Kontent qismiga oʻtish

Oʻrxun yozuvlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kultigin Monument of Orkhon Inscriptions — Orkhun Museum, Kharkhorin, Mongolia
Kul tigin Oʻrxun yozuvlari yodgorligi — Oʻrxon muzeyi, Xarhorin, Moʻgʻuliston

Oʻrxun yozuvlari (shuningdek, Oʻrxun yozuvlari, Khoshöö Tsaidam yodgorliklari deb ham ataladi) yoki Kul Tegin bitiklari VIII asr boshlarida hozirgi Moʻgʻuliston hududidagi Oʻrxon vodiysida eski turkiy alifboda yozilgan Koʻkturklar tomonidan oʻrnatilgan ikkita yodgorlik inshootlari. Ular ikki turkiy shahzodalar Kul Tegin va uning ukasi Bilge xoqon sharafiga qurilgan[1].

Xitoy va qadimgi turkiy tillardagi bitiklar turklarning afsonaviy kelib chiqishi, tarixining oltin davri, Tang sulolasi tomonidan boʻysundirilishi va Ilterish qagʻon tomonidan ozod qilingani haqida hikoya qiladi[2]. Bir manbaga ko‘ra, bitiklarda dostonlarga o‘xshash „ritmik va parallel parchalar“ mavjud[3].

Kashfiyot va tarjima

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Anqara, Gazi universitetida Bilge Xoqon yodgorlik majmuasining nusxasi.

Yozuvlar 1889-yilda Vasiliy Radlov tomonidan nashr etilgan Nikolay Yadrinsev ekspeditsiyasi tomonidan topilgan. Asl matn qadimgi turkiy alifboda yozilgan va 1893-yilda daniyalik filolog Vilgelm Tomsen tomonidan shifrlangan. Vilgelm Tomsen tarjimani birinchi marta 1899-yilda fransuz tiliDa nashr etgan. Keyin Vilgelm Tomsen 1922-yilda Daniya tilida yana bir talqinni toʻliqroq tarjima bilan nashr ettirdi[4][5].

Mintaqa

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrxon vodiysi — hozirgi Moʻgʻulistonda, Oʻgiy koʻli yaqinida joylashgan Oʻrxon daryosining gʻarbiy qismida joylashgan hudud. Aniqroq aytganda, ular Erdene Zuu monastiridan ellik mil shimolda va Ordu-Baliqdan taxminan yigirma besh mil shimoli-gʻarbda joylashgan[6].

Muhimligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

O‘rxun bitiklari Vilgelm Tomsen tomonidan shifrlanishidan oldin turkiy yozuv haqida juda kam maʼlumot mavjud edi. Yozuvlar turkiy tilning saqlanib qolgan eng qadimgi shaklidir. O‘rxun yozuvlari ilk bor topilganida, ular boshqa o‘lkalarda topilgan runik yozuv turi ekanligi ayon bo‘lgan, ammo bu versiyalar ham alifboga o‘xshash aniq shaklga ega bo‘lgan. Vilgelm Tomsen tarjimani shifrlagani eski turkiy yozuvni tushunishda katta qadam boʻldi. Yozuvlar boshqa turkiy yozuvlarni tarjima qilish uchun katta asos bo‘lgan.

Yozuvlar alifbo tartibiga amal qiladi, lekin ayni paytda rune oʻymakorligining kuchli taʼsiriga ega. Yozuvlar ko‘chmanchi jamiyatning runlardan bir xil alifboga o‘tishining dastlabki belgilarining namunasidir va O‘rxon alifbosi so‘g‘d yozuvining kursiv bo‘lmagan versiyasidan olingan yoki undan ilhomlangan deb taxmin qilinadi[7][8].

Qayta tiklash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikkala yozuv ham Mo‘g‘ulistondagi O‘rxon vodiysi madaniy landshafti YuNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan . TIKA (Turkiya Hamkorlik va Koordinatsiya Agentligi) XX asrning oxirida saytga qiziqish bildirgan va uchta yozuvni qayta tiklash va himoya qilish loyihasini yakunlagan. 2000-yildan buyon butun dunyodan (xususan, Uygʻur, Turkmaniston, Ozarbayjon, Oʻzbekiston, Tatariston va Turkiyadan) 70 dan ortiq arxeologlar hududni oʻrganib, qazish ishlarini olib borishdi. Endi sayt tadqiqot ishlari va artefaktlarni saqlash uchun binolar hamda toʻsiqlar bilan himoyalangan. Loyihaning umumiy qiymati taxminan 20 million dollarni tashkil etadi va oxir-oqibatda bitiklar va yaqinda topilgan boshqa artefaktlarni joylashtirish uchun muzey qurilishini taqozo etdi[9].

Tarixiy matn

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrxun yozuvlari VIII asr boshlarida Gökturklar tomonidan qurilgan. Bu yozuvlar aka-uka Bilge xoqon (683-734) va Kul-Teginni (684-731) xotirlash uchun yaratilgan. Har ikkisi ham Tan sulolasi davridagi koʻzga koʻringan turkiy koʻchmanchi jamiyat boʻlgan Ikkinchi Turk xoqonligining Ilterish qagʻonining avlodlari edi[10].

Oʻrxon vodiysining joylashuvi.

Gökturklar oʻz hududlarida va Manchuriyadan Qora dengizgacha boʻlgan har qanday hududda artefakt va inshootlarni qoldirishgan. Ammo faqat hozirgi Moʻgʻulistonda qirollar va boshqa zodagonlarning yodgorliklari topilgan. Bilge xoqonning toshida oʻyilgan togʻ choʻqqisi (Gökturk kogonlarining timsoli) va oʻralgan ajdaho tasvirlangan.

Bu yodgorliklardagi qadimgi turkiy yozuvlarni Bilge xoqonning jiyani Yoʻllugʻ Tigin yozgan. Bu yozuvlar Toʻnyuquq yozuvi bilan birgalikda oʻsha tilning saqlanib qolgan eng qadimiy tasdigʻi hisoblanadi[11][12][13]. Yozuvlar mintaqaning muqaddas ahamiyatini yaqqol ko‘rsatib turibdi, buning dalili sifatida „O‘tuken yurtida qolib, u yerdan karvon jo‘natsangiz, hech qanday muammo bo‘lmaydi. O‘tuken tog‘larida qolsang, qabilalar ustidan hukmronlik qilib abadiy yashaysan!“[14].

Yozuvlarning mazmuni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kul Tigin yodgorligini qayta qurish.

Yozuvlarning toʻliq ingliz tilidagi tarjimasini "Oʻrxon yozuvlari: Professor Vilgelm Tomsenning Daniya tilidagi yakuniy tarjimasi " kitobida topishingiz mumkin.

Ikki yodgorlikning har biri to‘rt tomonidan o‘yib yozilgan. Biroq skriptning bir qismi saqlanmagan yoki yoʻqolgan va shuning uchun asl xabarning faqat qismlari qolgan.


“ Sizlar, turkiy va oʻgʻuz bekalari va xalqlari, buni eshitinglar! Agar tepada osmon yiqilmasa, pastda yer bo‘shab qolmasa, ey turkiy xalqlar, davlatingizni, idoralaringizni kim vayron qila olardi? "

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ross, E. Denison (1930). "The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering". Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London 5 (4): 861–76. doi:10.1017/S0041977X00090558. 
  2. ↑ Krueger, John R. (1962). "The Earliest Turkic Poem". Journal of the American Oriental Society 82 (4): 557. doi:10.2307/597528. 
  3. ↑ Ross, E. Denison (1930). "The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering". Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London 5 (4): 861–76. doi:10.1017/S0041977X00090558. 
  4. ↑ Ross, E. Denison (1930). "The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering". Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London 5 (4): 861–76. doi:10.1017/S0041977X00090558. 
  5. ↑ "Orhon inscriptions". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/432269/Orhon-inscriptions. Qaraldi: November 10, 2010. 
  6. ↑ Ross, E. Denison (1930). "The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering". Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London 5 (4): 861–76. doi:10.1017/S0041977X00090558. 
  7. ↑ Kempf, Bela. Old Turkic runiform inscriptions. http://altaica.ru/LIBRARY/Kempf_2004.pdf. 
  8. ↑ „Orkhon/Old Turkic“. Omniglot.
  9. ↑ „Orkhon inscriptions placed under protection“. Hurriyet Daily News.
  10. ↑ Golden, Peter B.. Turks and Khazars : origins, institutions, and interactions in pre-Mongol Eurasia. Farnham, England: Ashgate/Variorum, 2010. ISBN 978-1-4094-0003-5. 
  11. ↑ Sinor, Denis. "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia. 4. Paris: UNESCO Publishing, 2002 — 331–333-bet. ISBN 978-0-7007-0869-7. 
  12. ↑ Tekin, Talat. A Grammar of Orkhon Turkic (Uralic and Altaic). Routledge, 1997. ISBN 978-0-7007-0869-7. 
  13. ↑ Tekin, Talat. Les Inscriptions des L'Orkhon. Istanbul: Simurg, 1995. ISBN 978-975-7172-06-2. 
  14. ↑ Drompp, Michael R. (1999). "Breaking the Orkhon Tradition: Kirghiz Adherence to the Yenisei Region after A. D. 840". Journal of the American Oriental Society 119 (3): 390–403. doi:10.2307/605932.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oʻrxun_yozuvlari&oldid=3983669" dan olindi