Kontent qismiga oʻtish

Nankin shartnomasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Nankin bitimidan yoʻnaltirildi)
Imzolangan sanasi 1842-yil 29-avgust
Imzolangan joyi Nankin, Sin imperiyasi
Kuchga kirishi 1843-yil 26-iyun
Tomonlar Sin imperiyasi
Britaniya imperiyasi
Tillari Ingliz, xitoy

Nankin shartnomasi 1842-yil 29-avgustda Buyuk Britaniya va Xitoyning Sin sulolasi oʻrtasidagi Birinchi afyun urushini (1839—1842) tugatgan tinchlik shartnomasi edi.

Xitoyning harbiy magʻlubiyatidan soʻng, Britaniya harbiy kemalari Nankinga hujum qilishga tayyor edi, Britaniya va Xitoy rasmiylari shaharga langar tashlagan HMS Cornwallis bortida muzokaralar olib borishdi. 29-avgust kuni Britaniya vakili ser Genri Pottinger va Sin vakillari Siying, Yilibu va Niu Jian oʻn uch moddadan iborat shartnomani imzoladilar. Shartnoma 27-oktabrda imperator Daoguang va 28-dekabrda qirolicha Viktoriya tomonidan ratifikatsiya qilingan. Ratifikatsiya 1843-yil 26-iyunda Gonkongda almashildi. Shartnoma xitoyliklardan tovon toʻlashni, Gonkong orolini inglizlarga mustamlaka sifatida berishni, ushbu port bilan savdoni cheklab qoʻygan kanton tizimini amalda tugatishni va Beshta shartnoma portlarida savdo qilishga ruxsat berishni talab qildi. Undan keyin 1843-yilda Eksterritoriallik va eng maʼqul millat maqomini beruvchi Bogue shartnomasi imzolandi. Bu keyinchalik Xitoy millatchilari Tengsiz Shartnomalar deb atagan birinchi shartnoma edi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Angliya Xitoy bilan oʻsib borayotgan savdo taqchilligiga duch keldi. Britaniya Xitoyga choy va chinni kabi Xitoy tovarlari importining ortib borishiga mos ravishda hech narsa taklif qila olmadi. Britaniya Hindistonida afyun plantatsiyalarda yetishtirilib, savdogarlarga kim oshdi savdosida sotilgan, keyin ular Xitoy qonunlari afyunni olib kirish va sotishni taqiqlagan boʻlsa-da, uni Xitoyga kontrabanda yoʻli bilan olib kelib xitoyliklarga sotishgan.  Lin Zexu bu xususiy afyunni tortib olib, Xumenda yoʻq qilishni buyurganida, Britaniya birinchi navbatda tovon toʻlashni talab qildi, soʻngra Birinchi afyun urushi deb nomlanuvchi urushni eʼlon qildi. Buyuk Britaniya yaqinda ixtiro qilingan harbiy texnologiyadan foydalanishi natijasida ajoyib gʻalabaga erishdi va unga oʻziga nisbatan saxovatli shartlar bilan bir tomonlama shartnoma tuzishga imkon berdi.[1]

Shartnoma moddalarining birinchi ishchi loyihasi 1840-yil fevral oyida Londondagi Tashqi ishlar vazirligida tayyorlangan. Tashqi ishlar vazirligi xitoy va ingliz matnlarini oʻz ichiga olgan shartnomani tayyorlashni alohida eʼtiborga olish kerakligini yaxshi bilar edi. Mamlakatlarni bir-biridan ajratib turadigan masofani hisobga olgan holda, shartnomalarni tayyorlashda biroz moslashuvchanlik va belgilangan tartibdan chetga chiqish talab qilinishi mumkinligi tushunildi.[2]

Shartlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tashqi savdo

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shartnomaning asosiy maqsadi 1760-yildan beri amalda boʻlgan Kanton tizimi tomonidan oʻrnatilgan tashqi savdo qoidalarini oʻzgartirish edi. V moddasiga koʻra, shartnoma Koxong va ularning Kantondagi oʻn uchta faktoriyalarining monopoliyasini bekor qildi. Kanton (1859-yildan 1943-yilgacha Shamin oroli) yonida tashqi savdo uchun toʻrtta qoʻshimcha " shartnoma portlari " ochildi: Amoy (Xiamen 1930-yilgacha), Fuchovfu (Fuchjou), Ningpo (Ningbo) va Shanxay (1943-yilgacha),[3][4] bu yerda xorijlik savdogarlar xohlagan kishi bilan savdo qilishlari mumkin edi. Angliya, shuningdek, shartnoma portlariga mahalliy Xitoy amaldorlari bilan bevosita muloqot qilish huquqiga ega boʻlgan konsullarni yuborish huquqini qoʻlga kiritdi (II-modda). Shartnomada shartnoma portlaridagi savdoga Britaniya va Sin hukumatlari oʻrtasida kelishilgan qatʼiy tariflar qoʻllanishi koʻrsatilgan (X-modda).[5]

Kompensatsiya va demobilizatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xitoy va ingliz sahifalari, Nankin shartnomasi

Sin hukumati 1839-yilda Lin Zexu tomonidan musodara qilingan afyun uchun Britaniya hukumatiga olti million kumush dollar toʻlashga majbur boʻldi (IV modda), Kantondagi savdogarlarning ingliz savdogarlariga qarzlari uchun tovon puli 22 million dollar (V modda) 22 million dollar. Jami 20 million dollar urush xarajatlari uchun tovon pulini (VI modda) uch yil davomida boʻlib-boʻlib toʻlash va oʻz vaqtida toʻlanmagan mablaglar uchun Sin hukumatidan yillik 4 foizlik foiz stavkasi undirilishi kerak edi (VII modda).[5]

Sin hukumati barcha britaniyalik harbiy asirlarni ozod qilish (VIII modda) va urush paytida inglizlar bilan hamkorlik qilgan barcha xitoylik fuqarolarga umumiy amnistiya berishni oʻz zimmasiga oldi (IX modda).[5]

Imperator shartnomaga rozilik berganidan keyin inglizlar oʻz qoʻshinlarini Nankindan, Buyuk kanaldan va Sinxaydagi harbiy postdan olib chiqishga, shuningdek, Xitoy savdosiga umuman aralashmaslikka rozi boʻldilar. (XII modda). Ingliz qoʻshinlari Sin hukumati tovon toʻlovlarini toʻliq toʻlamaguncha Gulangyu va Chjaobaoshanda qoladi (XII modda).[5]

Gonkongning boʻlinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1841-yilda vakil Charlz Elliot rahbarligida shartnomaning taxminiy rejasi yuborildi. Unda "orollarning oʻtishi" soʻzidan keyin boʻsh joy bor edi. Pottinger orollar soʻzidan keyin Gonkong soʻzi qoʻyilgan eski shartnoma loyihasini qirgʻoqqa yubordi.[6] Gonkong gʻaznachisi Robert Montgomeri Martin rasmiy hisobotida shunday deb yozgan:

Tinchlik shartlari oʻqilgandan soʻng, katta komissar Elepoo yana nimanidir kutgan holda toʻxtab qoldi va "hammasi shumi?" deya Janob Morrison podpolkovnik Malkolmdan (Pottingerning kotibi) boshqa biror narsa bor-yoʻqligini soʻradi va savoliga salbiy javob oldi, Elepoo darhol xushmuomalalik bilan muzokarani yakunladi: " Hammasiga ruxsat etiladi - hal boʻldi - bu shunday tugatildi."[6]

Sin hukumati Gonkong orolini imperiya mustamlakasiga aylantirishga rozi boʻldi va uni abadiy Buyuk Britaniya qirolichasi Viktoriyaga berdi[7], ingliz savdogarlarini "kemalariga gʻamxoʻrlik qilishlari va taʼmirlashlari va shu maqsadda doʻkonlarni saqlashlari" mumkin boʻlgan bandargoh bilan taʼminlash (III-modda) vazifasi ham yuklatildi. Keyinchalik Pottinger Gonkongning birinchi gubernatori etib tayinlandi.

1860-yilda Pekin Konventsiyasiga muvofiq Koulun yarim orolining olinishi bilan mustamlaka kengaytirildi[8] va 1898-yilda Pekinning Ikkinchi Konventsiyasiga koʻra yangi hududlarning 99 yilga ijaraga berilishi bilan mustamlakani yanada kengaytirdi.[9] 1984-yilda Buyuk Britaniya va Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) hukumatlari Gonkong masalasi boʻyicha Xitoy-Britaniya qoʻshma deklaratsiyasini imzoladilar. Unga koʻra Gonkong oroli va Koulun (janubiy) bilan birgalikda ijaraga olingan hududlarning suvereniteti belgilandi. Pekin konventsiyasi (1860) boʻyicha belgilangan chegaralar 1997-yil 1-iyulda XXRga oʻtkazildi[10]

Oqibat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
HMS Cornwallis va Nankingdagi Britaniya eskadroni shartnoma imzolanishi bilan tabriklashmoqda

Shartnoma inglizlar uchun tarjimon Jon Robert Morrison va xitoylar uchun Van Tajin tomonidan imzolangan. Morrison qoʻl ostida boʻlgan xitoylik talaba Garri Parkes marosim haqida oʻz hisobotini aytdi:

Shartnomaning toʻrt nusxasi imzolangan va muhrlangan edi. Ular ishlangan sariq ipak bilan bogʻlangan, ingliz tilida bitta Shartnoma va xitoy tilida bir xil tikilgan va bir nusxada bogʻlangan. Bu tugagach, hamma kabinadan chiqib, tiffinga oʻtirishdi va turli ofitserlar koʻplab mehmonlar bilan, stol atrofida oʻtirishdi. Shartnoma imzolangandan soʻng deyarli toʻgʻridan-toʻgʻri Xitoyning asosiy qismida Angliya uchun sariq bayroq va bir vaqtning oʻzida yigirma bir quroldan iborat qirollik salomlari aytildi.[11]

Imperator Daogun 8-sentabrda shartnomaga rozilik berdi.[2] Uning roziligi 15-sentabr kuni Nankinga kelganidan soʻng, Pottinerning kotibi Jorj Aleksandr Malkolm ga berildi. Ertasi kuni ertalab Oklend paroxodida qirolicha Viktoriya tomonidan ratifikatsiya qilish uchun nusxasi bilan yuborildi.[12] Imperator shartnomani 27-oktabrda ratifikatsiya qildi va qirolicha Viktoriya 28-dekabrda yozma roziligini bildirdi. Ratifikatsiya 1843-yil 26-iyunda Gonkongda almashildi[2]

Pottinger keyingi yili Aberdin grafiga yozgan maktubida aytishicha, Siyin bilan ratifikatsiyani nishonlagan ziyofatda ikki oila va ikki xalq oʻrtasidagi uzoq muddatli doʻstlik marosimini yakunlash uchun tantanali ravishda bir-birining oila aʼzolarining miniatyura portretlarini almashishganini taʼkidladi. Pottinger xotinining miniatyura portretini olgach, Pottinger Siyin "miniatyurani boshiga qoʻydi - menga aytishlaricha, bu hurmat va doʻstlikning eng yuqori belgisidir - bir qadah sharob toʻldirdi va suratni yuziga tutdi., past ovozda baʼzi soʻzlarni gʻoʻldiradi, sharob ichdi, yana rasmni boshiga qoʻydi va keyin oʻtirdi" deya taʼkidlaydi.[13] Ushbu gʻayrioddiy holat "erotik... oʻzaro munosabatlarni koʻrsatish" sifatida tahlil qilindi[14]

Nanking shartnomasining qisqaligi va uning shartlarida faqat umumiy shartlar sifatida ifodalanganligi sababli, Britaniya va Xitoy vakillari munosabatlarda batafsilroq qoidalarni oʻrnatish uchun qoʻshimcha shartnoma tuzish kerak degan fikrga kelishdi. 1843-yil3-oktabrda tomonlar Kanton tashqarisidagi Bokka Dajlada qoʻshimcha Bogue shartnomasini tuzdilar.

Shunga qaramay, 1842—1843-yillardagi shartnomalar bir qancha hal qilinmagan masalalarni ochiq qoldirdi. Xususan, ular afyun savdosi holatini Britaniya imperiyasi foydasiga hal qilmadilar. 1844-yilda amerikaliklar bilan Vangiya shartnomasi amerikaliklarga afyun sotishni aniq taqiqlagan boʻlsa-da, savdo davom etdi, chunki ingliz va amerikalik savdogarlar faqat ruxsat beruvchi konsullarning qonuniy nazorati ostida edi. Keyinchalik afyun savdosi Ikkinchi afyun urushi Xitoyning Sin sulolasi magʻlubiyati natijasida imzolangan Tyansin shartnomalarida qonuniylashtirildi.

Ushbu shartnomalar uzoq muddatli taʼsirga ega edi. Nankin shartnomasi 1843, 1858 va 1860-yillardagi shartnomalar bilan birgalikda 1760-yilda yaratilgan Kanton tizimini tugatdi. Ushbu shartnomalar Xitoyning tashqi aloqalari va tashqi savdosi uchun yangi asos yaratdi, bu deyarli yuz yil davom etdi va keyinchalik millatchilar Xitoyning " xoʻrlik asri " deb atagan davrning boshlanishini belgiladi. Zamonaviy xitoy millatchilari nuqtai nazaridan, eng zararli shartlar qattiq savdo tarifi, eksterritoriallik, eng qulay davlat qoidalari va Xitoy xalqi uchun ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarga olib keladigan Britaniya afyunining importini qonuniylashtirish edi. Bu shartlar inglizlar tomonidan oʻrnatildi va eng qulay davlat maqomiga ega boʻlgan boshqa Gʻarb kuchlariga tatbiq etildi. Hukmron Sin sulolasi tomonidan davom etayotgan harbiy magʻlubiyatlarning oldini olish uchun va eng koʻp maʼqul keladigan xorijliklarni bir-biriga qarshi qoʻyadi degan umidda qabul qilindi. 1920-yillarda Xitoy tariflar avtonomiyasini tiklagan boʻlsa-da, Xitoyda 1943-yilgi Xitoy-Britaniya Ekstraterritorial huquqlardan voz kechish toʻgʻrisidagi shartnomaga qadar ekstraterritoriallik rasman bekor qilinmadi.[15]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ha-Joon Chang, "Bad Samaritans: The Myth of Free Trade and the Secret History of Capitalism, " (New York: Bloomsbury Publishing, 2008), p. 24
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Wood, R. Derek (May 1996). "The Treaty of Nanking: Form and the Foreign Office, 1842–43 ( at the UK Web Archive 11-mart 2010-yil sanasida arxivlangan)". The Journal of Imperial and Commonwealth History
  3. ↑ John Darwin, After Tamerlane: The Global History of Empire, p. 271. (London: Allen Lane, 2007) "Under the 1842 Treaty of Nanking, five 'treaty ports' were opened to Western trade, Hong Kong island was ceded to the British, the Europeans were allowed to station consuls in the open ports, and the old Canton system was replaced by the freedom to trade and the promise that no more than 5 per cent duty would be charged on foreign imports."
  4. ↑ John Darwin, After Tamerlane: The Global History of Empire, p. 431. (London: Allen Lane, 2007) "In 1943 the remnants of Chinaʼs unequal treaties were at last swept away when the British abandoned their surviving privileges there as so much useless lumber."
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Treaty of Nanking
  6. ↑ 6,0 6,1 Martin, Robert Montgomery (1847). China: Political, Commercial, and Social; In an Official Report to Her Majesty's Government. Volume 2. London: James Madden. p. 84.
  7. ↑ „"Treat of Nanking". Wikisource.org. Chinese Imperial Government, British Government. Retrieved 21 April 2022. His Majesty the Emperor of China cedes to Her Majesty the Queen of Great Britain, &c., the Island of Hong-Kong, to be possessed in perpetuity by Her Britannic Majesty, Her Heirs and Successors, and to be governed by such Laws and Regulations as Her Majesty the Queen of Great Britain, &c., shall see fit to direct.“.
  8. ↑ Endacott, G. B.. A biographical sketch-book of early Hong Kong. Hong Kong University Press [1962], 2005. ISBN 978-962-209-742-1. 
  9. ↑ „Endacott, G. B.; Carroll, John M. (2005) [1962. A biographical sketch-book of early Hong Kong. Hong Kong University Press. ISBN 978-962-209-742-1.“]. 1-iyul 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-may 2022-yil.
  10. ↑ Constitutional and Mainland Affairs Bureau, The Government of the HKSAR. "The Joint Declaration" and following pages, 1 July 2007.
  11. ↑ Lane-Poole, Stanley (1894). The Life of Sir Harry Parkes. Volume 1. London: Macmillan and Co. pp. 47–48.
  12. ↑ The Chinese Repository. Volume 11. Canton. 1842. p. 680.
  13. ↑ Koon, Yeewan „The Face of Diplomacy in 19th-Century China: Qiying's Portrait Gifts“, . Narratives of Free Trade: The Commercial Cultures of Early US-China Relations Johnson: . Hong Kong University Press, 2012 — 131–148-bet. 
  14. ↑ Koon, Yeewan „The Face of Diplomacy in 19th-Century China: Qiying's Portrait Gifts“, . Narratives of Free Trade: The Commercial Cultures of Early US-China Relations Johnson: . Hong Kong University Press, 2012 — 139–140-bet. 
  15. ↑ Hsu, The Rise of Modern China: 190–92.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  • Fairbank, John King. Trade and Diplomacy on the China Coast: The Opening of the Treaty Ports, 1842–1854. 2 vols. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1953.
  • Têng Ssu-yü. Chang Hsi and the Treaty of Nanking, 1842. Chicago: University of Chicago Press, 1944.
  • R. Derek Wood, 'The Treaty of Nanking: Form and the Foreign Office, 1842–1843', Journal of Imperial and Commonwealth History (London) 24 (May 1996), 181–196 online (Wayback Machine saytida 2021-11-21 sanasida arxivlangan).

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nankin_shartnomasi&oldid=5189346" dan olindi