Mikrokvazar

Mikrokvazarlar (rentgen qoʻshaloq yulduzlar) qoʻshaloq yulduz tizimlari boʻlib, ularda qorongʻu ixcham obʼektga (masalan, neytron yulduz yoki qora tuynuk) siqilgan birinchi yulduzning qoldigʻi, birinchi komponent atrofida qattiq orbitada harakat qiluvchi ikkinchi oddiy yulduz bilan tortishish kuchi orqali bogʻlangan.

Yulduz atmosferasining qora tuynukka akkretsiyalashuvining badiiy rasmi

Mikrokvazarlarda materiya neytron yulduzi yoki qora tuynuk ustiga toʻplanib, materiya oqimlarining yorugʻlikka yaqin (yoki baʼzi hollarda oʻta yorugʻlik boʻlib tuyuladigan) tezlikda, yaʼni jetlar deb ataladigan sporadik otilishi bilan birga boʻladi, bu esa kvazarlarda (galaktikalar markazlarida yuqori massivli qora tuynuklarni yigʻuvchi) uchragan holatga yaqin kuzatilgan rasmni beradi.

GRS 1915+105 mikrokvazarining nur tarqatuvchi boʻlaklari. ~1 oy davomida olingan boʻlaklarning ustma-ust yigʻilgan tasvirlari (VLA radio teleskopi tasviri)

Birinchi marta „mikrokvazar“ nomi Chayon X-1 rentgen manbasiga nisbatan qoʻllandi, u morfologik jihatdan radio-yorqin kvazarlarning relativistik otilishiga juda oʻxshash reaktiv radio otilishlariga ega. Mikrokvazarlarning xarakterli misollaridan biri SS 433 ob’ektidir.

Mikrokvazarlar rentgen va radio diapazonlarida oʻzgaruvchan manbalar sifatida kuzatiladi, rentgen diapazonida esa ular yuqori-eddington yorqinligi bilan ixcham manbalar, radio diapazonida esa kengaytirilgan juft manbalar — sinxrotron otilish mexanizmi va relativistik otilish tezligi bilan radio nurlari chiqaradigan boʻlakli jetlarni keltirib chiqaradi. Mikrokvazarlar ham radio, ham rentgen diapazonlarida oʻzgaruvchan manbalardir; radio diapazonda chiqaradigan boʻlaklarning yashash muddati bir necha kundan bir necha haftagacha. Manbaning ixchamligi tufayli rentgen nurlanishi tez oʻzgaruvchanligi bilan ajralib turadi, „klassik“ mikrokvazarlarning (GRS1915+105) rentgen nurlanishining rivojlanish vaqti bir necha daqiqani tashkil etadi, bu bilan rentgen diapazonida oʻnlab soniyalar davriga ega kvazi-davriy tebranishlar kuzatiladi.

Kashfiyot tarixi

Birinchi bunday ob’ekt 1978-yilda, Kembrij universitetining ikki astronomi oʻta yangi yulduzlar qoldiqlarini qidirib, Burgut yulduz turkumida gʻayrioddiy radio va rentgen nurlanish manbasini topdilar va uni SS-433 deb atadilar.