Nana Asmaʼu
| Nana Asmaʼu | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
1793 |
| Vafoti |
1864 Sokoto Xalifaligi |
| Fuqaroligi | Sokoto |
| Millati | Nigeriya |
| Otasi | Uthman Dan Fodio |
Nana Asmaʾu (toʻliq ismi: Asmaʾu bint Shehu Usman dan Fodiyo, (arabcha: نانا أسماء بنت عثمان فودي) Fula malikasi, shoira, oʻqituvchi va Sokoto xalifaligi asoschisi Usmon dan Fodioning qizi edi.[1] U Nigeriya shimolida hurmatga sazovor shaxs boʻlib kelmoqda. Baʼzilar uni Islom sharoitida ayollarning taʼlim va mustaqilligining namunasi, boshqalari esa Afrikadagi zamonaviy feminizmning asoschisi sifatida koʻrishadi.
Biografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nana Asmaʼu 1793-yilda tugʻilgan va Muhammad s.a.v ning sahobasi Asmo bint Abu Bakr sharafiga nomlangan.[2] Bolaligida u Fulani urushini (1804-08) boshidan kechirgan, bu jihod yurishi, kuchli Islom imperiyasi boʻlgan Sokoto xalifaligini oʻrnatgan. Xalifalik asoschisi Usmon dan Fodioning (1754-1817) qizi va uning ikkinchi sultoni Muhammad Belloning (1837-yilda vafot etgan) oʻgay singlisi edi. 1805-yildan boshlab xalifaning oila aʼzolari, jumladan, xalifaning ayol qarindoshlari ham katta obroʻga ega boʻldilar. Nana Asmaʼu eng koʻzga koʻringan farzand boʻlsa-da, uning opa-singillari Maryam va Fotima hamda xalifaning xotinlari Oysha va Havva yangi davlatda katta adabiy va siyosiy rol oʻynagan.[3]
Nana Asmaʾu otasi singari tafsir (Qur’onshunoslik) boʻyicha taʼlim olgan va umuminsoniy taʼlimga katta ahamiyat bergan. Dan Fodio va uning izdoshlari qodiriy soʻfiylarning namunasi sifatida ilm almashishni, ayniqsa, sunnatni, Muhammad s.a.v misolini taʼkidlaydilar.[4] Oʻrgatmasdan oʻrganishni, ular bepusht va boʻshlik deb oʻylashdi. Shunday qilib, Nana Asmaʾu, xususan, ayollarni tarbiyalashga bagʻishlangan.[5] Boshqa oila aʼzolari singari, u ham samarali yozuvchiga aylandi.
Yozuvchi va maslahatchi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Arab va klassik dunyo klassikalarida yaxshi taʼlim olgan va toʻrt tilni, arab, fula, xausa va tamacheq tuareg tillarini yaxshi bilgan.[6] Nana Asmaʾ Gʻarbiy Afrikadagi eng nufuzli musulmon davlatida yetakchi olim sifatida jamoatchilik obroʻsiga ega edi va bu unga keng miqyosda yozish imkoniyatini berdi.[7] U Fulani urushidagi koʻplab urushlarning guvohi boʻlgan va oʻz boshidan kechirganlari haqida Vakar Gevayning „Sayohat qoʻshigʻi“ nasriy hikoyasida yozgan.[8]
Sokoto xalifaligi madaniy va diniy inqilobiy harakat sifatida boshlanganligi sababli, uning rahbarlarining yozuvlari alohida oʻrin tutgan, bu orqali keyingi avlodlar, ham hukmdorlar, ham hukmronlar, oʻz jamiyatlarini oʻlchashlari mumkin edi. U xalifalikni qoʻlga kiritgandan soʻng ukasining maslahatchisi boʻldi va u ham xorijlik shahzodalarning olimlari bilan bahslashib, hokimlarga koʻrsatmalar yozib oldi.[9]
Shoira
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nana Asmaʾu oʻzining 40 yil davomida yozilgan 60 dan ortiq asari orasida arab yozuvida yozilgan arab, fula va xausa tillarida katta sheʼriyat asarlarini qoldirdi. Ularning koʻpchiligi tarixiy rivoyatlar boʻlsa-da, ularda nasihatlar, marsiyalar ham bor. Uning hidoyat sheʼrlari xalifalik asoslarini oʻrgatish quroliga aylandi. Asmaʾu ikkinchi xalifa Muhammad Bello bilan ham yaqin hamkorlik qilgan. Uning asarlari dan Fodioning sunnat va islom qonunlarining jamoat ideallari doirasida ayollar yetakchilari va ayollar huquqlariga kuchli urgʻu berishini oʻz ichiga oladi va kengaytiradi.[10]
Ayollar taʼlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Asmaʾuning saqlanib qolgan yozma asarlari islom taʼlimi bilan bogʻliq. Voyaga yetgan hayotining koʻp qismida u ayollarning diniy taʼlimiga mas’ul edi. Taxminan 1830-yildan boshlab u xalifalik boʻylab sayohat qilib, talabalar uylarida ayollarni oʻqitgan jajislar deb nomlangan oʻqituvchilar tarkibini yaratdi.[11] Oʻz navbatida, bu jajilarning har biri Nana Asmaʾu va boshqa soʻfiy olimlarning asarlaridan, odatda, oʻqiladigan mnemonika va sheʼrlar orqali ƴan-taru yoki „birga yigʻilganlar, opa-singillar“ deb nomlangan bilimdon ayollarning hosilini tayyorlash uchun foydalangan.[12] Shunday qilib, jajilar yangi davlat, yangi tartib va hatto ayollar jamoalaridan tashqarida ham islomiy bilimning timsoliga aylandi.[13]
Qisman, bu taʼlim loyihasi yangi bosib olingan butparast asirlarni musulmon hukmron sinfiga qoʻshish usuli sifatida boshlandi. Biroq, u kengayib borayotgan xalifalik boʻylab sayohat qilgan kambagʻal va qishloqlarni, oʻqituvchilar tayyorlashni qamrab oldi.[14]
Zamonaviy merosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nana Asmaʾuning davom etgan merosi nafaqat uning adabiy faoliyatiga, balki Sokoto davlatining qadriyatlarini belgilashdagi roliga ham bogʻliq. Bugungi kunda Shimoliy Nigeriyada islomiy ayollar tashkilotlari, maktablar va majlislar zallari odatda uning nomi bilan atalgan. U 20-asrda ayollarning Islomdagi roli haqidagi munozaraga qayta kirdi, chunki uning merosi islom ulamolari va muhojirlar tomonidan Yevropadagi ilmiy munozaralariga olib kelingan.[15]
Uning asarlarining qayta nashr etilishi va tarjimasi nasriy va sheʼrlarining sof adabiy ahamiyatiga eʼtiborni kuchaytirdi. U bir qancha tadqiqotlar mavzusi, jumladan Jan Boydning „Xalifaning singlisi: Nana Asmaʼu 1793-1865: Ustoz, shoir va islom yetakchisi“ (1989), „muhim kitob“ sifatida tavsiflangan boʻlib, u „mutaxassis boʻlmaganlar uchun yaxshi oʻqish imkonini beradi“.[16] Nana Asmaʼuning „Aysha II uchun nolasi“ dan parcha Margaret Basbi tomonidan tahrirlangan "Afrikaning yangi qizlari " 2019-antologiyasiga kiritilgan.[17]
2019-yilda Sokoto shtati gubernatori Aminu Vaziri Tambuval shtat yer va uy-joy vazirligiga Sulton jamgʻarmasi tomonidan tashkil etiladigan Sokoto shahridagi Nana Asmaʾu tibbiyot fanlari universitetini zudlik bilan koʻchirish uchun mos yer ajratishni buyurdi.[18]
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Islomdagi ayollar
- Usmon va Fodio
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Nana Asma'u“ (en). rlp.hds.harvard.edu. 2020-yil 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ „Nana Asma'u“ (en-US). Naked History (2017-yil 28-mart). 2023-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-iyul.
- ↑ „Nana Asma'u and the 'yan taru movement“ (en). Daily Trust (2017-yil 3-iyun). Qaraldi: 2022-yil 23-may.
- ↑ „Islam | Encyclopedia.com“. www.encyclopedia.com. Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ „Nana Asma'u“ (en). rlp.hds.harvard.edu. 2020-yil 23-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ „Ode to Nana Asma'u: Voice and Spirit“. Muslim Heritage (2016-yil 16-avgust). Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ David Westerlund wrote: „She continued to be a source of inspiration to the present day.“ Mary Wren Bivins, Telling Stories, Making Histories: Women, Words, and Islam in Nineteenth-Century Hausaland and the Sokoto Caliphate. London: Heinemann, 2007.
- ↑ Tambuwal. „Sokoto's religious moderation is rich lesson to a troubled world“ (en-US). TheCable (2016-yil 23-avgust). Qaraldi: 2022-yil 23-may.
- ↑ Tambuwal. „As John Kerry visits Sokoto“ (en-GB). Daily Trust (2016-yil 23-avgust). Qaraldi: 2020-yil 26-may.[sayt ishlamaydi]
- ↑ Boyd, Jean. The Caliph's Sister: Nana Asma'u 1793–1865: Teacher, Poet and Islamic Leader. London: Frank Cass & Co. Ltd, 1989. ISBN 0-7146-4067-0.
- ↑ „Nana Asma'u: A woman of knowledge in Africa“ (English). Saudigazette (2017-yil 15-sentyabr). Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ „12 Muslim Women Who Are Modern Role Models That'll Amaze And Inspire You“ (en). Thought Catalog (2016-yil 9-sentyabr). Qaraldi: 2020-yil 26-may.
- ↑ Excerpt from Mack, Beverly B., and Jean Boyd, One Womanʼs Jihad: Nana Asmaʼu, Scholar and Scribe. Includes two translated poems of Nana Asmaʾu.
- ↑ Waziri Tambuwal. „Sokoto’s Religious Moderation Is Rich Lesson To A Troubled World“ (en-US). Premium Times | Opinion (2016-yil 23-avgust). Qaraldi: 2022-yil 23-may.
- ↑ Jean Boyd and Murray Last quote the Algerian scholar Ismaël Hamet writing for a French audience in 1898, lamenting that the „Ligues Feministes d’Europe“ did not know of Nana Asmaʾu’s legacy. See Boyd and Last, „The Role of Women as 'Agents Religieux' in Sokoto“, p. 283.
- ↑ Mack. „Nana Asma'u, Muslim Woman Scholar“. Women in World History. Teaching Case Studies.
- ↑ {{{editor}}}: „New Daughters of Africa | Introduction and Contents“. Myriad Editions (2019).
- ↑ Maruf, Olakunle. „Tambuwal allocates land for proposed Nana Asma’u University in Sokoto“. Nigerian Tribune (15-oktabr 2019-yil).