Markaziy Osiyo ittifoqi
.svg)
Markaziy Osiyo Ittifoqi (CAU) — (inglizcha: Central Asian Union; qozoqcha: Орталық Азия одағы; qoraqalpoqcha: Orayliq Aziya odaǵı; qirgʻizcha: Борбордук Азия биримдиги; tojikcha: Иттиҳоди Осиёи Марказӣ; turkmancha: Merkezi Aziýa birligy; oʻzbekcha: Markaziy Osiyo ittifoqi) — 2007-yil 26-aprelda Qozogʻiston birinchi Prezidenti Nursulton Nazarboyev tomonidan taklif etilgan beshta postsovet Oʻrta Osiyo respublikalarini siyosiy va iqtisodiy birlashtirish boʻyicha amalga oshirilmagan va faraziy loyiha[1] hisoblanadi. Ittifoqqa Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Oʻzbekiston kirishi kerak edi. Loyihani amalga oshirish Qozogʻiston, Oʻzbekiston va Qirgʻiziston oʻrtasida „Abadiy doʻstlik shartnomasi“ imzolanishi, shuningdek, erkin savdo zonasini tashkil etish rejalaridan nariga oʻtmadi. Loyiha Oʻzbekiston birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan qoʻllab-quvvatlanmagani uchun qisqartirildi[2][3].
Hududi va aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Markaziy Osiyodagi besh respublikaning umumiy maydoni 4 003 451 km² ni tashkil etadi — bu Hindiston hududidan katta deganidir. Markaziy Osiyo beshligi mintaqasining umumiy hududi shimolda Rossiya Federatsiyasi, sharqda Xitoy Xalq Respublikasi, janubda Eron Islom Respublikasi va Afgʻoniston Islom Amirligi bilan chegaradosh boʻlib, gʻarbiy qismini esa Kaspiy dengizi suvlari bilan yuvib turadi.
2020-yil oxiriga kelib, Markaziy Osiyoning besh respublikasi aholisining umumiy soni qariyb 75 million kishini tashkil etdi. Bu Fransiya aholisidan koʻp — aholi soni boʻyicha dunyoda 20-davlat, shuningdek, Markaziy Osiyo beshligining aholisi Buyuk Britaniya, Tailand, Italiya, Germaniya, Turkiya va Eron aholisiga yaqinlashmoqda. Taxminan Markaziy Osiyoning besh respublikasi aholisining 90 % ni turkiyzabonlar tashkil etadi — ular oʻzbek, qozoq turkman, qirgʻiz, qoraqalpoq, tatar tillarida gaplashadi. Boshqa 10 % tojik, rus va boshqa tillarda soʻzlashuvchilardir. Mintaqa aholisining 90 % dan ortigʻi islom dinining sunniy shakliga eʼtiqod qiladi.
Potentsial tarkibi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Mamlakat | Aholi | Maydoni, km² | YaIM | Aholi jon boshiga YaIM |
|---|---|---|---|---|
| Qozogʻiston | 18 050 488 | 2 724 900 | 508,642 milliard dollar | 27 549 dollar |
| Qirgʻiziston | 6 000 000 | 199.900 | 24,492 milliard dollar | 3877 dollar |
| Oʻzbekiston | 34 036 800 | 447.400 | 231,358 milliard dollar | 6 865 dollar |
| Tojikiston | 8 610 000 | 143.100 | 27,802 milliard dollar | 3146 dollar |
| Turkmaniston | 5 171 943 | 488.100 | 99,6 milliard dollar | 18 126 dollar |
| Jami | 71 869 231 | 4 003 400 | 891,894 milliard dollar | 12 749 dollar |
Fikrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ittifoq tarafdorlari turizm, xavfsizlik va viza rejimi muvaffaqiyatli shakllansa, koʻplab masalalarni hal qilishni va KXShT va Xitoy-Rossiya Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga alternativa yaratishni rejalashtirgan edi[4]. Qozogʻiston Prezidenti Markaziy Osiyoning beshta davlati yangi yagona bozor va yagona valyuta yaratishga erishishi mumkinligini va ularning birlashishi YeI davlatlarining birlashuvidan koʻra ancha yaqinroq boʻlishini taʼkidlagan edi. Tarafdorlar, shuningdek, Qozogʻiston davlatining ittifoqqa rahbar etilishi taklifini rad etishgan[5].
Ittifoq muxoliflarining fikricha, davlatlar manfaatlari beshta davlatning birlashishiga imkon berish uchun juda farq qiladi va hech kim birinchi qadamni tashlashga shoshilmayapti. Siyosiy barqarorlik va iqtisodiy farovonlik boʻyicha xalqaro reytinglarda mamlakatlar umuman yuqori oʻrinlarni egallamaydi[6]. Tojikistonda bu loyiha Markaziy Osiyo Iqtisodiy Hamjamiyatini qayta jonlantirishga qaratilgan muvaffaqiyatsiz urinish sifatida tanqid qilindi[7].
Markaziy Osiyoda yaqin qoʻshnichilik va millatlar-aro tinchlikni saqlash borasida bir nechta tashabbuslar ishlab chiqilgan, jumladan mintaqa davlatlari orasida sport turlari boʻyшcha Markaziy Osiyo oʻyinlari bir necha bor oʻtkazilgan.
Shuningdek
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi
- Bojxona ittifoqi
- Yevropa Ittifoqi
- Turkiy kengash
- Afrika Ittifoqi
- Arab Ittifoqi
- Shimoliy Amerika Ittifoqi
- Tinch okeani ittifoqi
- Janubiy Amerika Millatlar Ittifoqi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Rossiya lish reagiruet na chujie vizovi“: Tadjikistan za nedelyu(rus.)
- ↑ „Features - Radio Free Europe / Radio Liberty“. Rferl.org. 2008-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 24-fevral.
- ↑ Kazaxstanskiy politolog: Islam Karimov otkazalsya „podigrat“ Nursultanu Nazarbaevu(rus.)
- ↑ Socor, Vladimir „Eurasia Daily Monitor | The Jamestown Foundation“. Jamestown.org. 2007-yil 13-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 24-fevral.
- ↑ Kazaxstanskiy ekspert: Osnovnoy smisl idei Tsentralnoaziatskogo soyuza — pragmatizm (rus.)
- ↑ Tsentralno-Aziatskiy soyuz. Vozmojen li on? — Baxit Usenbekov[sayt ishlamaydi] (rus.)
- ↑ Ekspert TsSI Tadjikistana: Ideya sentralnoaziatskogo soyuza — eto vozvrat v proshloe (rus.)