Moʻgʻuliston — Yaponiya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Shimoliy Koreya va Yaponiya davlatlarining xaritada joylashuvi. Yashil rangda Yaponiya, sariq rangda Moʻgʻuliston koʻrsatilgan.

Moʻgʻuliston va Yaponiya oʻrtasidagi ikki tomonlama diplomatik munosabatlar 1972-yil 24-fevralda oʻrnatilgan. 1950-yillarning oʻrtalarigacha ikki tomonlama munosabatlar dushmanlik ruhida edi. 1956—1972-yillarda Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi va Yaponiya oʻrtasidagi oʻzaro daʼvolar hal qilindi. 1973—1991-yillarda ikki tomonlama munosabatlar jadal rivojlandi. 1990-yillarda Yaponiya Moʻgʻulistonga bozor iqtisodiyotiga oʻtishda katta yordam koʻrsatdi. Siyosiy aloqalar yuqori darajada boʻlgan. 2000-yillardan boshlab ikki davlat bosh vazirlari har 4 oyda bir marta uchrashib turadi. Ikki tomonlama savdo asosan Yaponiyadan Moʻgʻulistonga yetkazib berish bilan ifodalanadi (2013-yilda Moʻgʻuliston importining qariyb 7 foizi).

Mamlakatni taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻuliston Moʻgʻuliston Yaponiya Yaponiya
Bayroq
Gerb
Aholisi 3,227,863 million 127,11 million (2015)[1]
Hududi 1,564,116 km² 377 972 km²[2]
Poytaxti Ulan-Bator Tokio
Boshqaruv shakli Unitar yarim prezidentlik respublikasi (demokratik) parlament tizimi
Rasmiy tili Mo'g'ul tili Yapon tili
Diniy eʼtiqodi 51,7 % buddizm, 40,6 % dinsiz, 3,2 % islom, 2,5 % shomonizm, 1,3 % xristianlik, 0,7 % boshqalar Rasmiy din yoʻq
YaIM (nominal) 13.7 milliard dollar (2019) 4.301 trillion AQSh dollari (2022)[3]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Samuray moʻgʻul bosqinchisini kaltaklashi

Moʻgʻuliston va Yaponiya oʻrtasidagi aloqalar XIII asrdan maʼlum. 1274- va 1281-yillarda Chingizxonning nabirasi Xubilayxon Yaponiyani egallashga harakat qilgan, biroq ikkalasida ham magʻlubiyatga uchragan.

1638-yilda Yaponiya hukumati sakoku siyosatiga oʻtib, mamlakatni chet elliklar uchun yopdi. Osiyo davlatlaridan faqat xitoylargina Yaponiyaga yiliga ikkita kema joʻnatishlari mumkin edi. Bundan tashqari, 1691-yildan beri Moʻgʻuliston Xitoyning bir qismidir. Bu moʻgʻul-yapon oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri aloqalar boʻlmaganini koʻrsatadi.

Moʻgʻuliston 1911-yilda mustaqillikka erishdi. 1921-yilda Moʻgʻulistonda inqilob boʻlib oʻtdi. Inqilob natijasida Sovet qoʻshinlari bu mamlakatni bosib oldi. Shu davrdan boshlab Moʻgʻuliston Sovet Rossiyasiga qaram boʻlib qolgan. 1924-yilda yapon hukumati tomonidan tan olinmagan Sovet Ittifoqini qoʻllab-quvvatlovchi Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi eʼlon qilindi.

1930-yillarda Yaponiya va Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi bir-biriga ochiqdan-ochiq dushmanlik qila boshladilar. Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi sovetlar tarafdori sifatida siyosat olib bordi va mamlakat hududida sovet qoʻshinlari joylashtirildi. Bu davrda Moʻgʻuliston va Yaponiya aslida umumiy chegaraga ega edilar. 1931-yilda yaponlar Moʻgʻuliston bilan chegaradosh Manjuriyani bosib oldi va Manjougo davlatiga asos soldi. Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi bilan chegaradosh Ichki Moʻgʻulistonda 1936—1937-yillarda Yaponiya nazorati ostida qoʻgʻirchoq Menszyan („Moʻgʻul chegara yerlari“) davlati tuzildi. 1935-yildan beri Moʻgʻuliston-Manjur chegarasida toʻxtovsiz qurolli toʻqnashuvlar va chegara toʻqnashuvlari sodir boʻlib, har ikki tomondan qurbonlar va yaradorlar bor[4].

1939-yilda yapon qoʻshinlari Moʻgʻuliston hududiga bostirib kirdi, ammo Sovet-Moʻgʻul qoʻshinlari tomonidan magʻlubiyatga uchratildi. 1945-yilda Sovet-Moʻgʻul qoʻshinlari Manjuriya hududiga kirib, yapon va Mengjiang armiyasini magʻlub etishdi. Qoʻgʻirchoq yaponparast davlatlar yoʻq qilindi. Moʻgʻuliston va Yaponiya oʻrtasidagi umumiy chegara yoʻqoldi.

1945—1956-yillarda Moʻgʻuliston va Yaponiya oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatilishiga oʻzaro daʼvolar toʻsqinlik qildi. Moʻgʻuliston Yaponiya tomoni tomonidan unga yetkazilgan zararni qoplashni talab qilgan. X. Choybalsan 1946-yil oktabrdan 1947-yil maygacha Uzoq Sharq komissiyasiga ikki maktub yuborib, bu zararni 80 million dollarga baholagan[5]. Oʻz navbatida, Yaponiya Moʻgʻul hukumati yapon harbiy asirlarini ozod etmaganidan noroziligini bildirgan[5]. Bundan tashqari, Moʻgʻuliston Xalq Respublikasi dunyoning aksariyat davlatlari tomonidan Xitoyning bir qismi deb hisoblangan.

Moʻgʻuliston va Yaponiya oʻrtasidagi munosabatlarning yaxshilanishi 1956-yilda Sovet-Yaponiya munosabatlarining normallashuvi bilan bir vaqtda boshlangan. Dastlabki munosabatlar Moʻgʻuliston rasmiylarining yapon jurnalistlari bilan aloqalari boshlanishi edi. 1956-yil aprel oyida yapon jurnalisti Ken Imiro Moʻgʻulistonga keldi va Moʻgʻul davlatining yuqori rahbarlari bilan uchrashdi[6]. Rahbarlar bilan boʻlgan suhbatda Yu.Sedenbal harbiy asirlarning koʻpchiligi allaqachon vataniga qaytarilgani va moʻgʻul tomoni halok boʻlgan harbiy asirlarning xokini Yaponiya tomoniga topshirishga rozi boʻlganini bildirdi[7]. 1956-yil iyun oyida Yaponiyaning Osiyo mamlakatlari bilan birdamlik qoʻmitasining 12 aʼzosidan iborat delegatsiyasi Moʻgʻulistonga tashrif buyurdi[8]. Norasmiy aloqalar davom etdi — Yaponiya fuqarolari Moʻgʻulistonga sayohat qilishdi, moʻgʻullar esa kunchiqar mamlakatga tashrif buyurishdi. Biroq, Yaponiya hukumati diplomatik munosabatlar oʻrnatishga shoshilmadi.

1957-yil may oyida Sovet-Moʻgʻul bayonoti eʼlon qilindi, unda quyidagi fikrlar boʻlgan:[

Xitoy Xalq Respublikasi hukumati SSSR va Yaponiya oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatilishini ijobiy baholaydi. Xitoy Xalq Respublikasi va Yaponiya oʻrtasidagi munosabatlarni normallashtirish masalasi boʻyicha Yaponiya hukumati bilan muzokaralar olib borishga tayyor ekanligini maʼlum qiladi.

1957-yilgi Sovet-Moʻgʻul bayonoti javobsiz qolgan boʻlsa-da, Yaponiya 1961-yilda Moʻgʻuliston Xalq Respublikasining BMTga kirishiga toʻsqinlik qilmadi[9].

1960—1970-yillarda ikki tomonlama aloqalar faollashdi. 1966-yil avgust oyida Yaponiya parlamentining ikki aʼzosi Moʻgʻulistondagi yapon harbiy asirlari dafn etilgan joylarga tashrif buyurdi[10]. 1972-yil 24-fevralda Moʻgʻuliston va Yaponiya oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatildi[11].

1975- va 1978-yillarda Yapon parlamentida yapon-mongol komissiyalari[12] tashkil etildi. Moʻgʻuliston Xalq Xuralida 1977-yilda moʻgʻul-yapon komissiyasi tuzildi[13].

1970-yillarda tovon toʻlash masalasi amalda hal qilindi. Yaponiya Moʻgʻuliston Xalq Respublikasiga 5 milliard iyena miqdorida grant ajratdi, bu mablagʻ „Gobi“ kaşmir ishlab chiqarish zavodini qurish uchun ishlatilgan (1976-yilda birinchi mahsulot ishlab chiqarilgan, 1981-yilda toʻliq ishlab chiqarish sikliga oʻtgan)[13].

Zamonaviy aloqalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

SSSRning parchalanishi Moʻgʻulistonning sotsialistik lagerni tark etishiga olib keldi. 1990-yillarda Moʻgʻulistonda iqtisodiy islohotlar oʻtkazildi. Islohotlarning bosh homiysi Yaponiya boʻlib, 1991—1992-yillarda Moʻgʻulistonga 30 million dollar tekin yordam koʻrsatilgan[14]. 1993-yilda Yaponiya Moʻgʻulistonga yana 1,8 million dollar xayriya qildi[14]. 1993-yilda Darxan shahrida Yaponiyaning imtiyozli kreditlari evaziga qurilgan metallurgiya zavodi ishga tushirildi[14].

SSSR parchalanganidan keyin ham siyosiy aloqalar kuchaydi. 2000-yillardan beri Moʻgʻuliston va Yaponiya bosh vazirlari har toʻrt oyda bir marta uchrashib turadilar[14]. Moʻgʻuliston Shimoliy Koreyada qoʻlga olingan yapon fuqarolari ishida Yaponiya uchun vositachi boʻlib xizmat qilgan[15].

Moʻgʻuliston kutilmaganda Yaponiya madaniyatiga kuchli taʼsir koʻrsatdi, chunki anʼanaviy yapon sumo kurashida 2003—2014-yillarda yokozunaning eng yuqori darajasiga erishgan ketma-ket toʻrtta jangchi Moʻgʻulistonda tugʻilgan[15].

Xalqaro tashkilotlarda hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻuliston — Yaponiya bir qator xalqaro tashkilotlarga aʼzodir, jumladan:

Tashkilot bayrogʻi Tashkilot nomi Moʻgʻulistonning qoʻshilish sanasi Yaponiyaning qoʻshilish sanasi
Jahon Savdo Tashkiloti 1997-yil 29-yanvar 1995-yil 26-mart
Xalqaro taraqqiyot fondi 1991-yil 14-fevral 1960-yil 27-dekabr
Xalqaro moliya korporatsiyasi 1964-yil 16-mart 1956-yil 20-iyul
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1961-yil 27-oktyabr 1956-yil 18-dekabr
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki 1991-yil 14-fevral 1952-yil 13-avgust
Osiyo taraqqiyot banki 1991-yil 1966-yil
Koʻp tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi 1999-yil 21-yanvar 1988-yil 12-aprel
YUNESKO 1962-yil 1-noyabr 1951-yil 2-iyul
Konsultativ nizolarni hal qilish xalqaro markazi 1991-yil 14-iyul 1967-yil 16-sentyabr
Interpol (Xalqaro jinoiy politsiya tashkiloti) 1991-yil 1953-yil

Eskalatsiya 2019[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiya bosh vaziri Shinzo Abe, Janubiy Koreya prezidenti Mun Chje In va AQSh vitse-prezidenti Mayk Pens.

2019-yil 1-iyulda Tokio Koreya uchun strategik materiallarga (yarim oʻtkazgich sanoati uchun materiallar) eksport cheklovlarini joriy etdi, bu Koreya Oliy sudining yapon kompaniyalarini koreyalik ishchilarning avlodlariga tovon toʻlash majburiyatini yuklash haqidagi qarori bilan bogʻliq. 1910—1945-yillarda Koreya yarim orol Yaponiya tomonidan bosib olingan yillarda konsern zavodlarida ishlash uchun majburan safarbar qilingan. Vaziyat Janubiy Koreya-Yaponiya munosabatlarining butun ahvolini murakkablashishiga olib keldi, tomonlar bir-biriga va sof siyosiy masalalarda ayblovlar qoʻyishdi; Koreya yapon mahsulotlarini boykot qilish kampaniyasini boshladi[16]. 12-avgustda Janubiy Koreya Yaponiyani oʻz mahsulotlari importini tezlashtirish huquqiga ega davlatlar roʻyxatidan chiqarib tashladi (Seul buni avgust oyi boshida, Tokio shunga oʻxshash sanksiyalarni qoʻyganida amalga oshirishga vaʼda bergan, biroq qasos deb hisoblanmaslikni soʻragan edi). Sentabrdan boshlab Janubiy Koreya bilan ishlayotgan yapon kompaniyalari barcha protseduralar tugashini 5 kun emas, balki 15 kun kutishlari kerak[17].

Koreya Respublikasi Milliy xavfsizlik kengashi Doimiy qoʻmitasi 2021-yil 11-fevral bir ovozdan mamlakatning Yaponiyaga nisbatan tashqi siyosatini davom ettirishga qaror qildi, bu ikki davlat oʻrtasidagi keskinlik darajasini pasaytirishga yordam beradi.

Ikki tomonlama savdo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Urushdan keyingi yillarda moʻgʻul-yapon savdosi hajmi unchalik katta boʻlmagan. 1957-yildan boshlab Moʻgʻul-Yaponiya shartnomalarini tuzish boshlandi. 1957-yilda Pekinda Yaponiya-Moʻgʻuliston savdosini rivojlantirish hamda Moʻgʻuliston va Xitoy savdosini rivojlantirish uyushmasini tashkil etish toʻgʻrisida Yaponiya, Moʻgʻuliston va Xitoy oʻrtasida shartnomalar tuzildi[7]. 1959-yilda Yaponiya va Moʻgʻuliston oʻrtasida tovarlarni tashish va tovar ayirboshlash toʻgʻrisida shartnoma imzolandi[8]. Shunga qaramay, oʻzaro savdo past boʻlgan. 1960-yilda oʻzaro tovar ayirboshlash hajmi bor-yoʻgʻi 40 ming dollarni, 1963-yilda 600 ming dollarni, 1964-yilda esa 700 ming dollarni tashkil etgan[8]. Keyin oʻzaro savdo oʻsdi (yillar boʻyicha)[8]:

  • 1972-yil — 1,1 million dollar;
  • 1982-yil — 7 million dollar;
  • 1989-yil — 30,5 million dollar

Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng, oʻzaro tovar ayirboshlash, ayniqsa, 2005-yildan beri keskin oshdi[18]:

  • 2005-yil — 81,3 million dollar;
  • 2010-yil — 199,2 million dollar;
  • 2013-yil — 454,7 million dollar.

Bu savdoni faqat shartli ravishda ikki tomonlama deb atash mumkin. Ikki davlat oʻrtasidagi tovar ayirboshlash deyarli butunlay Yaponiyaning Moʻgʻulistonga yetkazib berishlaridan iborat. 2013-yilda Moʻgʻuliston 444,4 million dollarga yapon tovarlarini sotib oldi va Yaponiyaga bor-yoʻgʻi 10,5 million dollarga sotdi[18]. Shu bilan birga, Yaponiyaning Moʻgʻulistonga yetkazib berish hajmi Moʻgʻulistondan Yaponiyaga yetkazib berishdan ancha tez oʻsib bormoqda. 2005-yildan 2013-yilgacha Yaponiyaning Moʻgʻulistonga yetkazib berish hajmi 75,5 million dollardan 444,2 million dollargacha[18] ga, yaʼni 5,9 baravarga oshgan. Xuddi shu davrda Moʻgʻulistondan Yaponiyaga yetkazib berish 5,8 million dollardan 10,5 million dollargacha[18], yaʼni atigi 1,8 baravarga oshgan. Yaponiyaga moʻgʻullar yetkazib berish (2000-yillar uchun maʼlumotlar) — toʻqimachilik, mis[14].

Moʻgʻuliston savdosida Yaponiyaning ulushi past. 2013-yilda Yaponiya ulushiga Moʻgʻuliston importining 7,0 % va Moʻgʻuliston eksportining 0,2 % toʻgʻri keldi[19].

Turizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moʻgʻuliston yapon sayyohlari uchun unchalik mashhur joy emas. 1978-yilda Yaponiyadan 200-250 nafar sayyoh Moʻgʻuliston Xalq Respublikasiga tashrif buyurgan[20].

Diplomatik elchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yaponiyaning Moʻgʻulistondagi elchilari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sugekaku 1973—1977-yillar

Akiyama Kouichi 1977—1980-yillar

Akiu Mitsutaka 1980—1982-yillar

Masaki Kozaki 1982—1984-yillar

Shuichi Takase 1987—1991-yillar

Shoji Suezava 1991-1993 yillar

Yoshihiro Xasumi 1993—1996-yillar

Shinji Kubota 1996—1999-yillar

Maro Hanada 1999—2002-yillar

Tatsuo Toda 2002—2005-yillar

Kokichi Ichixashi 2005—2009-yillar

Takuo Kidokoro 2009—2011-yillar

Takenori Shimizu 2011—2016-yillar

Masato Takaoka 2016—2019-yillar

Xiroyuki Kobayashi 2019-hozirgacha

Moʻgʻulistonning Yaponiyadagi elchilari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyamin Luvsanchurtem (Moskvada yashagan) 1972—1974-yillar

Sonomdorzin Dambadarja 1974—1978-yillar

Denzengin Tserendondov 1978—1985-yillar

Buyantin Dashtseren 1985—1990-yillar

Darameen Youngdon 1990—1992-yillar

Badam-Otchirin Drzintzelen 1992—1996-yillar

Sodvjamtu Khurelbaatar 1997—2001-yillar

Zamba Batjargal 2001—2005-yillar

Lentzendogin Zigzid 2005—2006-yillar

Lentzendogin Zigzid 2006—2011-yillar

Batmunxu Gumbold 2011—2012-yillar

Sodvjamtu Khurelbaatar 2012—2017-yillar

Dambadarja Bachjargal 2017—2018-yillar

Dambadarja Bachjargal 2018-yildan beri

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 平成27年国勢調査人口速報集計　結果の概要 — 2016年2月26日
  2. ↑ 日本の統計2016 第1章～第29章 | 総務省統計局
  3. ↑ The World Bank　GDP (current US$) — Japan
  4. ↑ Cherevko K. Ye. Serp i molot protiv samurayskogo mecha. — M.: Veche, 2003. — 384 str. — (Seriya: Voennie tayni XX veka). — ISBN 5-94538-328-7. — Glavi 2 i 3.
  5. ↑ 5,0 5,1 Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 91.
  6. ↑ Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 92.
  7. ↑ 7,0 7,1 Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 92 — 93.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 93.
  9. ↑ Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 92 — 94.
  10. ↑ Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 94.
  11. ↑ Bazarov V. B. „Tretiy sosed“ Mongolii v vostochnoaziatskom prostranstve // Vlast. — 2017. — T. 25. — № 5. — S. 136.
  12. ↑ Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 94 — 95.
  13. ↑ 13,0 13,1 Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 95.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Bazarov V. B. „Tretiy sosed“ Mongolii v vostochnoaziatskom prostranstve // Vlast. — 2017. — T. 25. — № 5. — S. 137.
  15. ↑ 15,0 15,1 Ока Хироки. „Новый взгляд на значимость Монголии в дипломатической стратегии Японии“. https://www.nippon.com/ (2015-yil 12-mart). Qaraldi: 29-oktabr 2020-yil.
  16. ↑ SMI: RF mojet zamenit Yaponiyu v postavke Yujnoy Koree ftoristogo vodoroda // Российская газета, 13-iyulya 2019
  17. ↑ Glavnie soyuzniki SShA v Azii porugalis // Лента. Ру, 12-avgusta 2019
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Bazarov V. B. „Tretiy sosed“ Mongolii v vostochnoaziatskom prostranstve // Vlast. — 2017. — T. 25. — № 5. — S. 138.
  19. ↑ Podschitano po: Bazarov V. B. „Tretiy sosed“ Mongolii v vostochnoaziatskom prostranstve // Vlast. — 2017. — T. 25. — № 5. — S. 138.
  20. ↑ Mansheev D. M., Kubrikova Yu. A. Ustanovlenie diplomaticheskix kontaktov i nachalo razvitiya ekonomicheskogo sotrudnichestva Yaponii i Mongolii // Problemi sotsialno-ekonomicheskogo razvitiya Sibiri. — 2017. — № 3 (29). — S. 95 — 96. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Moʻgʻuliston_—_Yaponiya_munosabatlari&oldid=3178844" dan olindi