Murasaki Shikibu

Murasaki Shikibu
	; Murasaki Shikibu Portreti 17-asrda
Asl ismi	Murasaki Shikibu
Tavalludi	978; Kioto
Vafoti	1025; Kioto
Kasbi	Yozuvchi
Ijod qilgan tillari	Yapon tili
Yoʻnalish	Nasr
Shoh asari	«Gendzi monogatari» (1008)

Murasaki Shikibu ((紫式部, Ingliz tilida : „Lady Murasaki“, „Murasaki xonim“; taxminan mil. 973 — mil. 1014 yoki 1025) — yapon yozuvchisi, shoirasi va Xeyan davrida imperator saroyida xizmat qilgan. Adiba 1000—1012-yillarda yapon tilida yozilgan dunyodagi ilk romanlardan biri hisoblanmish „Genji haqidagi ertak“ning muallifi hisoblanadi. Murasaki Shikibu taxallusi; uning asl ismi nomaʼlum, biroq taxminlarga ko‘ra 1007-yili sud kundaligida saroy kanizagi sifatida tilga olingan Fujivara no Kaoriko (藤原香子) ekanligi taxmin qilinadi.

Xeyan ayollari anʼanaviy ravishda hukumatning yozma tili bo‘lgan xitoy tilini o‘rganishdan chetlashtirildi, ammo bilimdon otasining tarbiyasi taʼsirida Murasaki xitoy klassikasiga erta moyillik ko‘rsatdi va ushbu tilda ravon gaplashishni oʻrganishga muvaffaq bo‘ldi. Shikubu yigirma yoshlarida turmushga chiqdi va turmush o‘rtog‘i vafotidan oldin, ular turmush qurganlaridan ikki yil o‘tgach, qizli bo‘ldi. U „Genji haqidagi ertak“ni qachon yozishni boshlagani nomaʼlum, lekin u turmushga chiqqanidan keyin yoki beva qolganidan ko‘p o‘tmay sodir bo‘lgan. Taxminan 1005-yilda u Fujivara no Michinaga tomonidan saroyda imperator Shoshining kanizagi bo‘lib xizmat qilishga taklif qilingan, ehtimol uning yozuvchi sifatidagi obro‘si tufayli. U xizmat paytida yozishni davom ettirdi va sud hayotidan sahnalarni o‘z ishiga qo‘shdi. Besh-olti yil o‘tgach, u sudni tark etdi va Shoshi bilan Biva ko‘li hududiga nafaqaga chiqdi. Olimlar uning vafot etgan yili bo‘yicha ko‘p munozaraga boradilar. Garchi ko‘pchilik 1014-yilda vafot etgan deb aytsa-da, boshqalar u 1031-yilda tirik bo‘lgan deb taxmin qilishadi.

Murasaki „Xonim Murasaki kundaligi“ sheʼriy to‘plamini va „Genji haqidagi ertak“ni yozgan. U tugallangandan keyin o‘n yil ichida Genji butun viloyatlarga tarqatildi; bir asr davomida u yapon adabiyotining klassikasi sifatida tan olindi va ilmiy tanqid mavzusiga aylandi. 20-asr boshlarida uning tarjima qilingan olti jildli ingliz tarjimasi 1933-yilda yakunlandi. Olimlar uning cho‘qqisida Heian saroy jamiyatini aks ettiruvchi ishining ahamiyatini tan olishda davom etmoqda. 13-asrdan boshlab uning asarlari yapon rassomlari va taniqli ustalar tomonidan ukiyoe yog‘ochiga tasvirlangan.

Yoshlik

Murasaki Shikibu milodiy 973-yili Yaponiyaning Heyan-Kyo shahrida tug‘ilgan, 9-asrning birinchi yarmida Fujivara podshohligidagi Fujivara no Yoshifusadan kelib chiqqan shimoliy Fujivara avlodiga mansub. Fujivara avlodi 11-asr oxirigacha oʻz qizlarini imperator oilasiga strategik nikohlab berish va podshohliklardan foydalanish orqali sud siyosatida hukmronlik qilgan. X asr oxiri va XI asr boshlarida Mido Kampaku deb ataladigan Michinaga oʻzining toʻrt qizini imperatorlarga nikohlashi, unga misli koʻrilmagan kuch berdi. Murasakining katta bobosi Fujivara no Kanesuke aristokratiyaning eng yuqori pog‘onasida edi, lekin uning oilasi asta-sekin kuchini yo‘qotdi va Murasaki tug‘ilgan vaqtga kelib, Heyan aristokratiyasining o‘rta va quyi saflari bo‘lmish viloyat hokimi lavozimiga tushib qoldi. Dvoryanlarning quyi martabalari odatda suddan uzoqda, viloyatlardagi nomaqbul lavozimlarga tayinlangan, Kyotodagi markazlashgan hokimiyat va suddan surgun qilingan.

Maqomini yo‘qotganiga qaramay, oila Murasakiyning otasi tomonidan bobosi va bobosi orqali adabiyotshunoslar orasida obro‘-eʼtiborga ega bo‘lgan, ularning har ikkisi ham taniqli shoirlar edi. Uning katta bobosi Fujivara no Kanesukening 56 ta sheʼri Yigirma bir imperator antologiyasining 13 tasiga, O‘ttiz oltita shoirlar to‘plamiga va Yamato Monogatari (Yamato haqidagi ertaklar) kiritilgan. Uning bobosi Ki no Tsurayuki bilan do‘stona munosabatda bo‘lgan, u yapon tilida yozilgan sheʼrlarni ommalashtirish bilan mashhur bo‘lgan. Uning otasi Fujivara no Tametoki Davlat akademiyasida (Daigaku-ryo) tahsil olgan va xitoy klassikasi va sheʼriyati boʻyicha taniqli olim boʻlgan; o‘z sheʼrini antologiyaga aylantirgan. U 968 yilda kichik amaldor sifatida davlat xizmatiga kirgan va 996 yilda gubernatorlik lavozimiga tayinlangan va taxminan 1018-yilgacha xizmat qilgan. Murasakining onasi Tametoki bilan bir xil shimoliy Fudzivaraning bir tarmog‘idan edi. Er-xotinning uchta farzandi, bir o‘g‘li va ikki qizi bor edi.

Xeyan davrida ismlarning qo‘llanilishi, ular yozib olinganligicha, zamonaviy naqshga amal qilmadi. Sud ayoli, shuningdek, o‘z lavozimi unvoni bilan tanilgan, agar mavjud bo‘lsa, erkak qarindoshining unvoniga yoki unvoniga ishora qiluvchi ism oldi. Shunday qilib, „Shikibu“ zamonaviy familiya emas, balki Murasaki otasi amaldor bo‘lgan Shikibu-sho, marosimlar vazirligiga ishora qiladi. „Murasaki“, ehtimol visteriya bilan bog‘liq binafsha rangdan olingan qo‘shimcha ism, fuji so‘zining maʼnosi (uning urug‘i nomining elementi), unga o‘zi bergan ismga nisbatan sudda berilgan bo‘lishi mumkin. „Genji“ filmidagi bosh ayol qahramon. Michinaga 1007 kunlik yozuvida bir nechta kutayotgan xonimlarning ismlarini eslatib o‘tadi; biri, Fujivara no Takako (Kyoshi), Murasakining shaxsiy ismi bo‘lishi mumkin.

Xeyan davridagi Yaponiyada er va xotinlar alohida uy xo‘jaliklarini yuritishgan; bolalar onalari bilan tarbiyalangan, garchi patrilineal tizim hali ham amal qilgan. Murasaki g‘ayrioddiy edi, chunki u otasining uyida, katta ehtimol bilan Kiotodagi Teramachi ko‘chasida, ukasi Nobunori bilan yashagan. Ularning onasi, ehtimol, tug‘ish paytida, ular juda yosh bo‘lganlarida vafot etgan. Murasakining kamida uchta aka-uka onalari bilan birga tarbiyalangan; u yigirma yoshida vafot etgan bir opa bilan juda yaqin edi.

Murasaki Yaponiyaning Xitoydagi missiyalari tugashi va milliy madaniyat kuchayib borayotganidan keyin yakkalanib qolgan davrda dunyoga kelgan. IX-X asrlarda yapon tili xitoycha belgilarning qisqartmalariga asoslangan kana — boʻgʻinning rivojlanishi natijasida asta-sekin yozma tilga aylandi. Murasaki hayoti davomida erkaklar rasmiy ravishda xitoy tilida yozishni davom ettirdilar, ammo kana yapon adabiyotining noyob shakllariga asos solib, zodagon ayollarning yozma tiliga aylandi.

Murasakining akasi hukumatdagi martaba uchun tayyorgarlik sifatida xitoy tilini o‘rgatgan va bolaligida otasining xonadonida yashab, u klassik xitoy tilini o‘rgangan va malakali bo‘lgan. U o‘z kundaligida shunday deb yozgan edi: "Mening akam Xitoy klassikasini o‘rganayotgan yosh bolaligimda men uni tinglash odat tusiga kirgan edim va u tushunish va yodlash juda qiyin bo‘lgan parchalarni tushunishda g‘ayrioddiy bo‘lib qoldim. O‘ta bilimdon odam bo‘lgan dadam hamisha afsusda bo‘lardi: „Mening omadim keldi“, derdi: „U odam bo‘lib tug‘ilmagani qanday achinarli!“. Musiqa, xattotlik va yapon sheʼriyati kabi anʼanaviy fanlardan ham taʼlim olgan. Murasakining taʼlimi gʻayrioddiy edi. Lui Peres „Yaponiya tarixi“ asarida „Ayollar haqiqiy aql-zakovatga qodir emas deb hisoblangan va shuning uchun xitoy tilida taʼlim olishmagan“ deb tushuntiradi.

Nikoh

Aristokrat Heian ayollari cheklangan va tanho hayot kechirishgan, erkaklar bilan faqat yaqin qarindoshlari yoki uy aʼzolari bo‘lganlarida gaplashishga ruxsat berilgan. Murasaki avtobiografik sheʼriyatidan ko‘rinib turibdiki, u ayollar bilan muloqotda bo‘lgan, lekin otasi va ukasidan boshqa erkaklar bilan cheklangan aloqada bo‘lgan; u tez-tez ayollar bilan sheʼr almashgan, lekin erkaklar bilan hech qachon. Biroq, o‘z maqomidagi ko‘pchilik zodagon ayollardan farqli o‘laroq, u balog‘at yoshiga yetganida turmushga chiqmagan; buning o‘rniga u yigirma yoshning o‘rtalarigacha yoki hatto o‘ttiz yoshga to‘lguniga qadar otasining uyida qoldi.

996-yilda otasi Echizen viloyatida toʻrt yillik gubernatorlikka tayinlanganida, Murasaki u bilan birga ketadi, garchi o‘sha davrning zodagon ayoli besh kungacha cho‘zilishi mumkin bo‘lgan bunday masofani bosib o‘tishi odatiy hol edi. U Kiotoga, ehtimol, 998-yilda otasining dugonasi Fujivara no Nobutakaga uylanish uchun qaytib keldi. Fujivara qabilasining oʻsha boʻlimidan boʻlib, u tantanali marosimlarda saroy amaldori boʻlib, isteʼdodli raqqosa sifatida nom qozongan. Ular turmush qurganlarida yoshi qirqdan oshgan, xotinlari va avlodlari soni nomaʼlum bo‘lgan bir nechta xonadonlari bor edi. Odatdagidek, u otasining xonadonida qolib, eri uni ziyorat qilgan joyda qolar edi. Nobutaka bir nechta gubernatorlikka ega bo‘lgan va Murasaki bilan turmush qurganida, u juda boy edi. Ularning nikohi haqidagi maʼlumotlar turlicha: Richard Bouringning yozishicha, nikoh baxtli bo‘lgan, lekin yapon adabiyoti olimi Xaruo Shirane Murasaki sheʼrlarida eridan norozi bo‘lganini ko‘rgan.

Er-xotinning qizi Kenshi (Katayko) 999 yilda tug‘ilgan. Ikki yildan so‘ng Nobutaka vabo epidemiyasi paytida vafot etgan. Turmushga chiqqan ayol sifatida Murasaki uy xo‘jaligini yuritish va qiziga g‘amxo‘rlik qilish uchun xizmatkorlariga ega bo‘lardi va unga bo‘sh vaqtini ko‘proq o‘tkazardi. U o‘qishni yaxshi ko‘rardi va „Bambuk kesuvchi ertak“ va „Ise ertaklari“ kabi romanslarni (monogatari) o‘qish imkoniyatiga ega edi. Olimlarning fikricha, u erining o‘limidan oldin „Genji haqidagi ertak“ni yozishni boshlagan bo‘lishi mumkin. Maʼlumki, u beva qolganidan keyin, ehtimol, qayg‘uli holatda yozgan. U o‘z kundaligida erining o‘limidan soʻng o‘z his-tuyg‘ularini shunday tasvirlaydi: „Men tushkunlik va sarosimaga tushdim. Bir necha yillar davomida kundan-kunga bemaʼnilik bilan yashadim. Vaqt o‘tishini qayd etishdan boshqa narsa qilmadim. Mening davom etayotgan yolg‘izligim chidab bo‘lmas edi“.

Afsonaga ko‘ra, Murasaki Biva ko‘lidagi Ishiyama-deraga chekingan va u yerda avgust oqshomida oyga qarab „Genji haqida ertak“ yozishdan ilhomlangan. Olimlar uning chekinishi haqidagi hikoyaning faktik asosini inkor etishsa-da, yapon rassomlari uni ko‘pincha Ishiyama ibodatxonasida ilhom olish uchun oyga tikilib turgan holatida tasvirlashgan. U hikoyani yozish uchun topshirilgan boʻlishi mumkin va o‘zining qahramoni shahzoda Genjiga o‘xshash quvg‘indagi saroy aʼzosini tanigan bo‘lishi mumkin. Murasaki Gendjining yangi yozilgan bo‘limlarini do‘stlariga tarqatar edi, ular o‘z navbatida qaytadan nusxa ko‘chirar va ularga uzatar edilar. Bu amaliyot orqali hikoya mashhur bo‘ldi va u muallif sifatida shuhrat qozondi.

O‘ttiz yoshdan o‘tgach esa u sudda kutuvchi xonimga aylandi, buning sababi, ehtimol, muallif sifatidagi obro‘si. Chieko Mulhern „Yapon ayollar yozuvchilari“ biologik manba kitobida yozadi, olimlar Murasaki hayotining nisbatan kech davrida nima uchun bunday qadam tashlaganiga hayron bo‘lishdi. Uning kundaligi uning eri vafotidan keyin Michinaga bilan sheʼr almashganidan dalolat beradi va bu ikkalasi sevishgan bo‘lishi mumkinligi haqidagi taxminlarga sabab bo‘ladi.

Ishlar

Murasaki Sackler muzeyida saqlanadigan Tosa Mitsuokining Garvard Genji albomining old qismidagi XVII asr oxiridagi ipak rasmida Ishiyama-deradagi yozuvi tasvirlangan.

Murasakiga uchta asar nisbat berilgan: „Genji haqida ertak“, „Xonim Murasaki kundaligi“ va „Sheʼriy xotiralar“, 128 ta sheʼrlar toʻplami. Uning ishi yapon tili yozilmagan xalq tilidan yozma tilga o‘tgan davrda yapon yozuvining yaratilishi va rivojlanishini aks ettirishi bilan muhim hisoblanadi. IX asrgacha yapon tilidagi matnlar manʼyogana yozuv tizimidan foydalangan holda xitoy belgilarida yozilgan. IX asrning oʻrtalari va oxirlarida haqiqiy yapon yozuvi boʻlgan kananing rivojlanishi inqilobiy yutuq boʻldi. Yapon mualliflari oʻz tillarida nasr yozishni boshladilar, bu esa ertaklar (monogatari) va sheʼriy jurnallar (Nikki Bungaku) kabi janrlarning paydo boʻlishiga olib keldi. Tarixchi Edvin Reyshauerning yozishicha, monogatari kabi janrlar yaponcha bo‘lgan va kana tilida yozilgan Gendzi „davrning eng zo‘r asari bo‘lgan“.

Kundalik va sheʼr

Murasaki kundaligini Shoshi saroyida xizmatga kirganidan keyin boshlagan. U va uning suddagi tajribasi haqida maʼlum bo‘lganlarning ko‘pchiligi 1008-yildan 1010-yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan kundalikdan olingan. Baʼzilari harflar sifatida kelib chiqqan bo‘lishi mumkin bo‘lgan uzun tavsiflovchi parchalar uning boshqa xonimlar bilan munosabatlarini qamrab oladi. Michinaganing fe‘l-atvori, Shoshi o‘g‘illarining tug‘ilishi imperator saroyida emas, balki Michinaga saroyida va Gendjini yozish jarayoni, jumladan, transkripsiya uchun xattotlarga yangi yozilgan boblarni o‘tkazish tavsiflari. Murasaki homiylarni sharaflash uchun yoziladigan zamonaviy sud kundaligining yarmini Shoshining o‘g‘li imperator Go-Ichijoning tug‘ilishiga bag‘ishlaydi, bu Michinaga uchun juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan voqea: u buni qizining nikohi bilan rejalashtirgan.

„Poetik xotiralar“ 128 sheʼrdan iborat to‘plamdir. Mulhern „biografik ketma-ketlikda tartiblangan“ deb taʼriflaydi. Asl nusxasi yo‘qolgan. Odatga ko‘ra, misralar odamdan odamga o‘tib, ko‘pincha ko‘chirilar edi. Baʼzilar sevgilisi uchun yozilgan ko‘rinadi — ehtimol eri vafotidan oldin — lekin u shunchaki anʼanaga amal qilgan va oddiy sevgi sheʼrlarini yozgan bo‘lishi mumkin. Ular biografik tafsilotlarni o‘z ichiga oladi: u vafot etgan singlisi, otasi bilan Echizen viloyatiga tashrifi va Shoshi uchun sheʼr yozgani haqida gapiradi. Murasaki sheʼrlari 1206-yilda Fujivara no Teika tomonidan nashr etilgan, Mulhernning fikricha, asl shaklga eng yaqin to‘plam. Taxminan bir vaqtning o‘zida Teika Murasaki asarlarini imperator antologiyasiga kiritgan.

Asarlari

„Genji monogatari“, 1008.
„Murasaki Shikibu Nikki“, 1010.

Manbalar

https://en.wikipedia.org/wiki/Murasaki_Shikibu

Havolalar

Murasaki Shikibu Open Library