Monogatari

Monogatari — Xeyan davri yapon zodagon adabiyotida yaratilgan hikoyaviy nasrning asosiyjanri bo‘lib, yapon hikoyaviy nasrining ko‘rinishi hisoblanadi.

Ise haqidagi ertaklar(Ise monogatari)

„Monogatari“ janri xususiyatlari

Yaponiya adabiy anʼanalari boy va uzoqtarixga ega. Yapon adabiyoti uzoq vaqt Xitoy adabiyoti taʼsiri ostida bo‘lgan va ko‘p asarlar aynan eski xitoy yozuvida yozilgan. IX asr o‘rtalarida bo‘g‘inli yozuv — kananing kashf qilinishi xitoy tili o‘rniga yapon tilida ijod qilish imkonini berdi. Aynan shu davr [[yapon adabiyoti]]da ona tilida yozilgan monogatari (物語, biror narsa haqidagi hikoya, qissa) termini bilan belgilanuvchi — ilk hikoyaviyasarlar yaratildi. Keyinchalik bu adabiyotda „monogatari adabiyoti“ dek dunyoga tanilgan hodisa shakllandi. Monogatari keng qamrovli janr boʻlib, uni novella, qissa, ertak, afsona, roman,epos yoki epopeya deb atash mumkin. Monogatari adabiyoti anʼanasiga ko‘ra IXXV asrlarda yapon tilida yaratilgan nasrlar tegishlidir. Yevropa janrlar nomenklaturasi bo‘yicha bunday asarlar — roman yoki qissa, hikoya, novella, anekdot, epopeya deb yuritiladi. Monogatari — yapon mumtoz qissasi, anʼanaviy yapon nasriy to’plamlari yoki boʻlmasam oʻzida sheʼrlarni ham jamlagan asar deyish mumkin. Keng maʼnoda aytganda monogatarini dunyodagi biron-bir janr yoki atama bilan izohlab boʻlmaydi. Yapon adabiyotida monogatari oʻz oʻrniga egadir. [[XI-XV asrlar]]da asosan bu janrga oid koʻpgina asarlar yaratilgan. Shu davr ichida, yaʼni, XXI asrlarda oʻzining eng choʻqqisiga erishib, dunyoga mashhur asarlar yaratilgan. XIII asrga kelib monogatariga oid 198 ta asarlar yozilgan boʻlsa, shulardan faqatgina 40 tasi bizgacha yetib kelgan. Monogatari nomini olgan birinchi asar „Taketori-monogatari“ (竹取物語) (IX asr) bo‘lib, u novellalar siklidan iborat. Bu novellalarning ko‘pchiligi buddaviylik va xitoy manbalaridan kelib chiqqan bo‘lib, ular oy qizi haqidagi qadimiy yapon afsonasi syujetiga qurilgan bir novella tarkibiga kiritilib bayon etiladi. Ikkinchi ilk monogatari „Ise monogatari“ (IX asr) bo‘lib, qisqa novellalar siklidan iborat. Eng so‘nggi monogatarilar orasidan eng eʼtiborli asar „Koke-goromo“dir (XIII asr). Hozirgi kunda monogatarilarga „mumtoz adabiy meros“ sifatida qaraladi. Yapon mumtoz adabiyoti va adabiyotshunosligining o‘ziga xos tomoni shundan iboratki anʼanaviy adabiyotda qatʼiy belgilangan va chegaraga solingan janrlar strukturasi mavjud emas va odatda janrning aniqlovchisi sifatida asar nomining o‘zi xizmat qiladi, yaʼni asr nomining so‘nggida „monogatari“ (物語) yoki „nikki“ (日記) kabi so‘zlar uchrashi mumkin.

„Monogatari“ adabiyoti turlari

Yapon adabiyotidagi janrlar tasnifi hali hanuz o‘zining aniq yechimiga ega emas. Yapon adabiyotshunoslari monogatarining bir necha turlarga boʻladilar. Bular tsukuri monogatari, uta monogatari, setsuva monogatari, rekishi monogatari, gunki monogatarilardir.

• „Tsukuri monogatari“ (作り物語) — bu janrda yozilgan asarlar real dunyodan tashqarida sodir bo‘ladigan voqealarni hikoya qiluvchi qahramonlar va xudolar xaqidagi qadimiy rivoyatlar asosiga qurilgan, yaʼni, „yaratilgan, to‘qima hikoyalar“ hisoblanadi. Bunday asarlarda asosan qahramonlarning ajablanarli taqdirlari va misli ko‘rilmagan go‘zalliklari talqin qilinadi. Monogatarining bu ko‘rinishiga, „Taketori monogatari“ (竹取物語), „Ochikubo monogatari“ (落窪物語), „Usubo monogatari“ (宇津簿物語), „Genji monogatari“ (源氏物語) va bundan keyingi barcha paydo bo‘lgan monogatarilar kiradi
• „Uta monogatari“ (歌物語)- yapon she’rlari asosiga qurilgan sheʼr atrofiga qurilgan — hikoya janridagi ko‘proq real voqealar bayon qilinadigan asardir. Bu turdagi asarlarning xususiyati shundaki, ular aslida hikoyaviy nasrdan iborat bo‘lmasdan, sheʼr nasr bilan aralashgan ko‘p sondagi miniaturalardan tashkil topgan, ularning har biri ikki qismdan — nasriy va sheʼrli qismdan iborat.
• „Rekishi monogatari“(歴史物語)- bu tarixiy mavzularda yaratilgan monogatari turlari bo‘lib, ularning orasida alohida shuxrat qozongan asarlar „Eyga monogatari“ (栄華物語) „Gullash haqida qissa“ va „O-kagami“ (大鏡) „Ulkan ko‘zgu“ bo‘lib, ularda mualliflarning eʼtibori markazida Fujivara sulolasi va imperator xonadoni turadi.
• „Setsuva monogatari“(説話物語)- qissalar to‘plami bo‘lib asosan buddaviylik diniga taaluqli adabiyotlar yozilgan. Ilk sesuva to‘plamlari xitoy tilida, hikoya qilishning tarihiy ketma ketlik asosida yozilgan. Birinchi yaratilgan to‘plamlardan biri „Nixonryouki“ (日本霊記) bo‘lib, u Yakusidzi Kyokay ibodatxona rohibi tomonidan yozilgan.