Lakalaka
Lakalaka (tong. lakalaka; tarjimada — "tez yoki ehtiyotkorlik bilan harakat qilish"[1]) — Tonga raqsi.
Raqs, ehtimol, bir nechta qadimgi Tongan raqslarining sintezi natijasida shakllangan, birinchi navbatda meelaufola (tong. meʼelaufola), meutupaki (tong. meʼutu’upaki; kichik kanoe eshkaklari bilan ijro etiladigan erkak raqsi) va faahiula (tong. faʼahiula; murakkab qoʻl harakatlaridan foydalangan ayollar raqsi)[2]. Baʼzi farqlarga qaramay, meelaufola raqsi Tonga orollarida nasroniy missionerlarining kelishi bilan taqiqlangan lakalakning shakllanishida hal qiluvchi oʻringa ega. Asosiy farq shundaki, meelaufola erkaklar va ayollar tomonidan alohida ijro etiladigan va baraban musiqasi joʻrligidagi norasmiy raqs edi, lakalaka esa erkaklar tomonidan ayollar bilan birgalikda musiqa joʻrligisiz ijro etiladigan rasmiy raqs hisoblanadi[3]. Raqsning paydo boʻlishining aniq vaqti nomaʼlum, ammo u 1870-yillarning oxiri va 1880-yillarning boshlarida paydo boʻlgan. 1880-yillarning oʻrtalariga kelib, lakalaka butun Tonga[2] orollarida keng tarqaldi.
Raqsning oʻzi rasmiy Tonga nutqining tuzilishini aks ettiradi va uch qismdan iborat:
- fakatapu (tong. fakatapu), kirish qismi boʻlib, unda tan olinishi maʼlum bir naslchilik chizigʻi vakillariga ifodalanadi. Lakalaka boshida qoʻllaniladigan fakatapu soʻzlovchining holatiga va raqsni ijro etuvchi guruhga bogʻliq[4];
- raqsning asosiy qismi, unda mavzu, voqealar haqidagi maʼlumotlar, shaxslarning nasl-nasabi, afsonalar hamda qishloq tarixi va boshqa maʼlumotlar;
- tatau (tong. tatau), yakuniy qism, unda ijrochilar tomoshabinlar bilan xayrlashadilar va yana qishloq rahbarlariga taʼzim qilishadi[5].
Aslida, raqsdagi asosiy shaxs — bu punaka (tong. punake), u ham shoir, bastakor, xoreograf. Lakalaka odatda bir qishloqdan boʻlgan erkaklar ham, ayollar ham (ularning soni baʼzan 400 kishiga yetadi[6]) tomonidan ikki qatorga saf tortadi: chapda ayollar, oʻngda erkaklar. Shu bilan birga, odamlarning saflarda joylashishi qishloqda mavjud boʻlgan ijtimoiy ierarxiyani aks ettiradi. Demak, markazda yuqori maqomga ega boʻlgan erkaklar va ayollar (masalan, rahbarning bolalari, maktab direktori va boshqalar). Markazga yaqinroqda tantanali xizmatchi maqomidagi shaxslar joylashgan. Uchinchi oʻrinda qishloqning eng yaxshi raqqosalari, birinchi qatorning chetlarida esa oʻzlarining yuqori mavqei tufayli qishloqda hurmatga sazovor boʻlgan boshqa odamlar joylashgan[5].
Sheʼr bilan boshlanadigan raqsda ijrochilar amalda jim turishadi, faqat qoʻllari bilan sheʼriy soʻzlarning maʼnosini aks ettirishi kerak boʻlgan maxsus harakatlar qiladilar[7], erkaklar tez va baquvvat harakatlar qiladilar, ayollar esa qoʻllarning nafis harakatlari bilan yengil raqs ijro etadilar (shuning uchun, ikki xil raqs ijro etilganga oʻxshaydi)[6]. Lakalakada oyoq harakatlari minimaldir, ayniqsa, oldinga va yon tomonga bir necha qadam tashlaydigan ayollar uchun. Erkaklar esa oʻz harakatlarida erkinroqdirlar: ular egilish, burish, yerga yotishlari mumkin[7].
Lakalaka tomoshabinlari ham ishtiroksiz qolmaydi. Raqs paytida ular fakapale deb ataladigan narsalarni berishlari kerak (tong. fakapale), yoki raqqosalar uchun sovgʻalar. Qoidaga koʻra, bu bast mato, paspaslar, Yevropa matolarining uzun boʻlaklari va pul[5].
Har bir qishloqda lakalaka yiliga kamida bir marta oʻtkaziladi va odatda toj kiyish kuni yoki Tongan monarxining tugʻilishi kabi asosiy bayramlarga toʻgʻri keladi. Bundan tashqari, raqs boshqa ommaviy tadbirlarda (masalan, biron bir muhim binoning ochilishida yoki qishloq festivalida) ijro etiladi[5].
2003-yilda YuNESKO lakalakani " Insoniyat ogʻzaki va nomoddiy merosining durdonasi " deb tan oldi[8].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Lakalaka“ (en). Palace Office of Tonga. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
- ↑ 2,0 2,1 Theresa Buckland.. Dancing from past to present: nation, culture, identities. Studies in dance history. Univ of Wisconsin Press, 2006 — 34-bet. ISBN 0299218546.
- ↑ Elizabeth May, Mantle Hood.. Musics of many cultures: an introduction. University of California Press, 1983 — 138-bet. ISBN 0520047788.
- ↑ Paul Spencer.. Society and the dance: the social anthropology of process and performance. Cambridge University Press, 1985 — 103-bet. ISBN 0521315506.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 „Adrienne L. Kaeppler. The Tongan Lakalaka: Sung Speeches with Choreographed Movements“ (en). The Regional Meeting on the Promotion of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage for countries of Europe and Northern America. Kazan (Russia), 15 - 17 December 2004. 2012-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.(WebCite saytida 2012-04-22 sanasida arxivlangan)
- ↑ 6,0 6,1 Mervyn McLean.. Weavers of Song: Polynesian Music and Dance. Auckland University Press, 1999 — 137-bet. ISBN 186940212X.
- ↑ 7,0 7,1 Elizabeth May, Mantle Hood.. Musics of many cultures: an introduction. University of California Press, 1983 — 139-bet. ISBN 0520047788.
- ↑ „Proclamation 2003: "The Lakalaka, Dances and Sung Speeches of Tonga"“ (en). Intangible Cultural Heritage — ICH. 2011-yil 11-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.