsiya manbayi boʻlishi mumkin. Parazit ingichka ichak epiteliy hujayralarining chegarasiga yaqinroq boʻlib, asosan ichak devorida joylashadi. Sporozoitlar biriktirilganda epiteliy hujayralarining membranasi ularni oʻrab oladi. Parazitlar biriktirilgan joydagi mikrovorsinkalarga zarar yetkazishi mumkin. Parazitni yuqtirganidan keyin bemor birinchi haftada eng koʻp ookistalarni ajratib chiqaradi. C. parvum yoki C. hominis infektsiyalari tufayli diareya toʻxtaganidan soʻng, ookistalar bir necha hafta davomida chiqarilishi mumkin, ammo C. muris infektsiyasi boʻlgan immunitetga ega boʻlgan shaxslar etti oy davomida ookistalarni chiqarib yurishi kuzatilgan[15].

Polimeraza zanjiri reaktsiyasi (PCR) kriptosporidiozni tashxislashning yana bir usuli hisoblanadi. U hatto Cryptosporidiumning oʻziga xos turlarini ham aniqlay oladi. Agar bemorda billiar kriptosporidioz bor deb hisoblansa, ultratovush tekshiruvi tegishli diagnostika usuli hisoblanadi. Agar bu normal natijalarni qaytarsa, keyingi qadam endoskopik retrograd xolangiopankreatografiya tekshiruv usulini oʻtkazish boʻladi[16].

Diagnostikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kriptosporidiozni aniqlash uchun turli diagnostik usullar mavjud. Bularga mikroskopiya, boʻyash va antigenlarni aniqlash kiradi. Mikroskopiya usulida bemorning najasida oosistalarni aniqlash uchun ishlatiladi[6]. Oʻzgartirilgan ruh sulfat markazdan qochma suzuvchanlik usuli va Shelter shakar suzish usuli bilan najas namunasida sporokistalarni konsentratsiyalash va aniqlash uchun ishlatiladi[17]. Boʻyash usullari ookistalarga qizil rang berish uchun kislotaga chidamli boʻyashni oʻz ichiga oladi. Ingichka ichakning bir qismi gematoksilin va eozin bilan boʻyalgan boʻlishi kerak, bu epiteliyda hujayralariga biriktirilgan oosistalarni aniqlaydi[4]. Bundan tashqari, auramin bilan boʻyalgan namunalarning lyuminestsent mikroskopiyasi qoʻllanadi[6].

Davolash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kriptosporidiozning samarali davosi hali mavjud emas, odatda paromomitsin, nitaziksanid va Atovakvon kabi vositalar qoʻllanadi. Davolash odatda bemorning jismoniy holatini qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan boʻlishi kerak. Bemorga yoʻqotilgan suv hajmini toʻldirish uchun koʻp miqdorda suyuqlik beriladi. Baʼzida laktoza dietasi oʻrindosh davolanish sifatida ishlatilishi mumkin[18]. Kamdan kam hollarda suyuqlik oʻrnini bosuvchi suyuqliklar tomir ichiga tomchilatib berish mumkin. Antibiotiklar kamdan-kam hollarda, birinchi navbatda, ogʻir kasalligi bor va immuniteti past bemorlar uchun qoʻllanadi.

Kuchli immunitet tizimiga ega odamlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kuchli va sogʻlom immunitetga ega boʻlgan shaxslarning koʻpchiligi qisqa (2 haftadan kam) oʻz-oʻzini cheklovchi kasallik davrini boshidan kechiradi, bu esa qoʻllab-quvvatlovchi parvarish va regidratatsiyani, baʼzida diareyaga qarshi dori-darmonlarni talab qiladi va oʻz-oʻzidan tiklanish bilan yakunlanadi. Qoʻshma Shtatlarda ''nitazoksanid'' preparati immuniteti zaif odamlar uchun qoʻllanadi. ''Spiramitsin'' ham baʼzida bolalarda diareya davomiyligini qisqartirishga yordam beradi[1].

Immunitet zaif boʻlgan odamlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

''Spiramitsin'' koʻpincha OITSning dastlabki bosqichlarida bemorlarda diareyani davolash uchun ishlatiladi. Umuman olganda, OITS bilan kasallangan bemorlarning oʻlim darajasi CD4+ belgilariga asoslanadi. CD4+ limfotsitlar soni 180 hujayra/mm³ dan ortiq boʻlgan bemorlarda restorativ, qoʻllab-quvvatlovchi yordam va dori-darmonlar bilan tiklanish imkoniyati mavjud, ammo CD4+ soni 50 hujayra/mm³ dan past boʻlgan bemorlarda infektsiya odatda uch oydan olti oygacha oʻlimga olib keladi. 1993–yilda Milwaukee kriptosporidioz epidemiyasi paytida (eng kattasi) CD4+ bilan kasallangan OITS bilan kasallangan bemorlarning 73% 50 hujayra/mm³ dan past boʻlgan va 50 dan 200 hujayra/mm³ gacha boʻlganlarning 36% infektsiyaning birinchi yilida vafot etishgan[19]. Eronlik OITS bilan kasallangan bir bemorda oʻpka kriptosporidiozidan tashqari, ''azitromitsin'' va ''paromomitsin'' infektsiyani tozalashga yordam berganligi top’gʻrisida maʼlumotlar mavjud[20].

Profilaktikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Cryptosporidium yuqori konsentratsiyalarda boʻlsa xlor dezinfektsiyasiga nisbatan juda chidamli boʻlishi mumkin, lekin parazit xlor dioksidi va ozon tomonidan samarali ravishda inaktivlanadi. Shuningdek, patogenga nisbatan ultrabinafsha nurlanishi past dozalar ostida tezda nobud boʻladi. 2010-yilgi holatga koʻra kriptosporidioz 100 000 ga yaqin insonlar oʻlimga sabab boʻlib, bu 1990-yildagiga nisbatan 220 000 tadan koʻp hisoblanadi.

AQShda 2006-2008 yillar uchun kriptosporidioz statistikasi↓[11]:

Yil holatlar
2006–yil 5936
2007–yil 11 170
2008–yil 7749

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Cryptosporidiosis“. Centers for Disease Control and Prevention. 2010-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-oktyabr.
  2. ↑ 2,0 2,1 Cryptosporidiosis. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Chen" defined multiple times with different content
  3. ↑ Lippincott’s Illustrated Reviews: Microbiology. Lippincott Williams & Wilkins(ingl.)oʻzb.. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Winn Jr., Washington; Allen, Stephen; Janda, William; Koneman, Elmer; Procop, Gary; Schreckenberger, Paul; Woods, Gail. Koneman’s Color Atlas and Textbook of Diagnostic Microbiology. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins(ingl.)oʻzb., 2006.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "winn" defined multiple times with different content
  5. ↑ „Cryptosporidiosis“. Medline Plus (2009-yil 16-yanvar). — „A service of the U.S. National Library of Medicine (NLM) and the National Institutes of Health (NIH)“. 2014-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 15-iyun.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Brooks, Geo. F.; Butel, Janet S.; Morse, Stephen A.. Jawetz, Melnick, & Adelberg’s Medical Microbiology, 23rd, New York: Lange Medical Books/McGraw Hill, 2004 — 684—685-bet. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Ryan, Kenneth J.; Ray, C. George. Sherris Medical Microbiology: An Introduction to Infectious Disease, 4th, New York: McGraw-Hill Education, 2004 — 727—730-bet. 
  8. ↑ Cabada MM, White AC, Venugopalan P, Sureshbabu J (18 August 2015). Bronze MS (ed.). „Cryptosporidiosis Clinical Presentation“. Medscape. WebMD. Retrieved 8 January 2016. After an incubation period of 5–10 days (range 2–28 days), an infected individual develops watery diarrhea … fever may be low grade or nonexistent; … Diarrhea, with or without crampy abdominal pain, may be intermittent and scant or continuous, watery, and copious; sometimes, the diarrhea is mucoid. … Biliary tract involvement is seen in persons with AIDS who have very low CD4 cell counts and is common in children with X-linked immunodeficiency with hyper–immunoglobulin M (IgM). … Other signs related to GI illness include right upper-quadrant or epigastric tenderness, icterus, and, rarely, ascites related to pancreatic involvement. Reactive arthritis that affects the hands, knees, ankles, and feet has been described.
  9. ↑ Sponseller JK, Griffiths JK, Tzipori S (2014). „The evolution of respiratory Cryptosporidiosis: evidence for transmission by inhalation“. Clin. Microbiol. Rev. 27 (3): 575–86. doi:10.1128/CMR.00115-13. PMC 4135895. PMID 24982322. Recent evidence indicates that respiratory cryptosporidiosis may occur commonly in immunocompetent children with cryptosporidial diarrhea and unexplained cough. Findings from animal models, human case reports, and a few epidemiological studies suggest that Cryptosporidium may be transmitted via respiratory secretions, in addition to the more recognized fecal-oral route. … Upper respiratory cryptosporidiosis may cause inflammation of the nasal mucosa, sinuses, larynx, and trachea, accompanied by nasal discharge and voice change (54, 61, 62). Cryptosporidiosis of the lower respiratory tract typically results in productive cough, dyspnea, fever, and hypoxemia (63,–66). … While fecal-oral transmission is indisputably the major route of infection, transmission via coughing and fomites is also possible in situations of close contact (20). … Because they lacked gastrointestinal symptoms and oocyst excretion, the latter cases establish the possibility of primary respiratory infection with Cryptosporidium, which may have been acquired by inhalation of expectorated droplets or by contact with fomites. … This finding suggests that respiratory cryptosporidiosis may occur commonly in immunocompetent individuals.
  10. ↑ {{{заглавие}}}.
  11. ↑ 11,0 11,1 „Cryptosporidiosis“. Gideon (2009-yil 23-fevral). — „Trial subscription required to access“. 2020-yil 27-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 15-iyun.
  12. ↑ {{{заглавие}}}.
  13. ↑ М.В. Крылов, А.О. Фролов.. Тип Sporozoa — Споровики // Протисты = Protista : руководство по зоологии. СПБ: Рос. акад. наук, Зоол. ин-т, 2007 — 5—370-bet. .
  14. ↑ Winn Jr., Washington; Allen, Stephen; Janda, William; Koneman, Elmer; Procop, Gary; Schreckenberger, Paul; Woods, Gail (2006). Konemanʼs Color Atlas and Textbook of Diagnostic Microbiology (6th ed.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. pp. 1267–70.
  15. ↑ Chappell CL, Okhuysen PC, Langer-Curry RC, Lupo PJ, Widmer G, Tzipori S (2015). „Cryptosporidium muris: infectivity and illness in healthy adult volunteers“. Am. J. Trop. Med. Hyg. 92 (1): 50–55. doi:10.4269/ajtmh.14-0525. PMC 4347390. PMID 25311695. C. muris-infected subjects shed oocysts longer than occurred with other species studied in healthy volunteers. Three volunteers shed oocysts for 7 months. … Thus, healthy adults are susceptible to C. muris, which can cause mild diarrhea and result in persistent, asymptomatic infection.
  16. ↑ Chen W, Harp JA, Harmsen AG (April 2003). „Cryptosporidium parvum infection in gene-targeted B cell-deficient mice“. J. Parasitol. 89 (2): 391–3. doi:10.1645/0022-3395(2003)089[0391:CPIIGB]2.0.CO;2. PMID 12760662.
  17. ↑ Murray, Patrick R., Ken S. Rosenthal, and Michael A. Pfaller. Medical Microbiology. 5th ed. Philadelphia: Elsevier Inc., 2005: 855—856.
  18. ↑ „Cryptosporidiosis Treatment - MedScape“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 29-oktyabr.
  19. ↑ Gilson M.D., Ian; Buggy, Brian P. M.D. Cryptosporidiosis in Patients with HIV Disease: Is It Safe to Drink the Water?(ingl.) // HIV Newsline : journal. — San Francisco General Hospital, 1996. — October.
  20. ↑ Meamar A.R., Rezaian M., Rezaie S., et al. Cryptosporidium parvum bovine genotype oocysts in the respiratory samples of an AIDS patient: efficacy of treatment with a combination of azithromycin and paromomycin(ingl.) // Parasitol. Res. : journal. — 2006. — May (vol. 98, no. 6). — P. 593—595. — DOI:10.1007/s00436-005-0097-4. — Andoza:PMID.

=

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • White, A. Clinton Jr. (2005). „Cryptosporidiosis“. In Mandell, G; et al. (eds.). Principles and Practice of Infectious Diseases (6th ed.). Elsevier. pp. 3215–28.
  • Upton, Steve J. (12 September 2003). „Basic Biology of Cryptosporidium“ (Website). Kansas State University: Parasitology Laboratory.
  • S. J. Brands (Compiler) (2000). „The Taxonomicon & Systema Naturae“ (Website database). Taxon: Genus Cryptosporidium. Universal Taxonomic Services, Amsterdam, The Netherlands.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

https://www.youtube.com/watch?v=2b9lr4b2NM0 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kriptosporidioz&oldid=5261639" dan olindi