Maya urushi
Mayalar bir paytlar tinch yashagan deb hisoblangan boʻlsada, hozirgi nazariyalar maya jamiyatini rivojlantirish va davom ettirish omili sifatida davlatlararo urush rolini taʼkidlaydi. Maya madaniyatidagi urushning maqsadlari va sabablari toʻliq tushunilmagan, ammo olimlar bir nechta dalillarga, jumladan tuzilma majmualari atrofida mustahkamlangan himoyaga, urushning badiiy va epigrafik tasvirlariga va qurollarning mavjudligiga asoslanib, Maya urushi modellarini ishlab chiqdilar. Arxeologik yozuvlarda obsidian pichoqlari va snaryad nuqtalari mavjud edi. Urushni arxeologik qoldiqlardan ham aniqlash mumkin, bu zoʻravonlik tufayli asosiy naqshning tez va keskin buzilishini koʻrsatadi.
Mayya siyosati odamlar va resurslarni siyosiy nazorat qilish uchun shiddatli urush olib bordi. Baʼzi olimlarning fikricha, qurbonlik qurbonlarini qoʻlga olish urushning harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan[1]. Eng muhim manbalar orasida suv va qishloq xoʻjaligi yerlari bor edi. Obsidian kabi resurslarni iqtisodiy nazorat qilish ham siyosatlar oʻrtasidagi raqobatni kuchaytirdi[2]. Siyosat muvaffaqiyatga erishgan sari, ular ham murakkablashdi. Bu, ayniqsa, harbiy kuch orqali qimmatli resurslarni qoʻlga kiritish va saqlash samaradorligini oshirishga olib keldi. Aholining oʻsishi siyosatlar oʻrtasidagi raqobatni kuchaytirdi, natijada zoʻravonlik darajasi oshdi.
Mafkuraviy ildizlar, taktika, tashkilot va qurollar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Urush, ehtimol, madaniy oʻzgarishlarning harakatlantiruvchi kuchi edi. Garchi urushayotgan rahbarlar, shubhasiz, moddiy foyda koʻrgan boʻlsa-da, asosiy maqsadlardan biri qurbonlik qurbonlarini olish boʻlishi mumkin[3]. Qurbonlik nafaqat raqiblarni qoʻrqitish va fuqarolarni qoʻrqitish orqali hukmdorni qonuniylashtirdi, balki muqaddas suyuqliklar va vaqt oʻtishi tushunchalari bilan ham bogʻliq edi. Urush Popol Vuh mifologiyasida nazarda tutilgan boʻlib, u boshini kesish orqali qurbon qilishni tasvirlaydi. Rahbarning oʻlimi yoki merosxoʻrning tugʻilishi kabi baʼzi voqealar qurbonlikni talab qilishi mumkin boʻlgan[3].
Taktika va tashkilot[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi mayalar oʻz hujumlarini qanday rejalashtirgani va muvofiqlashtirgani haqida kam narsa maʼlum. Biroq, taʼkidlanishicha, maya shaharlari oʻzlari va dushmanlari oʻrtasida maʼlum masofani ushlab turishgan, taxminiy oʻrtacha 55 km masofa (taxminan ikki-sakkiz kunlik yoʻl) yirik aholi punktlari oʻrtasida ana shunday masofa saqlagan ekan[3].
Mayya epigrafiyasidagi tasvirlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Olimlar Maya ierogliflarining toʻrtta misolini aniqladilar, ular Maya urushining har xil turlariga ishora qiladilar. Katta oʻzgarishlar mavjud va boshqa gliflar ham zoʻravonlik bilan bogʻliq, ammo bular eng koʻp aniqlanishi mumkin boʻlgan ekan[4].
Chucʼah (qoʻlga olish)[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tatyana Proskouriakoff bu glifni birinchi marta 1960-yilda aniqlagan. U odatda bogʻlangan shaxs yoki shaxslarni tasvirlaydi. Raqamlar maʼlum odamlarni qoʻlga olish yoki shaharlar yoki siyosatni ramziy maʼnoda anglatadimi, degan bahs-munozaralar mavjud ekan[5].
Hubi (halokat)[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu glif „urushda aniq maqsad va vazifalarga erishish“ ga ishora qiladi[6]. Naranjo va Karakol oʻrtasidagi urushlarga nisbatan tez-tez ishlatiladi.
"Yulduzli urush" yoki „qobiq yulduz“ hodisasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yulduzli urush ikonografik yozuvda aks ettirilgan eng muhim urush hodisasi sifatida talqin etiladi. Bu bir hududning boshqasi tomonidan magʻlubiyatga uchragan katta urushni anglatadi. Bu bir hududda yangi sulolaviy hukmdorlar qatorining oʻrnatilishi, bir hududning boshqasi ustidan toʻliq hukmronligi yoki ilgari hukmronlik qilgan hududning muvaffaqiyatli mustaqillik urushini anglatadi[7].
Notoʻgʻri tushunchalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
.JPG)
XX asr boshlarida qadimgi mayalar haqidagi keng tarqalgan nazariya, ular asosan tinch jamiyatga ega boʻlib, mahalliy madaniyatni olijanob yirtqichga oʻxshab ideallashtirgan degan tushunchaga asoslangan edi. Bu nuqtai nazar notoʻgʻri tarzda oʻzgardi, chunki ikonografiya va Maya yozuvining mazmuni notoʻgʻri hujjatlashtirilgan tahlili natijasida boʻlgandi.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Aztek urushi
- Muiska urushi
- Inka urushi
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
 | Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024) |