Mo'g'uliston (1911-1921)
Bogdo-Xon Mo‘g‘ulistoni - tashqi Mo‘g‘uliston hududidagi davlat, u doimiy ravishda mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lib, Xitoy Respublikasi hukmronligi ostidagi avtonomiyaga ega bo‘lgan edi.
Tashqi Mo‘g‘ulistonning Mustaqillik Deklaratsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sin imperiyasidagi Sinxay inqilobi va Xitoy Respublikasining tashkil topishi natijasida Xalxada milliy ozodlik harakati yanada kuchaydi. Xalxa knyazlari va lamalari 1911-yil 1-dekabrda mamlakat mustaqilligini e’lon qildilar. Qonuniy jihatdan esa bu Mo‘g‘ulistonning vassalligi Xitoyga emas, balki Manchu Qing sulolasiga nisbatan sodir bo‘lganligi bilan oqlangan edi. 29-dekabrda mamlakatning buddist rahbari Bogdo Gegen VIII Bog‘doxonga koʻtarildi va yangi davlatning teokratik hukmdori boʻldi. 20 ming kishilik armiya rus harbiy maslahatchilari boshchiligida tuzildi. Ichki Mo'g'ulistonni Xitoydan ozod qilish uchun armiya 1913-yilda safarbar qilindi.
Mo‘g‘uliston mustaqilligini tan olishdan Xitoyning yangi respublika hukumati bosh tortdi, biroq o‘sha vaqtda uning ustidan o‘z suverenitetini tiklash imkoniyati yo‘q bo‘lgan. Shu bilan birga Mo‘g‘ulistonning mustaqillikka intilishi Xitoy bilan chegarada bufer davlat paydo bo‘lishidan manfaatdor ham bo‘lgan Rossiya imperiyasida qo‘llab-quvvatlandi. Rossiya endi Xitoy tomonidan Tashqi Mo‘g‘ulistonga avtonomiya berish tarafdori bo‘ldi. Mo‘g‘uliston mustaqilligi uchun Yaponiya ham harakatdan manfaatdor edi, uni pul va qurollar bilan qo‘llab-quvvatladi.
Xalqaro huquqiy maqom
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Urga shahrida 1912-yil 21-oktabrda (3-noyabr)Moʻgʻul-Rossiya shartnomasi (mongolcha variantda — shartnoma) imzolandi. Manbalarga ko‘ra, shartnoma va unga protokol Rossiyadan Urgadagi diplomatik vakil tomonidan imzolangan I. I. Korostovets to‘g‘ridan-to‘g‘ri (Rossiya hali tan olmagan Xitoy Respublikasini chetlab o‘tib) Rossiyaning imtiyozlari va afzalliklarini birlashtirdi: harakat erkinligi, savdo, bank faoliyati, Rossiya hukumatining kelajakdagi mumkin bo‘lgan alohida kelishuv qoidalariga roziligi zarurati kabilar shular jumlasidandir. Hujjatning ruscha va mo‘g‘ulcha ko‘rinishlarining ba’zi qoidalari turli xil ma’nolarga ega edi (misol uchun mo'g'ul tilida ular davlatchilikni bildirgan), ammo ikkala variant ham bir xil kuchga ega edi[1][2] .
.svg)
Xitoy istilosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xitoy hukumati 1918-yilning yozida Rossiyaning fuqarolar urushi tufayli kuchsizligidan foydalanib, Urgaga batalyon olib keldi. 1919-yilning yoziga kelib, Tashqi Mo‘g‘ulistonning knyazlari, vazirlari va oliy lamalari orasida muxtoriyatdan voz kechish niyati ustun keldi, bu esa Vazirlar Kengashi Raisi Namnansuren 1919-yil fevral oyida vafotidan keyin kuchaya boshladi.
Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
General fon Ungern-Sternberg boshchiligidagi Osiyo otliq diviziyasi 1920-yil oktyabr oyida Zabaykaliyadan Xalxaga kirib keldi. Afsuski Bog‘dxon xitoylar tomonidan hibsga olindi. Uy qamog‘ida bo‘lganida, u bir necha marta Ungernga Urgani xitoyliklardan ozod qilishni so‘rab murojaat qilgan. Ogʻir jangdan soʻng1921-yil 4-fevralda Ungern qoʻshinlari Xitoy garnizonini Urgadan quvib chiqardilar va shaharni egallab, Moʻgʻuliston mustaqilligini tikladilar.
Bogdoxon 1921-yil mart oyining boshida tashqi Moʻgʻuliston avtonom hukumatini tuzdi. Unga Jalxandza-Xutuxta Damdinbazar - birinchi vazir va ichki ishlar vaziri (tez orada Damdinbazarning Gʻarbiy Moʻgʻulistonga yuborilishi munosabati bilan Tserendorjga vazirlik muhri topshirildi), Dashtseveg - tashqi ishlar vaziri, Bishereltu-van Dorjtseren - urush vaziri, Luvsantseven - moliya vaziri) Chimeddorj - adliya vaziri. Xatan-Bator Maksarjav mo'g'ul qo'shinlarining qo'mondoni bo'ldi. Baron Ungern Osiyo otliq diviziyasi qo'mondoni bo'lib qoldi.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xalq hokimiyati davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]Urgada 1921-yil 11-iyulda Bogʻdoxon hukumati oʻrniga Moʻgʻuliston xalq hukumati tashkil etildi. Mamlakat cheklangan monarxiya deb atala boshlandi, uning boshida nominal ravishda Bogʻdoxon qoldi. 1924-yilda Bogʻdoxon Gegen VIII vafotidan keyin monarxiya ham tugatilib, uning yangi tulkusini izlash taqiqlandi[3] . Mo'g'uliston Xalq Respublikasi deb 1924-yil 26-noyabrda e'lon qilindi.
-
1921-yil 10-iyulda D. Suxbaator poytaxt Urgada.
- ↑ Батсайхан О. 2008. Монголын суулчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба. Улаанбаатар: Адмон
- ↑ Кузьмин С. Л. Русско-Монгольское соглашение 1912 г. и независимость Монголии. — Вестник Московского городского педагогического университета, серия «Исторические науки», № 1, 2015, с. 80-87
- ↑ Хотя впоследствии новый тулку (Богдо-гэгэн IX) всё же был обнаружен в Тибете.
- Belov E. A. Rossiya va Mo‘g‘uliston (1911-1919). — M.: Izd-vo IV RAN, 1999 yil. Dylykov SD Xitoyda mo‘g‘ul xalqining demokratik harakati. Tarix bo‘yicha insho. - M .: SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti, 1953 yil. Kuzmin S. L. Teokratik davlatchilik va 20-asr boshlarida Mo‘g‘ulistonning buddist cherkovi. - M .: KMK ilmiy nashrlar uyushmasi, 2016 yil. Kuzmin S.L. 1911-1924 yillarda Monarxiya Mo‘g‘ul davlati. // Yevroosiyo: statum et legem (Yevrosiyo: davlat va huquq). 2015. V. 1, No 4. S. 187-198 Lomakina I.I. Ja-Lama rahbari. - Ulan-Ude; Sankt-Peterburg: Ekoart agentligi, 1993 yil. Maiskiy I. M. Mo‘g‘uliston inqilob arafasida. - M .:, Sharq adabiyoti, 1959 yil. Popova L.P. "Osiyoning uyg‘onishi" davridagi Mo‘g‘ulistonning ijtimoiy tafakkuri. - M.: Nauka, 1987 yil. Xamaganova E.A. 1911 yilda Mongoliya delegatsiyasining Peterburgga tashrifi haqida (arxiv materiallari asosida). // Buddist madaniyati: tarix, manbashunoslik, tilshunoslik va san’at: Oltinchi Dorjiyev o‘qishlari. Sankt-Peterburg: Hyperion, 2015, 154-165-betlar.