Kontent qismiga oʻtish

Lubna Al-Qortobia

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Kordovadalik Lubna (Lubna Al-Qortobia, arabcha: لبنى القرطبية) 10-asrning ikkinchi yarmida yashagan andalusiyalik ziyoli, matematik va shoira boʻlib, oʻzining yozuv sifati va ilm-fandagi yuksak mahorati bilan tanilgan.[1] Lubna qullikda tugʻilgan va Madina az-Zahra saroyida oʻsgan.[2] Keyin u saroyda Al-Hakam II ning nusxa koʻchiruvchilar jamoasining bir qismi sifatida faoliyatini davom ettirdi.[3]

Yoshlik davri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lubnaning tarbiyasi haqida kam maʼlumot saqlanib qolgan va mavjud boʻlgan maʼlumotlarning aksariyati tarixchi va olimlarning 10-asrda Al-Andalus davrida xuddi shu lavozimda boʻlgan ayollar haqidagi faktlarga asoslangan taxminlardir.[4]

Lubna 929-yilda boshlangan xalifa Abdurrahmon III hukmronligi ostida Madina az-Zahrada tugʻilgan. Uning hukmronligi davrida Kordovada qul boʻlganlar soni koʻpaygnan, Lubna tugʻilishidanoq ulardan biriga aylangan.[5]

Granada universitetidan Xose Migel Puerta Vilchezning taʼkidlashicha, Lubnaning otasi xalifa Abdurrahmon III boʻlgan va bu maʼlumot uni oʻn olti qizidan biri ekanligini aytadi.[6] Yozuvlarda uning 11 oʻgʻlining ismlari koʻrsatilgan boʻlsa-da, Hind va Valadadan tashqari, boshqa qizlarining ismlari yozilmagan.[7] Xalifaning bolalari odatda qirollik haramida qul boʻlgan onalari tomonidan tarbiyalangan; Bir misol, Abdulrahmon III ning oʻgʻli va taxt vorisi Al-Hakam II, Marjonda tugʻilgan, saroy haramida oʻsgan va kutubxonada Lubna bilan birga ishlagan.[8]

Lubna keyinchalik xalifa saroyida ziyoli va olima boʻlishi uchun hayoti davomida yaxshi taʼlim olgan deb ishoniladi. Bundan tashqari, musulmonlar hukmronligi ostida qul boʻlgan odamlarni oʻqitish, ozod qilish va ishga joylashtirish amaliyotini keng tarqalgan boʻlgan diniy motivlar mavjud edi.[9]

Faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lubna oʻz faoliyatini 961-yilda xalifa sifatida koʻtarilgan Al-Hakam II kutubxonasida nusxalovchi sifatida boshlagan.[10]

Arab yilnomalariga koʻra, xalifa Al-Hakam II davrida shaharning ayrim chekkalarida 170 dan ortiq savodli ayollarni uchratish mumkin edi; bu ayollar qimmatbaho qoʻlyozmalarning nusxalarini yaratishga mas’ul edilar. Bu xalifa davridagi madaniyat va ayollarning roli haqida tasavvurni beradi.[11]

Al-Hakam II otasining izidan borib, Lubnani ozod qildi va uni oʻzining doimiy kotibi va olimasi etib tayinladi. Koʻpgina mas’uliyatlardan biri boʻlgan Lubna kutubxonaga ham mas’ul boʻlgan, chunki u kutubxonadagi qoʻlyozmalarni nusxalash tajribasiga ega edi.[12]

Lubna Al-Hakam II vafotidan oldin va keyin qullikdan ozod qilingan kamida 100 kishidan biri edi. Agar unga oʻz ozodligini eʼlon qiluvchi hujjatlar berilgan taqdirda, u musulmon jamiyatining „ozodchilar“ (mavlo, mavaliy) ijtimoiy tabaqasining bir qismi boʻlgan boʻlar edi. 10-asrda Al-Andalus davrida saroyning sobiq qullari hokimiyat lavozimlarini egallashlari odatiy hol emas edi.

Kordova kutubxonasida Lubna koʻplab qoʻlyozmalarni yozish va tarjima qilish bilan shugʻullangan. U bu matnlarni oʻrganib, ularga qimmatli sharh va izohlar yozgan. Ushbu matnlarning baʼzilari Arximed va Evklid matnlarini oʻz ichiga oladi. Hasdai ibn Shaprut bilan bir qatorda u kamida 400 000 kitobga ega boʻlgan Madina Azaharaning mashhur kutubxonasini yaratishda harakatlantiruvchi kuch edi.[13]

Grin Beydagi Viskonsin universitetidan doktor Joys E. Solsberi Lubnaning saroy devorlaridan tashqaridagi jamiyat bilan aloqalarini tasvirlaydi. U bolalarga matematikadan dars berardi.

U shuningdek, Ibn Bashkuvolning islomiy ispan olimlarining biografik lugʻati „Al-Andalus ilmiy tarixining davomi“ga kiritilgan(Kitāb al-ṣila fī taʾrīkh aʾimmat al-Andalus, Arabcha: كتاب الصلة في تاريخ أئمة الأندلس وعلمائهم ومحدثيهم وفقهائهم وأدبائهم).[14] Bu yerda u "zukko yozuvchi, grammatikachi, shoira, hisob-kitobni yaxshi biladigan, oʻz bilimini har tomonlama biladigan; saroyda hech kim u kabi oliyjanob boʻlmagan…, matematika va boshqa fanlardan katta bilimga ega shuningdek, aniq fanlarni yaxshi bilganligi uchun „oʻz davrida maʼlum boʻlgan eng murakkab geometrik va algebraik masalalarni“ yechish qobiliyatiga ega." deb taʼriflanadi.[15]

Oʻxshashlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lubnaning shaxsi va Madina az-Zahra kutubxonasi va saroyidagi roli bilan bogʻliq koʻplab savollar mavjud.

Uning ismining variantlari turli tarixiy manbalarda uchrasa-da, ular saroydagi vaqt, joy va rol jihatidan bir-biriga juda mos keladi. Lubna shuningdek, turli tarixiy maʼlumotlarda Labna, Labanna/Labana, Libana,[16] va Labona[17] nomlari ostida topilgan.

Yozuvchi Kamila Shamsi tahlil qilganidek, „Kordovalik Lubna haqida aniq koʻrinadigan narsa shundaki, u al-Hakam II davrida ham saroy, ham kitoblar olami bilan bogʻliq boʻlgan va oʻzining aql-zakovati va bilimi bilan esda qoladigan darajada ahamiyatli boʻlgan..“ U Lubna qirollik saroyida qul boʻlganligini tasdiqlaydi va bu nazariyani Lubnaning maxsus kitob sotib olish uchun sudga taklif qilingan fotimiy ekanligi haqidagi nazariyaga qarama-qarshi qoʻyadi.

Al-Hakam II ning shaxsiy kotibi sifatida, agar u uzoq vaqt davomida sayohat vaqti kutubxonani jismonan tark etishga majbur boʻlishini hisobga olsak, Lubnaning Qohira, Damashq va Bagʻdoddagi kutubxona ishlariga ham, kitoblarni xarid qilishga ham mas’ul ekanligi haqidagi hikoya logistik jihatdan mumkin emas edi.

Shamsining taʼkidlashicha, Lubna ikki xil ayol, boʻlgan; Lubna va Fotima — bir ayolga birlashgan boʻlishi mumkin, chunki mas’ul tarixchi bir saroyda ikkita ziyoli ayol borligini tushunolmagan.[18] Lubna va Fotima bir qancha tarixiy rivoyatlarda ikki xil shaxs sifatida, masalan Sayid Azizur Rahmadning "Islomiy Ispaniya qissasi"[19] va Marietta Gargataglining „La corteza de la letra“ kitoblarida tasvirlangan.[20]

Xotira

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yilda Kordovadagi koʻchaga uning nusxa koʻchiruvchi sifatidagi faoliyati sharafiga Avenida Eskriba Lubna nomi berildi. U professor Inmakulada Serrano Ernandesning „Mujeres en las Calles de Córdoba“ („Kordoba koʻchalarida ayollar“) loyihasida aniqlangan oʻttiz uch ayoldan biriga aylandi.[21] Loyiha Casa Árabe, Centro de Profesorado de Córdoba, Instituto Andaluz de la Mujer bilan hamkorlikda yaratilgan va Kordovadagi Ayuntamiento tomonidan ilgari surilgan.[22]

Rassom Xose Luis Munos oʻzining Lubna tasvirini yaratdi. Uning seriyasi Al-Andalus davridagi oltita muhim shaxsga qaratilgan edi.[23] Lubna portretini Kordovadagi La Casa de Sefarad doimiy koʻrgazmasida topish mumkin.[24]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Olivier Gaudefroy: Lubna, la copiste de Cordoue. Turquoise, 2019.
  2. ↑ Shabbas, Audrey. The First Renaissance in Europe: Islamic Spain. AWAIR, 1991. 
  3. ↑ Fletcher, R. Moorish Spain. Los Angeles: University of California Press, 1993 — 71-bet. 
  4. ↑ Shamsie, Kamila (2016-03-03). „Librarians, rebels, property owners, slaves: Women in al-Andalus“. Journal of Postcolonial Writing. 52-jild, № 2. 178–188-bet. doi:10.1080/17449855.2016.1164968. ISSN 1744-9855.
  5. ↑ Salisbury. „Warriors, Queens, and Intellectuals: 36 Great Women before 1400“. Wondrium.
  6. ↑ Puerta Vilchez, Jose Miguel. Reflections on Qurtuba in the 21st Century. Casa Arabe, 2013 — 29–68-bet. 
  7. ↑ Imāmuddīn, S. M. (1962). „'ABD AL-RAḤMĀN AL-NĀṢIR'S ACCESSION TO THE THRONE: A CONTEMPORARY ACCOUNT“. Islamic Studies. 1-jild, № 3. 105–115-bet. ISSN 0578-8072. JSTOR 20832645.
  8. ↑ Anderson, Glaire D.. Pearls on a String: Artists, Patrons, and Poets at the Great Islamic Courts. University of Washington Press, 2015 — 29–45-bet. ISBN 9780295995243. 
  9. ↑ Ismail, Rabia (May 2019). „Islam and Education“. UCG Journal. No. 45489-jild. 375–377-bet.
  10. ↑ Kassis, Hanna. The Man of Many Devices, who Wandered Full Many Ways (en). Budapest, Hungary: Central European University Press, 1999-01-01 — 160–166-bet. ISBN 978-963-9116-67-2. 
  11. ↑ Martos, A. Historia medieval del sexo y del erotismo. Madrid: Nowtilus, 2008. 
  12. ↑ Pilarska, Justyna. Atomization or Integration? Transborder Aspects of Multipedagogy (en). Cambridge Scholars Publishing, 2016-06-22 — 164-bet. ISBN 978-1-4438-9543-9. 
  13. ↑ Martos, A. Breve historia de Al-Andalus. Madrid: Nowtilus, 2013. 
  14. ↑ Thomas, D.. Ibn Bashkuwāl (en). Brill, 2011-01-01. DOI:10.1163/ej.9789004195158.i-804.270. ISBN 978-90-04-21616-7. 
  15. ↑ Al-Hassani. „Women's Contribution to Classical Islamic Civilisation: Science, Medicine and Politics“. Muslim Heritage (2020-yil 11-fevral). Qaraldi: 2022-yil 30-mart.
  16. ↑ „LIBANA - About Libana“. libana.com. Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.
  17. ↑ „Women in Science - Oxford Islamic Studies Online“ (2018-yil 1-fevral). 2018-yil 1-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.
  18. ↑ Hershman, Tania. On This Day She: Putting Women Back Into History, One Day At A Time (en). John Blake, 2021-02-18. ISBN 978-1-78946-272-2. 
  19. ↑ Rahman, Syed Azizur. The Story of Islamic Spain (en). Goodword Books, 2001. ISBN 978-81-87570-57-8. 
  20. ↑ Gargatagli, Marietta (1998). „La corteza de la letra“. Quaderns: Revista de traducci. 1-jild. 11–26-bet.
  21. ↑ Serrano Hernández. „Lubna“. Mujeres en las calles de Córdoba. 2022-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
  22. ↑ „Delegación de Igualdad - Ayuntamiento de Córdoba - Mujeres en las calles de Córdoba.“. igualdad.cordoba.es. Qaraldi: 2022-yil 12-aprel.
  23. ↑ „Web del pintor y grabador J. L. MUÑOZ - Al·Andalus“. www.jlmunoz.com. Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.
  24. ↑ „Web del pintor y grabador J. L. MUÑOZ - Al·Andalus“. www.jlmunoz.com. Qaraldi: 2022-yil 11-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Lubna_Al-Qortobia&oldid=4924783" dan olindi