Maʼnaviy vahima

Maʼnaviy (Axloqiy) vahima (inglizcha: moral panic) — jamiyat xavfsizligiga yoki uning maʼnaviy qadriyatlariga tahdid soladigan biror narsaga (mafkura, jamiyat rivojlanish tendentsiyasi, shaxs yoki bir guruh odamlar) nisbatan ommaviy psixozning tarqalishidan iborat ijtimoiy hodisa. Maʼnaviy vahimaning asosiy xususiyati tahdidga nomutanosib javob berishdir, bunda ahamiyatsiz hodisalar keng tarqalgan tashvish va qoʻrquv epizodlarini keltirib chiqaradi.

Tavsifi

Maʼnaviy vahima iborasi birinchi marta 1830-yilda inglizcha matbuotda paydo boʻlgan, ammo bu hodisani ilmiy oʻrganish sotsiolog va kriminolog Stenli Koenning 1972-yilda nashr etilgan „Xalq iblislari va maʼnaviy vahima“, ishi bilan boshlangan. Marshall Maklyuhan ham ushbu atamani oʻzining „ Ommaviy axborot vositalarini tushunish“ (1964) kitobida qoʻllagan.

Antropolog D. V. Gromov maʼnaviy vahimaning shakllanishi va tarqalishida ommaviy axborot vositalari muhim rol o‘ynashini qayd etadi. Aynan ular, Koenning soʻzlariga koʻra, maʼlum ijtimoiy muammolarni tez va keskin yaratishga qodir va yangi maʼnaviy vahimalarning paydo boʻlishiga olib keladi. Shu bilan birga, ularning ommaviy axborot vositalarida keng yoritilishi nafaqat ijtimoiy tahdidni tashuvchi yoki tashuvchisi boʻlgan ayrim ijtimoiy guruhlarga, boʻrttirilgan salbiy baho berishi, balki, aksincha, ular uchun submadaniy model kanonini qoʻyib, reklama yaratishi mumkin. Va reklama qilingan jamoalarga yangi aʼzolarning kirib kelishini taʼminlash mumkin.

Sotsiologlar Nachman Ben Yahuda va Erich Gud maʼnaviy vahimaning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni koʻrsatadi:

• Vahima qoʻzgʻatgan ijtimoiy guruhning xatti-harakatlari jamiyatga salbiy taʼsir koʻrsatishiga ishonch;
• Yuqoridagi ijtimoiy guruhni demonizatsiya qilish, „biz“ va „ular“ ga aniq boʻlinish;
• „Zudlik bilan qattiq choralar koʻrish“ talabi — qoida tariqasida, ushbu guruhning haqiqiy tahdidiga nisbatan (agar mavjud boʻlsa) keraksiz darajada qattiq;
• Jamiyatning koʻpchiligining jiddiy xavf ostida ekanligi haqidagi kelishuvi. Jamiyatning barcha aʼzolari bunga ishonch hosil qilishlari shart emas — targ‘ibotchilarning kichik, ammo uyushgan va qatʼiyatli guruhi bo‘lishi va vahima qurbonlarining ularga adekvat javob bera olmasligi yetarli;
• Maʼnaviy vahima odatda juda tez pasayadi va ommaviy axborot vositalarida isteriya toʻxtaganidan keyin yoki boshqa mashhur ommaviy muhokama mavzusi paydo boʻlgandan keyin unutiladi.

D. V. Gromov ommaviy ongni manipulyatsiya qilish va zarur ijtimoiy iqlimni shakllantirish maqsadida maʼnaviy vahima ham ataylab qoʻzgʻatilishi mumkinligini taʼkidlaydi.

Maʼnaviy vahima qoʻzgʻatuvchi agentlarning tasnifi

Sotsiologlar Erich Good va Nachman Ben-Yehuda maʼnaviy vahima qoʻzgʻatishi mumkin boʻlgan agentlarning uchta turini aniqladilar.

• Maʼnaviy vahima „pastdan yuqoriga“ kelib, baʼzi ijtimoiy stresslarga javob sifatida oʻz-oʻzidan paydo boʻlishini koʻrsatadigan „oʻtmishdagi model“.
• Maʼnaviy vahima siyosiy elitaning maqsadli va juda ongli harakatlarining natijasidir, deb taxmin qiladigan „elitar model“.
• Maʼnaviy vahima turli kasbiy uyushmalar, noxolis jurnalistlar, diniy guruhlar, ijtimoiy harakatlar va boshqalar boʻlgan „manfaat guruhlari“ dan kelib chiqadi deb taxmin qiladigan „qiziqish guruhlari modeli“.

„Oʻtmishdagi model“ maʼnaviy vahima paydo boʻlishining zaruriy shartidir, chunki na siyosatchilar, na ommaviy axborot vositalari, na ijtimoiy faollar birinchi navbatda boʻlmagan tahdid tuygʻusini yarata olmaydi. Bu ommaviy qoʻrquv va xavotirlar, odatda, siyosatchilar, jurnalistlar va ijtimoiy faollarning xatti-harakatlarisiz noaniq boʻlib qoladi. Shunday qilib, „oʻtmishdagi model“ maʼnaviy vahima uchun yoqilgʻini taʼminlaydi, faollar uning diqqatini, intensivligini va yoʻnalishini tashkil qiladi va elita undan oʻz manfaati uchun foydalanishi mumkin.

Misollar

Maʼnaviy vahima misolida Filipp Jenkins o‘rta asrlarda Yevropadagi jodugar ovlarini, yahudiylarning pogromlarini, Stalin davridagi „xalq dushmanlari“ning qatag‘onini, Makkartiizmni, 1980-yillarda AQShdagi shaytoniy vahima va pedogisteriyani keltiradi . Qirollik sanʼat jamiyatining giyohvand moddalar savdosi, jamoalar va davlat siyosati boʻyicha komissiyasining hisobotida, shuningdek, " narkotiklarga qarshi urush „ boshlash toʻgʻrisidagi qaror mantiqiy sabablarga koʻra emas, balki maʼnaviy vahima bilan bogʻliq ekanligi taʼkidlangan.

Moskva Xelsinki guruhi va Deakin universiteti professori Kay Uilkinsonning fikricha, zamonaviy rus jamiyatidagi maʼnaviy vahima misoli LGBT isteriyasidir.

Yaponiyalik huquqshunos Koichi Xamay taʼkidlashicha, Yaponiya jinoyatchilik darajasi juda past boʻlgan davlat boʻlsa-da, 1990-yillarda yapon jamiyatida jinoyatlarni qayd etish usuli oʻzgarganligi sababli, jinoyatchilik darajasi keskin oshgan degan fikr keng tarqalgan edi. Natijada, „xavfsiz jamiyatning qulashi“ sababli maʼnaviy vahima hatto 2003-yilgi saylov natijalariga ham taʼsir qildi.

Koʻpincha maʼnaviy vahima jamiyatda shahar afsonalarining tarqalishi bilan kuchayadi. Masalan, ijtimoiy tarmoqlarda bir nechta oʻsmirlarning oʻz joniga qasd qilishlari tufayli paydo boʻlgan " Koʻk kit " oʻyini bilan bogʻliq „oʻlim guruhlari“.

Yana qarang

• ommaviy isteriya
• ommaviy psixoz

Adabiyot

• Архипова Александра, Кирзюк Анна. Опасные советские вещи. Городские легенды и страхи в СССР, Культура повседневности. М.: Новое литературное обозрение, 2021. ISBN 978-5-4448-1174-0, 978-5-4448-1598-4. 
• Gromov D. V. „Moralnaya panika“ kak mexanizm razvitiya ryada molodejnix soobщestv Sovetskogo Soyuza i Rossii // Istoricheskaya psixologiya i sotsiologiya istorii. — M., 2012. — T. 5, № 1. — S. 164—178.
• Yefanov A. A. Moralnie paniki kak faktor sotsialnix izmeneniy: dis. … kand. sotsiol. nauk: 22.00.04 / A. A. Yefanov. Saransk, 2016. — 179 s.
• Koen S. Narodnie dyavoli i moralnaya panika. Sozdanie modov i rokerov. / Per. s angl. Artyoma Morozova i Diani Xamis. — M.: Izdatelskiy dom Visshey shkoli ekonomiki, 2022. — 352 s. ISBN 978-5-7598-2341-4 doi:10.17323/978-5-7598-2341-4
• {{{заглавие}}}.