Buxoro yahudiylari

Buxoro yahudiylari
Buxoro yahudiylari
Hozirgi joylashuv areali va aholi soni
	Isroil: 120 000 — 160 000; AQSh: 70 000; Yevropa Ittifoqi:10 000 — 20 000; Oʻzbekiston:20 000; Kanada:1500; Tojikiston:500; Rossiya:18
Til	rus, ibroniy (Isroil), ingliz tili (AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya va Avstraliya) va nemis ( Avstriya va Germaniya), oʻzbek
Dini	Yahudiylik va Ahl as-Sunna val-Jamoa

Buxoro yahudiylari (Oʻrta Osiyo yahudiylari) — Oʻrta Osiyoning turli shaharlarida qadimdan yashaydigan etnik guruh^[1].

Buxor yahudiylari tarixi

Buxoro yahudiylarining Oʻrta Osiyoda qachon paydo boʻlganlari munozarali. Baʼzi olimlarning (M. Zandning) fikricha, yahudiylar Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi VI asrda paydo boʻlganlar. Yahudiylar ensiklopediyasida Buxoro hududi Bibliyadagi Xabar bilan, isroilliklarning oʻn pushti surgun qilingan joylardan biri sifatida tenglashtirilgan (miloddan avvalgi 722-yil). Arxeologik tadqiqotlarga koʻra, yahudiylar Oʻrta Osiyoga (Marv, Samarqandga) II—IV/V asr va VIII asrlarda kelganlar. Yozma manbalarga koʻra esa miloddan avvalgi I asr — I asrda Marvga, VI— VIII asrlarda Xorazmga kelganlar. Vasiliy Bartoldning yozishicha, X asrda Movarounnahrda yahudiylar xristianlarga nisbatan koʻpchilikni tashkil qilgan. Tudellik sayyoh Benjaminning (XII asr) maʼlumoticha, Samarqand shahrida 30 ming yahudiy yashagan. Yahudiylarning Buxoroda boʻlishlari toʻgʻrisida ilk maʼlumot XIII asrga toʻgʻri keladi.

XII asrning ikkinchi yarmida Tudellik Benjamin Samarqanddagi yahudiylar haqida xabar beradi, ular samarqandlik yahudiylarning juda katta jamoasini eslatib oʻtadilar^[2].

Buxoro yahudiylarining oilaviy afsonalariga koʻra, XIV asr oxiri — XV asr boshlarida yahudiy toʻquvchilar Amir Temur tomonidan Sabzavor, Sheroz va Bagʻdoddan Movarounnahrga olib kelingan. Ular keyinchalik mahalliy yahudiy jamoalari bilan aralashib ketishgan. XVI asrda Buxoro yahudiylarning bosh markaziga aylangan, shu yerda shaharda yahudiylar mahallasi — „Mahallai koʻhna“ tashkil topgan. Buxoro yahudiylari iudaizm diniga eʼtiqod qilishadi. Barcha shaharlarda, yahudiylar gʻuj boʻlib yashagan mahallalarda sinagogalar boʻlgan.

Buxoro yahudiylari atamasi birinchi boʻlib XVI asrda paydo boʻlgan. Buxoro yahudiylarining oʻtmishdagi umumiy soni haqida aniq maʼlumot yoʻq. Ingliz missioneri Volf amir Nasrullaxon (1827—1860) hukmronligi davrida Buxoroda 10 ming yahudiy yashaganligini koʻrsatib oʻtgan. Aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 1926-yilda Oʻzbekiston SSRda 18172, 1989-yilda esa 28369, shu jumladan Buxoroda 4200 nafar Buxoro yahudiylari yashagan. Oʻzbekistonda Buxoro yahudiylari, asosan, Buxoro, Samarqand, Qoʻqon, Xatirchi, Shahrisabz, Andijon, Margʻilon, Toshkent shaharlarida yashaydilar. Buxoro yahudiylari tili yahudiy-tojik tili boʻlib, tojik tilining janubiy guruhiga kiradi.

1930-yillarning boshlaridagi stalincha qatagʻon davrida 1000 ga yaqin buxoro yahudiylari hibsga olingan, sinagogalar, yahudiy maktablari, teatr, muzey va gazetalar yopilgan. Buxoro yahudiylaridan adabiy esdaliklarning mashhur mualliflaridan biri Solomon ben Samuel boʻlgan. U 1338-yil Urganchda yahudiy tili lugʻatini tuzgan, Moshe ben Dovud forsiyda poemalar bitgan. XVII asr oxiri — XVIII asr 1-yarmida shoir Yusuf Yagudining (Mollax Iosif ben Isaakning) „Yetti aka-uka“ asari Buxoroda mashhur boʻlgan. Buxoro yahudiylarining asosiy mashgʻulotlari savdo, musiqashunoslik, artistlik, hunarmandchilik boʻlib, keyinchalik maishiy xizmat, pedagoglik sohalari, muhandis, vrachlik kasblarini egallashgan. Buxoro yahudiylari orasidan fan va madaniyatning yirik arboblari yetishib chiqqan: fan doktorlari — professor Y. I. Isʼhoqov, I. A. Kalantarov, B. I. Pinxasov, N. M. Mallayev; kompozitorlar — M. Leviyev, S. Yudakov; rassomlar — Y. M. Yelizarov; Oʻzbekiston xalq artistlari — L. Boboxonov, B. Davidova, I. Oqilov, M. Yoqubova, M. Shamayeva shular jumlasidandir.

SSSR qulab, Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan keyin Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi barcha millat va elat vakillarining tili, urf-odati, anʼanalariga hurmat bilan munosabatda boʻlishni, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratishni kafolatladi. Buxoroda 2 sinagoga, yahudiy tilida oʻqitiladigan maktab va bolalar bogʻchasi faoliyat koʻrsatadi. Samarqandda „Shofar“ gazetasi nashr qilinadi (1998). Turli diniy marosimlar erkin oʻtkaziladi.

Migratsiya

1827-yildan buyon maʼnaviy yetakchi Yusuf Maman asos solgan Xovevey Sion harakatidan birinchi Buxoro yahudiylari Quddusga etib kelishdi.

1868-yildan to Birinchi jahon urushigacha Buxoro viloyatida yashagan 16 ming kishidan 1500 nafari Quddusga koʻchigan.

Rossiya inqilobi davrida buxorolik yahudiylar dunyodagi eng yakkalangan yahudiy jamoalaridan biri edi.

Rossiya imperiyasida 1917-yilgi inqilobdan keyin 1920—1930-yillarda 4000 ga yaqin buxorolik yahudiy Afgʻoniston va Fors orqali Falastinga qochib oʻtgan. Ularning 800 ga yaqini yoʻlda oʻldirilgan yoki ochlikdan oʻlgan.

1970-yillarda Sovet Ittifoqini tark etgan 17 ming buxorolik yahudiyning 15,5 mingi Isroilga, qolganlari AQSh, Kanada va Avstriyaga joylashdi.

Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin emigratsiya kuchaydi va buxorolik yahudiylarning katta qismi Isroil, AQSh, Avstriya va boshqa mamlakatlarga ketishdi.

SSSR parchalanishidan oldin Markaziy Osiyoda 45 ming buxorolik yahudiy yashagan. Oʻzbekistonda hali ham bir necha ming kishi qolgan. 500 ga yaqin Kanadada (asosan Toronto, Ontario va Monreal, Kvebek) yashaydi. Tojikistonda deyarli birorta buxorolik yahudiy qolmagan (1989-yilda Tojikistondagi 15 ming yahudiy aholiga nisbatan). Afgʻonistonda qolgan soʻnggi yahudiy Zablon Simintov 2021-yilda Isroilga evakuatsiya qilingan.

Muloqot tillari

Buxor tili deb ataladigan anʼanaviy ogʻzaki til fors tilining Samarqand-Buxor lahjasining buxor-yahudiy xilma-xilligi yoki tojik tilining yahudiy lahjasidir. Boshqa tillar: oʻzbek va rus, ibroniy (Isroildagi repatriantlar uchun). Rus tili buxoro-yahudiy gazetalarining asosiy tili boʻlib qolishda davom etmoqda (The Bukharian Times).

Demografiyasi

Asosiy jamoalar Oʻrta Osiyo respublikalarining koʻpgina shaharlarida yashashgan: Oʻzbekistonda — Toshkent, Samarqand, Buxoro, Navoiy, Xatirchi, Shahrisabz, Qarshi, Kattaqoʻrgʻon, Qoʻqon, Andijon, Margʻilon, Fargʻona, Tojikistonda — Dushanbe, Xoʻjand, Qirgʻizistonda Bishkek, Oʻsh, Turkmanistonda — Maryam, Bayramali, Turkmanobod va Kerki, shuningdek Qozogʻistonda — Chimkent), Taraz, Kazalinsk va boshqalar.

Oʻrta Osiyo aholisi boʻyicha mavjud statistik maʼlumotlarga asoslanib, buxorilik yahudiylarning sonini quyidagicha ekanligi maʼlum boʻlgan:

1800-yillarning oxirlarida — 16 ming,
1910-yillarda — 20 ming,
1920-yillarning oxiri — 1930-yillarning boshlarida — shuningdek, 20 ming,
1950-yillarning oxirida — 25 ming,
1960-yillarning oxiri — 1970-yillarning boshlarida — 30 ming kishi.

1970-yillarda SSSRni 17 mingga yaqin buxorolik yahudiylar tark etgan.

1979-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Sovet Ittifoqidagi buxorolik yahudiylarning soni 1980-yillarning boshiga kelib 40 ming kishini tashkil qilishi kutilgan. 1987-yilda dunyodagi buxorolik yahudiylarning umumiy soni (Isroil va Gʻarbdagi uchinchi avlodni hisobga olgan holda) 85 ming kishini tashkil etgan boʻlsa, shundan 45 mingga yaqini Sovet Ittifoqida, 32 ming nafari Isroilda va 3 mingga yaqini boshqa mamlakatlarda yashagan.

Isroilda buxorolik yahudiylarning dunyodagi eng katta jamoasi mavjud — 150 mingga yaqin. 60 000 ga yaqin buxorolik yahudiylar AQSh va Kanadada istiqomat qiladi, ulardan 50 000 tasi Isroildan keyin eng katta buxorolik yahudiylar jamoasi joylashgan Nyu Yorkda. Buxorolik yahudiylarning katta qismi hozirda Nyu Yorkdagi Forest Hillsda yashaydi. U yerda ingliz tilida „The Bukharian Times“ gazetasi nashr etiladi. Boshqalar Shimoliy Amerikaning turli qismlarida — Arizona, Florida, Kaliforniya, Jorjiya, Toronto, Monreal va shu kabi joylarda yashaydi. Ular yashagan hududlar „Bukharian Broadway“ deb ataladi^[3]. 1999-yil dekabr oyida Queens shahrida AQSH va Kanada buxoriy yahudiylarining birinchi kongressi boʻlib oʻtdi. 2007-yilda buxorolik-amerika yahudiylari oʻz jamoalari nomidan lobbichilik faoliyatini boshlaganlar.

2006-yil boshida Tojikistonda faoliyat koʻrsatayotgan Dushanbe ibodatxonasi, shuningdek, shahardagi mikveh (marosim hammomi), kashrut va yahudiy maktablari yangi Millatlar saroyi uchun joy ochish maqsadida hukumat tomonidan (jamoatga tovon toʻlamasdan) buzib tashlandi. Xalqaro norozilikdan soʻng Tojikiston hukumati oʻz qaroridan qaytganini eʼlon qildi va jamoat oldida ibodatxonani hozirgi joyida qayta qurishga ruxsat berishini daʼvo qildi. Biroq 2008-yilning oʻrtalarida Tojikiston hukumati butun ibodatxonani vayron qilib, Millatlar saroyi qurilishini boshlab yubordi. Dushanbe ibodatxonasi Tojikistondagi yagona sinagoga boʻlgan va shu sababli jamoat ibodat qilish uchun joysiz qolgan. Natijada, Isroil va AQShda istiqomat qiluvchi tojikistonlik-buxorolik yahudiylarning aksariyati tojik hukumatiga nisbatan oʻta salbiy qarashda va koʻpchilik bu mamlakat bilan boʻlgan barcha aloqalarini uzgan. 2009-yilda Tojikiston hukumati kichik yahudiy jamoasi uchun sinagogani boshqa joyda qayta tiklagan^[4].

Markaziy Osiyo yahudiylarining mahallasi. 1890-yildagi fotosurat

Manbalar

↑ „BUXORO YAHUDIYLARI“.
↑ „Kniga stranstviy rabi Veniamina“.
↑
"Bukharan Broadway":
- Foner, Nancy. New immigrants in New York", Columbia University Press, 2001, ISBN 978-0-231-12415-7, p. 133. "Since the 1970s, more than 35,000 „Bukharan“ émigrés have created a bustling community in Forest Hills, with restaurants, barbershops, food stores and synagogue that together have given 108th street the nickname 'Bukharan Broadway'".
- Morel, Linda. „Bukharan Jews now in Queens recreate their Sukkot memories“, J. The Jewish News of Northern California (Jewish Telegraphic Agency), September 20, 2002. „… 108th Street, recently dubbed 'Bukharan Broadway,'…“
- Victor Wishna, „A Lost Tribe…Found in Queens“ (Wayback Machine saytida August 21, 2008, sanasida arxivlangan), San Diego Jewish Journal, October 2003. „Leaving the bakery, we walk along what has been dubbed 'Bukharan Broadway,' where an abundance of restaurants and gift shops sit side by side.“
↑ „New Synagogue Opens In Dushanbe“. RadioFreeEurope/RadioLiberty. Qaraldi: 2017-yil 19-noyabr.

Adabiyotlar

Kaganovich A. Druz’ya ponevole: Rossiya i bukharskiye yevrei, 1800—1917. M.: Novoye literaturnoye obozreniye, 2016.
OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Almeev R., Buharskiye yevrei, Buxoro, 1998.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] „BUXORO YAHUDIYLARI“.

[2] „Kniga stranstviy rabi Veniamina“.

[Bukharan_Broadway-3] "Bukharan Broadway":
Foner, Nancy. New immigrants in New York", Columbia University Press, 2001, ISBN 978-0-231-12415-7, p. 133. "Since the 1970s, more than 35,000 „Bukharan“ émigrés have created a bustling community in Forest Hills, with restaurants, barbershops, food stores and synagogue that together have given 108th street the nickname 'Bukharan Broadway'".

Morel, Linda. „Bukharan Jews now in Queens recreate their Sukkot memories“, J. The Jewish News of Northern California (Jewish Telegraphic Agency), September 20, 2002. „… 108th Street, recently dubbed 'Bukharan Broadway,'…“

Victor Wishna, „A Lost Tribe…Found in Queens“ (Wayback Machine saytida August 21, 2008, sanasida arxivlangan), San Diego Jewish Journal, October 2003. „Leaving the bakery, we walk along what has been dubbed 'Bukharan Broadway,' where an abundance of restaurants and gift shops sit side by side.“

[4] Foner, Nancy. New immigrants in New York", Columbia University Press, 2001, ISBN 978-0-231-12415-7, p. 133. "Since the 1970s, more than 35,000 „Bukharan“ émigrés have created a bustling community in Forest Hills, with restaurants, barbershops, food stores and synagogue that together have given 108th street the nickname 'Bukharan Broadway'".

[5] Morel, Linda. „Bukharan Jews now in Queens recreate their Sukkot memories“, J. The Jewish News of Northern California (Jewish Telegraphic Agency), September 20, 2002. „… 108th Street, recently dubbed 'Bukharan Broadway,'…“

[6] Victor Wishna, „A Lost Tribe…Found in Queens“ (Wayback Machine saytida August 21, 2008, sanasida arxivlangan), San Diego Jewish Journal, October 2003. „Leaving the bakery, we walk along what has been dubbed 'Bukharan Broadway,' where an abundance of restaurants and gift shops sit side by side.“

[4] „New Synagogue Opens In Dushanbe“. RadioFreeEurope/RadioLiberty. Qaraldi: 2017-yil 19-noyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]