Ksilofon

Ksilofon (grekcha: ξύλον — daraxt + φωνή — tovush) — maʼlum bir balandlikdagi zarbli musiqa asbobi. Bu maʼlum bir notalarga sozlangan turli oʻlchamdagi yogʻoch bloklar seriyasidir. Yogʻoch boʻlaklari sferik uchlik tayoqchalar (malet) yoki kichik qoshiqlarga oʻxshash maxsus bolgʻachalar bilan uriladi. Zamonaviy ksilofon diapazoni 3 1/2 oktava, Fa kichik oktavadan 4-oktavaning Do sigacha. Ksilofonni chalganda, tayoq boshchalarining materiali juda muhim boʻlib, uning yordamida asbobdan tovush chiqariladi. Shunday qilib, masalan, rezina boshli tayoqlar sokin va yumshoq ovoz chiqaradi. Plastik boshli tayoqlar esa oʻtkir va juda baland ovoz beradi.

Ksilofonning tembri keskin, forteda chertish, pianoda yumshoq.

Asbobning tarixi

Ksilofon qadimiy kelib chiqishga ega — bu turdagi eng oddiy asboblar Afrika, Janubi- Sharqiy Osiyo, Lotin Amerikasining turli xalqlari orasida boʻlgan va hozir ham topiladi.

Yevropada ksilofon haqida birinchi eslatmalar XVI asrning boshlariga toʻgʻri keladi: Arnolt Shlik musiqa asboblari haqidagi risolasida hueltze glechter deb nomlangan shunga oʻxshash asbobni eslatib oʻtadi. XIX asrga qadar Yevropa ksilofoni juda oddiy asbob boʻlib, oʻnga yaqin yogʻoch boʻlaklardan iborat boʻlib, zanjir qilib bogʻlangan va chalish uchun tekis yuzaga qoʻyilgan. Bunday asbobni olib yurish qulayligi sayyor musiqachilarning eʼtiborini tortgan.

Ksilofonni takomillashtirilishi 1830-yillarga toʻgʻri keladi. Yahudiy musiqachisi Mixoel Guzikov uning diapazonini ikki yarim oktavagacha kengaytirdi, shuningdek, dizaynni oʻzgartirib, boʻlaklarni toʻrt qatorga maxsus tarzda joylashtirdi. Ksilofonning ushbu modeli keyinchalik yuz yildan koʻproq vaqt davomida ishlatilgan.

Zamonaviy ksilofonda boʻlaklar pianino klavishlari kabi ikki qator joylashtirilgan, tunuka naychalari koʻrinishidagi rezonatorlar bilan jihozlangan va harakatlanish qulayligi uchun maxsus stol-stendga joylashtirilgan.

Ksilofonning musiqadagi roli

Ksilofon, 1810-yilda yozilgan, Ferdinand Kauerning „Yetti variatsiya“ orkestrida birinchi marta qoʻllangan. Fransuz kompozitori Kastner uning qismlarini oʻz asarlariga kiritgan. Ksilofon ishtirok etgan eng mashhur kompozitsiyalardan biri bu Kamil Sen-Sansning „Oʻlim raqsi“ (1872) simfonik asari boʻlib, birinchi tinglovchilar simfonik orkestrda va notada ksilofondan foydalanishidan hayratda qolishgan, Sent-Sans partiturasi eslatmasida hatto ksilofon nima ekanligi va uni qayerdan sotib olish mumkinligi haqida tushunchalar ham mavjud. Shuningdek, Ksilofonga mashhurlikni, XX asr boshidan beri nemis tilida soʻzlashuvchi mamlakatlarda mashhur boʻlgan, Gustav Piterning „Rents sirki xotiralari“ gallopi olib kelgan.

Hozirgi vaqtda ksilofon simfonik orkestrda, sahnada, shuningdek, yakkaxon ijro asbobi sifatida qoʻllanadi (ksilofon va orkestr uchun „Yapon nashrlari mavzularidagi fantaziya“, Op. 211, (1964) Alan Hovaness tomonidan).

Adabiyotlar

• „Ксилофон“, Большая российская энциклопедия. Том 16, М., 2010 — 189-bet. 
• „Ксилофон“, Музыкальные инструменты. Энциклопедия. М.: Дека-ВС, 2008 — 310—312-bet.