Kontent qismiga oʻtish

Nyu-York

Ishoratlarni tahrirla
Koordinatalari: 40°42′46″N 74°0′22″W / 40.71278°N 74.00611°W / 40.71278; -74.00611
Vikipediya, erkin ensiklopediya
(New York (shahar)dan yoʻnaltirildi)
Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Nyu-York (maʼnolari).
Nyu-York
Shahar
Skyline of Nyu-York
Nyu-York
Bayroq
Nyu-York
Gerb
40°42′46″N 74°0′22″W / 40.71278°N 74.00611°W / 40.71278; -74.00611
Mamlakat AQSh
Shtat Nyu-York
Hukumat
 • [[Mer]] Eric Adams
Maydon 1,223.59 km2 (472.43 kv mi)
Markazi balandligi 10[1] m
Aholisi
 (2020)
 8 804 190[2]
Zichligi 11313.68 kishi/km2
Etnoxoronim nyu-yorklik
Vaqt mintaqasi UTC-5, yozda UTC-4
Telefon kodi 212, 332, 347, 646, 718, 917, 929
Pochta indeks(lar)i 100xx-104xx, 11004-05, 111xx-114xx, 116xx
Avtomobil kodi NY
Nyu-York xaritada
Nyu-York
Nyu-York

Nyu-York (inglizcha: New York City) – AQShning eng katta sanoat, moliya, savdo-transport hamda siyosiy va madaniy markazi, dunyodagi eng yirik shaharlardan biri. Atlantika okeani sohilida, Gudzon daryosining quyilish joyida. Shaharning markaziy qismi Manhattan orolida joylashgan. Iqlimi moʻtadil, sernam iqlim. Yillik yogʻin – 1000 mm. Maydoni (shaharning munitsipal chegarasi doirasida, suv havzalarisiz) – 953 km2. Aholisi – 8 804 190 kishi (2020)[2]. Nyu-Yorkning amalda qoʻshilib ketgan shaharlar va shahar atrofi bilan birga maydoni 27 ming km2, aholisi 19 million kishi. Shahar aholisining koʻpchiligi asli yevropalik, osiyolik va afrikaliklar, xususan, 15% qoratanlilar, 14% kelib chiqishiga koʻra italyanlar, 12% puertorikanlar va boshqalardan iborat.

Ilk bor Manhattan oroliga 1613-yilda gollandlar kelib oʻrnashgan. Shaharga 1625-yilda asos solingan. 1626-yildan Yangi Amsterdam (niderlandcha: Nieuw Amsterdam) deb atalgan. 1664-yilda Yangi Amsterdamni inglizlar bosib olib, York gersogi sharafiga Nyu-York deb ataganlar. 1785–1790-yillarda Nyu-York Amerika Qoʻshma Shtatlarining muvaqqat poytaxti. Shaharda Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlarning shtab-kvartirasi joylashgan.

Nyu-York – Amerika Qoʻshma Shtatlarida eng katta, dunyoda eng yirik dengiz portlaridan. Chetdan keltiriladigan yuklar (neft, tropik oʻsimliklar mahsuloti, xom ashyo, sanoat buyumlari) chetga chiqariladigan yuklar (sanoat buyumlari, oziq-ovqat)dan uch marta koʻp. Mamlakat tashki savdo aylanmasining 1/4 qismi Nyu-York orqali oʻtadi. Shaharda fond birjasi, bank, sugʻurta jamiyatlari, sanoat va boshqa korporatsiyalarining boshqarmalari joylashgan. 3 ta katta xalqaro aeroport mavjud. Tikuvchilik va poligrafiya sanoatlari salmoqli oʻrin tutadi. Mashinasozlik va metallsozlik (jumladan, elektrotexnika, tayyor qismlardan avtomobil yigʻish, aviaraketasozlik, optika-mexanika), kimyo hamda galantereya va zargarlik buyumlari ishlab chiqarish rivojlangan. Neftni qayta ishlash, rangli metallurgiya, oziq-ovqat sanoati korxonalari bor. Shaharning ayrim qismlarini 60 dan ortiq koʻprik, bir nechta avtomobil tunneli (umumiy uzunligi 370 km) va yoʻlovchilar tashish paromlari birlashtirib turadi. 1868-yildan metropoliten ishlab turibdi.

Nyu-York universitetlarning soni boʻyicha AQShda Kaliforniyadan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. Nyu-Yorkda 40 dan ortiq kollej, Fanlar akademiyasi va boshqa akademiyalar, institutlar, yirik kutubxonalar, muzeylar, 70 dan ortiq teatr binolari, Filarmoniya zali, konservatoriya, konsert zallari va boshqa bor.

Nyu-Yorkda italyanlar, yahudiy, xitoy va boshqa millatga mansub aholining koʻcha va kvartallari mavjud. Shahar 19-asr boshidan toʻgʻri burchakli reja asosida shakllana boshladi. 19-asr oʻrtalariga kelib, ulkan shaharga aylandi. Eng katta koʻchalardan biri – Brodvey (uzunligi 29 km). 19–20-asrlarda koʻp qavatli baland binolar qurila boshlandi. 20-asr oʻrtalariga kelib Nyu-York uzunligi 200 km keladigan va birbiri bilan tutashib ketgan ulkan shaharlar toʻdasiga aylandi. 17–18-asrlarda qurilgan binolardan ratusha (1803–1812), Triniti-Chyorch cherkovi (1839–1846), katta muhandislik inshootlaridan Bruklin koʻprigi (1869–1883) va boshqa saqlangan. Koʻp qavatli binolardan Empire State Building (102 qavat, 1930–1931), BMT shtab-kvartirasi binosi (1947–1952), Xalqaro savdo markazi (2 ta 110 qavatli minora, balandligi 412 m; 1971–1973; 2001-yil 11-sentabrda terrorchilar tomonidan portlatilgan) va boshqa yirik koʻpriklari: George Washington va Verratsano-Norrous. Muhim yodgorliklari: Ozodlik haykali va Vashington arki.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asosiy sahifa: Nyu-York shahri tarixi

Qadim zamonlarda hozirgi Nyu-York shahri hududida algonkinlar istiqomat qilishgan.

Nyu-York limaniga tashrif buyurgan ilk yevropalik Giovanni da Verrazzano boʻlgan. Verrazzano Florensiyada tugʻilgan boʻlib, tadqiqotchi sifatida faoliyat yuritgan. U Nyu-York limaniga 1524-yilda tashrif buyurgan hamda u yerni Fransiyaga tegishli hudud, deb daʼvo qilib, hududni Nouvelle Angoulême (Yangi Angoulême), deb nomlagan. Undan keyin, portugaliyalik kapitan Estêvão Gomes rahbarligidagi ispan ekspeditsiyasi 1525-yilning yanvarida Nyu-York limaniga yetib kelgan. Gomes Gudzon daryosini Río de San Antonio (San Antonio daryosi), deb nomlagan hamda uning xaritasini ishlagan. 1527-yili Shimoliy Amerikaning sharqiy qirgʻogʻini koʻrsatuvchi ilk ilmiy xarita – Padrón Real Gomes ekspeditsiyasi materiallari asosida ishlangan. AQShning shimoliy-sharqiy qismi Gomes sharafiga Tierra de Esteban Gómez, deb nomlangan.

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iqlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nyu-York shahri
Klimatogramma
Y
F
M
A
M
I
I
A
S
O
N
D
 
 
3.6
 
 
40
28
 
 
3.2
 
 
42
30
 
 
4.3
 
 
50
36
 
 
4.1
 
 
62
46
 
 
4
 
 
71
55
 
 
4.5
 
 
80
64
 
 
4.6
 
 
85
70
 
 
4.6
 
 
83
69
 
 
4.3
 
 
76
62
 
 
4.4
 
 
65
51
 
 
3.6
 
 
54
42
 
 
4.4
 
 
44
34
Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°F)
Yogʻin miqdori (dyuym)
Nyu-York shahri iqlimi
Koʻrsatkich Yan Fev Mart Apr May Iyun Iyul Avg Sen Okt Noy Dek Yil
Mutlaq maksimal, °C 15,8 15,9 21,3 28,3 31,4 33,4 35,4 34,1 31,7 26,5 21,5 17,2 36,1
Oʻrtacha maksimal, °C 4,2 5,7 9,9 16,6 21,9 26,5 29,4 28,5 24,6 18,1 12,2 6,8 17,0
Oʻrtacha harorat, °C 0,9 2,2 6,0 12,1 17,3 22,2 25,3 24,5 20,7 14,4 8,9 3,9 13,2
Oʻrtacha minimal, °C −2,3 −1,4 2,1 7,5 12,8 18,0 21,2 20,5 16,8 10,8 5,6 1,0 9,4
Mutlaq minimal, °C 9,8 −10,7 −6,8 0,4 6,6 11,5 16,6 15,7 10,1 3,6 −2,4 −7,8 −13,5
Yogʻingarchilik meʼyori, mm 92 81 109 104 101 115 117 116 109 111 91 111 1 258
Manba: [4][5][6][7][8]

Demografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Aholining oʻsishi
YilAholi±%
16984 937—    
17125 840+18.3%
17237 248+24.1%
173710 664+47.1%
174611 717+9.9%
175613 046+11.3%
177121 863+67.6%
179033 131+51.5%
180060 515+82.7%
181096 373+59.3%
1820123 706+28.4%
1830202 589+63.8%
1840312 710+54.4%
1850515 547+64.9%
1860813 669+57.8%
1870942 292+15.8%
18801 206 299+28.0%
18901 515 301+25.6%
19003 437 202+126.8%
19104 766 883+38.7%
19205 620 048+17.9%
19306 930 446+23.3%
19407 454 995+7.6%
19507 891 957+5.9%
19607 781 984−1.4%
19707 894 862+1.5%
19807 071 639−10.4%
19907 322 564+3.5%
20008 008 288+9.4%
20108 175 133+2.1%
20208 804 190+7.7%
2021 (tax.)8 467 513−3.8%
Manbalar: 1698–1771,[9] 1790–1990,[10] 2000–2010,[11] 2020,[2] 2021[12]
Demografiya 2020[13] 2010[14] 1990[15] 1970[15] 1940[15]
Oq tanlilar 30.9 % 33.3 % 43.4 % 64.0 % 92.1 %
Latinoamerikaliklar 28.3 % 28.6 % 23.7 % 15.2 % 1.6 %
Afroamerikaliklar 20.2 % 22.8 % 28.8 % 21.1 % 6.1 %
Osiyoliklar 15.6 % 12.6 % 7.0 % 1.2 % 0.2 %
Mahalliy amerikaliklar 0.2 % 0.2 % 0.4 % 0.1 % –
Koʻp irqli amerikaliklar 3.4 % 1.8 % – – –

Nyu-York shahri aholi soni boʻyicha AQShdagi eng yirik shahardir[16]. 2010-yilgi maʼlumotlarga koʻra, shaharda 8 175 133 nafar kishi istiqomat qiladi[2][17][18]. AQShning aholi soni boʻyicha 2-eng yirik shahri boʻlmish Los-Anjelesda Nyu-York shahri bilan solishtirilganda ikki barobar kam kishi istiqomat qiladi[16]. Nyu-York shahri aholisi soni 2010–2020-yillar oraligʻida sezilarli darajada oʻsgan (taxminan 629 000 nafar kishi). Solishtirish uchun, AQShning aholi soni boʻyicha Nyu-Yorkdan keyingi eng yirik toʻrt shahri – Los-Anjeles, Chicago, Houston va Phoenixning ayni oʻnyillikda oʻsgan aholi sonini qoʻshganda ham Nyu-Yorkda oʻsgan aholi sonidan ozdir[19][20]. Nyu-York shahri aholisi Nyu-York shtati aholisining taxminan 44 foizini[21], Nyu-York aglomeratsiyasi aholisining esa taxminan 39 foizini tashkil etadi[22]. Ushbu shaharda istiqomat qiluvchi aholining aksariyati (5 141 538 yoki 58.4 foizi) Long Island, Bruklin yoki Queensda yashashadi[23].

Irqiy va etnik guruhlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2020-yilgi maʼlumotlarga koʻra, Nyu-York shahridagi irqiy va etnik guruhlarning tarkibi quyidagicha: 30.9% oq tanlilar, 28.7% latinoamerikaliklar, 20.2% qora tanlilar yoki afroamerikaliklar, 15.6% osiyoliklar va 0.2% mahalliy amerikaliklar[24]. Latinoamerikalik boʻlmagan aholining 3.4 foizi birdan ortiq irqqa mansub hisoblanadi. 1892–1924-yillar oraligʻida Ellis oroliga 12 milliondan ziyod yevropalik immigrantlar koʻchib kelgan[25]. 1900-yilga kelib, olmonlar immigrantlarning eng yirik guruhini tashkil qilgan. Ulardan keyin irlandlar, yahudiylar va italyanlar immigrantlarning katta guruhini tashkil etishgan[26]. 1940-yilda oq tanlilar shahar aholisining 92 foizini egallagan[15].

Jinsiy orientatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-York aglomeratsiyasida taxminan 570 000 nafar gey va biseksual kishilar istiqomat qiladi[27][28]. Shaharda bir jinslar orasidagi nikoh 2011-yilning 24-iyunida legallashtirilgan[29].

Dini

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Diniy mansublik (2014)[30][31]
Xristian
  
 59%
Katolik
  
 33%
Protestant
  
 23%
Boshqa xristianlik oqimlari
  
 3%
–
  
 24%
Yahudiy
  
 8%
Hindu
  
 3%
Musulmon
  
 3%
Buddist
  
 1%
Boshqa
  
 1%

Xristianlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-York shahrida yashovchi dindorlarning aksariyati xristianlar hisoblanadi[30]. Soni jihatdan eng katta xristianlik denominatsiyasi tarafdorlari rim katolik cherkoviga toʻgʻri keladi (33%). Ikkinchi eng katta xristianlik denominatsiyasi protestantizm tarafdorlariga (23%) toʻgʻri keladi.

Yahudiylik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shaharda taxminan 1.1 million nafar kishi yahudiylik diniga eʼtiqod qiladi[32][33]. Ularning yarmidan koʻpi Bruklinda istiqomat qiladi. Yahudiylik New York shahridagi ikkinchi eng koʻp tarafdorlarga ega din hisoblanadi.

Islom

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islom dini Nyu-York shahrida xristianlik va yahudiylikdan keyingi uchinchi eng koʻp tarafdorlarga ega dindir. Musulmon aholining soni taxminan 600 000 va 1 000 000 orasida[34]. Amerikalik musulmonlarning 22.3 foizi Nyu-York shahrida istiqomat qilishadi.

Hinduizm va boshqa diniy mansubliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nyu-York shahrida yuqoridagi uch dindan boshqa hinduizm, buddizm, sikhizm, zardushtiylik va boshqa dinlar, shuningdek, ateizm tarafdorlari bor. 2014-yilgi maʼlumotlarga koʻra, new yorkliklarning 3 foizdan oshigʻi ateist sanaladi[30].

Hukumati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Erik Adams Nyu-York shahrining amaldagi va 101-meridir.

Nyu-York shahrini mer, munitsipal kengash va hisoblar boshqarmasi idora qiladi. Mer aholi tomonidan 4 yil muddatga saylanadi.

Shaharning amaldagi meri – Erik Adams. 2021-yilda unga saylovchilarning 67 foizi ovoz bergan. Merlik lavozimiga 2022-yilning 1-yanvaridan kirishgan.

2016-yil aprel holatiga koʻra, shaharda roʻyxatga olingan saylovchilarning 69 foizi demokratlar, 10 foizi esa respublikachilar hisoblanadi[35].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „US Board on Geographic Names“ (inglizcha). United States Geological Survey (2018-yil 23-iyun). Qaraldi: 2008-yil 31-yanvar. Search for feature ID 975772.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „QuickFacts: New York city, New York“ (inglizcha). U.S. Census Bureau. Qaraldi: 2021-yil 17-avgust.
  3. ↑ Belvedere Castle at NYC Parks
  4. ↑ „NowData – NOAA Online Weather Data“. National Oceanic and Atmospheric Administration. 2022-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-may.
  5. ↑ „Summary of Monthly Normals 1991–2020“. National Oceanic and Atmospheric Administration. 2021-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-may.
  6. ↑ „New York Central Park, NY Climate Normals 1961−1990“. National Oceanic and Atmospheric Administration. Qaraldi: 2020-yil 18-iyul.
  7. ↑ „Average Percent Sunshine through 2009“. National Climatic Data Center. Qaraldi: 2012-yil 14-noyabr.
  8. ↑ „New York, New York, USA – Monthly weather forecast and Climate data“. Weather Atlas. Qaraldi: 2019-yil 4-iyul.
  9. ↑ Greene and Harrington. American Population Before the Federal Census of 1790, New York, 1932. Rosenwaike, Ira. Population History of New York City. Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press, 1972 — 8-bet. ISBN 0-8156-2155-8. 
  10. ↑ Gibson, Campbell.Population of the 100 Largest Cities and Other Urban Places in the United States:1790 to 1990, United States Census Bureau, June 1998. Retrieved June 12, 2007.
  11. ↑ „Table PL-P1 NYC: Total Population New York City and Boroughs, 2000 and 2010“. nyc.gov. Qaraldi: 2016-yil 16-may.
  12. ↑ „City and Town Population Totals: 2020–2021“. U.S. Census Bureau. Qaraldi: 2022-yil 5-iyun.
  13. ↑ „2020: DEC Redistricting Data (PL 94-171)“. US Census Bureau.
  14. ↑ „QuickFacts for New York City / New York State / United States“. United States Census Bureau. Qaraldi: 2022-yil 14-fevral.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 „Race and Hispanic Origin for Selected Cities and Other Places: Earliest Census to 1990“. U.S. Census Bureau. 2012-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 7-noyabr.
  16. ↑ 16,0 16,1 Barron, James. „New York City's Population Hits a Record 8.6 Million“ (2018-yil 22-mart). Qaraldi: 2018-yil 22-mart.
  17. ↑ Sherry, Virginia N.. „Staten Island population at all-time high of 473,000; NYC's soars to record 8.4 million“ (2014-yil 27-mart). Qaraldi: 2014-yil 27-mart.
  18. ↑ Roberts, Sam. „Fewer People Are Abandoning the Bronx, Census Data Show“ (2013-yil 14-mart). Qaraldi: 2014-yil 27-mart.
  19. ↑ Castronuovo, Celine „All 10 largest cities grew, Phoenix supplants Philly as 5th largest in US“. The Hill (2021-yil 12-avgust). Qaraldi: 2021-yil 28-avgust.
  20. ↑ Dorman, John L. „Census: The 10 most populous US cities are led by NYC, Los Angeles, and Chicago; Phoenix leapfrogs Philadelphia to claim the No. 5 spot“. Business Insider (2021-yil 16-avgust). Qaraldi: 2021-yil 27-avgust.
  21. ↑ „ACS Demographic and Housing Estimates–2012–2016 American Community Survey 5-Year Estimates–City Versus State“. American Fact Finder, United States Census Bureau (2016). 2020-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 8-oktyabr.
  22. ↑ „ACS Demographic and Housing Estimates–2012–2016 American Community Survey 5-Year Estimates–City Versus Metro“. American Fact Finder, United States Census Bureau (2016). 2020-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 8-oktyabr.
  23. ↑ Correal, Annie. „New York City adds 629,000 people, defying predictions of its decline“ (2021-yil 12-avgust). 2021-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-avgust.
  24. ↑ „2020 Decennial Census“. U.S. Census Bureau. Qaraldi: 2022-yil 11-fevral.
  25. ↑ Jones, Charisse „Ellis Island strives to tell more complete immigration story“. USA Today (2008-yil 24-sentyabr). Qaraldi: 2014-yil 4-iyul.
  26. ↑  Chisholm, Hugh, ed. (1911) "New York City#Population" Encyclopædia Britannica 19 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 617 
  27. ↑ Gates, Gary J. „Same-sex Couples and the Gay, Lesbian, Bisexual Population: New Estimates from the American Community Survey“. The Williams Institute on Sexual Orientation Law and Public Policy (2006-yil oktyabr). 2013-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 7-dekabr.
  28. ↑ Silverman, Brian; Chauvin, Kelsy. Frommer's New York City 2013. John Wiley & Sons, 2013. ISBN 978-1-118-33144-6. Qaraldi: 2015-yil 24-mart. 
  29. ↑ Confessore, Nicholas; Barbaro, Michael. „New York Allows Same-Sex Marriage, Becoming Largest State to Pass Law“. The New York Times (2011-yil 24-iyun). Qaraldi: 2012-yil 2-sentyabr.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Lipka, Michael „Major U.S. metropolitan areas differ in their religious profiles“. Pew Research Center (2015-yil 29-iyul). Qaraldi: 2015-yil 30-iyul.
  31. ↑ „Religion in America: U.S. Religious Data, Demographics and Statistics“ (en-US). Pew Research Center's Religion & Public Life Project. Qaraldi: 2020-yil 11-iyul.
  32. ↑ „World Jewish Population“. SimpleToRemember.com–Judaism Online. Qaraldi: 2012-yil 2-sentyabr.
  33. ↑ „Jewish Community Study of New York: 2011 Comprehensive Report“. UJA-Federation of New York. 2021-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 13-avgust.
  34. ↑ Grynbaum, Michael M.; Otterman, Sharon. „New York City Adds 2 Muslim Holy Days to Public School Calendar“ (2015-yil 4-mart). Qaraldi: 2015-yil 4-mart.
  35. ↑ „NYSVoter Enrollment by County, Party Affiliation and Status“. New York State Board of Elections (2016-yil aprel). 2016-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-iyul.
Adabiyotlar

Oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Nyu-York
haqida turkum mavjud
Oldingisi AQSh poytaxti
1785–1791 		Keyingisi 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Nyu-York&oldid=5350243" dan olindi