Ozarbayjon madaniyati

Ozarbayjon xalq raqslari, Boku „Eurovision-2012“ da.

Ozarbayjon madaniyati – Ozarbayjonda yashaydigan xalqlar madaniyati va mavjud davlatlar tarixi. Ozarbayjonda madaniyatni rivojlanishiga siyosiy va harbiy hodisalar hamda Ozarbayjonni Sharq va Gʻarb kesishgan joyida joylashgani tarixan taʼsir koʻrsatgan.

XIV—XV asrlarda Ozarbayjon – turkiy etnosni shakllanishi bilan Ozarbayjon madaniyati ham rivojlanadi. Oʻzining muqobil markaziga ega boʻlmagan bu madaniyatni Usmoniylar madaniyatidan ajratish qiyindir. XV asrda Ozarbayjon madaniyatining ikki markazi shakllanadi: Janubiy Ozarbayjon va Tekislikli Qorabogʻ. XVI—XVIII asrda ushbu madaniyat markazlarining shakllanishi yakunlanadi. XIV—XV asrlar Ozarbayjon madaniyati haqida gapirar ekanmiz, Ozarbayjon adabiyoti va madaniyatning boshqa qismlari til bilan chambarchas bogʻliqligini taʼkidlash kerak. Aholi turkiylashganidan soʻng Moddiy madaniyat anʼanaviy boʻlib qoldi. Mustaqillikdan soʻng, Ozarbayjon madaniyati Eron hamda Arab madaniyatlari bilan uzviy aloqalarini saqlab qoladi. Ular umumiy din va umumiy madaniy – tarixiy anʼanalarga ega.

Hozirgi davrgacha yetib kelgan arxeologik topilmalar va moddiy yodgorliklar Ozarbayjon hududida tarixdan ilgari davrda (Gobuston petrogliflari), shuningdek, Kavkaz Albaniyasi davrida (Kum va Lekit qishloqlaridagi ibodatxonalar) madaniyat rivojlanganini koʻrsatadi. Islomni tarqalishi bilan, Ozarbayjonda musulmon madaniyati rivojlangan, masjid, madrasa, maqbaralar qurilgan, ayniqsa, bezak sanʼatining ornamentli shakli rivojlandi. XIX asrda Ozarbayjonni Rossiya bilan birlashishi bilan, bu yerda yashaydigan aholi Rossiya madaniyati bilan tanishadi va u orqali jahon madaniyatiga yaqinlashadi. Sovet Ozarbayjoni davrida, Ozarbayjon madaniyati rivojlanishida tubdan oʻzgarishlar sodir boʻldi. XXI asrda Ozarbayjon madaniyat sohasida yangilandi.

Ozarbayjon musulmon mamlakatlari orasida birinchi boʻlib milliy teatr (Mirza Fatali Axundovning „Sargyuzashti-vaziri-xani-Lenkoran“), opera (Uzeir Gadjibekovning „Layli va Majnun“) hamda baletga (Afrosiyob Badalbeylining „Qiz qalʼasi“) asos solgan mamlakatlardan biridir. 1918—1920-yillarda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi islom dunyosi hamda islom mamlakatlari orasida ayollar ovoz berish huquqiga ega boʻlgan birinchi davlat hisoblanadi.

YUNESKO umumjahon Merosi roʻyxatiga Ozarbayjondan Icherisheher, Gobuston petrogliflari, nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga esa mugʻom, oshiq sanʼati, Navroʻz bayrami, anʼanaviy gilamchilik sanʼati, tor ijrosi sanʼati, Qorabogʻ otlarida Chovgan oʻyini, kalagai, mis idishi sanʼati, anʼanaviy lavash yopish kirgan. ANNA Qoʻlyozma Institutida saqlanib qolgan „Tibbiyot va farmatevtika haqidagi oʻrta asrlar qoʻlyozmasi“ YUNESKOning „Umumjahon xotirasi“ roʻyxatiga kiritilgan.

Ozarbayjon nomi

Atur va pat soʻzlari Pahlaviy tilida

„Ozarbayjon“ toponimi parfyan va oʻrtaforsiy qadimgi Atroaptena yoki Midiya Atroaptena qadimgi davlat nomi – Aturpatakan soʻzidan kelib chiqqan. Aleksandr Makedonskiy bosqinidan soʻng, Midiyaning soʻnggi axamoniy satrapi Atroapat oʻziga qirollik tashkil etgan joy – Midiyaning shimoliy qismini Midiya Atropatena yoki shunchaki Atroppatena deb atashdi. „Aturpatkan“ nomidan oʻrtaforsiy „Azerbadgan“ orqali Ozarbayjon nomi kelib chiqadi. Mamlakatda eron tilida soʻzlashadigan midiyalik qabilalari yashagan. Asl nomi manbasi hududda Zardushtiylik dini tarqalgani va „olovdan himoyalangan“ yoki „olov joyi“ maʼnosi bilan bogʻliq.

Oʻrta asrlar arab geograflari atoqli ot Adarbador – „olov ibodatxonasi“ yoki „Olovni saqlovchi“ nomini boshqacha talqin qilishgan, ayniqsa Atropatenada koʻp sonli yonib turgan gulxanli zoroastr ibodatxonalari boʻlgan.

XIX asr ozarbayjon tarixchisi Abbas Kuli Aga Bakixanov „Ozarbayjon“ soʻzi kelib chiqishini bu hududda eron xurramchilarini Arab xalifaligiga qarshi qoʻzgʻolini yetakchisi mashhur polkovnik Babek ismi bilan bogʻlagan.

Asr oʻrtalarida, X asr arab tarixchisi, geograf va sayohatchisi Al-Masudi Ozarbayjon toponimi qoʻllangan hudud Araks shimoliga kengayganini takidlagan. Shimoli – sharqdagi Mugʻon choʻlini shuningdek, Ibn Xordadbex ham kiritgan. U Arran va Ozarbayjonni alohida tariflagan. Ozarbayjonning tarixiy markazi hamisha Urmiya koʻlidan sharqidagi togʻli hudud boʻlgan.

Safaviylar davrida soliqdan olingan daromadlarni olish maqsadida Araks shimolidagi muayyan yerlar bir muddatga Ozarbayjon provinsiyasiga qoʻshilgan. „Iranika“ ensiklopediyasiga koʻra, Safaviylar davrida (XVI—XVII) „Ozarbayjon“ termini Araks shimolidagi ayrim hududlarni belgilash uchun qoʻllangan, lekin Safaviylar hukmronligi qulaganidan soʻng, bu manoda qoʻllanilmay qoldi; XIX asr rossiyadan ozarbayjon mualliflari (Mirza Adigyozalbek va Mirza Jamol Javonshir) uni faqatgina Araks janubidagi yerlarga nisbatan qoʻllay boshladi. Safaviylar davrida, M.Atkin fikricha, „Ozarbayjon“ nomi Sharqiy Kavkazning barcha musulmon xonliklari hamda Araks daryosi janubidagi hududlarga nisbatan qoʻllangan.

Erta arab geografiyasi davrida Ozarbayjon asosan Eron platosining shimoli-gʻarbiy qismini qamrab olgan. Mashhur rus sharqshunosi V.Bartold takidlashicha Araks Ozarbayjon va Arran oʻrtasida chegara hisoblangan. Britaniyalik antropolog Richard Tapper fikriga koʻra Mugan hududi tarixiy Ozarbayjonda joylashgan.

Imperator Aleksandr III (1881—1894) davrida yevropa olimlari va jurnalistlari „Ozarbayjon“ terminini qoʻllay boshlashdi. Boku hamda Elisavetpol guberniyasiga ajratilgan Shirvon va Arran yerlarini belgilash uchun qoʻllashgan. Bu yerlarda qardosh fors ozarbayjon turkiylari yashagani sababli Rossiyada bunga 1917-yildan amal qila boshlashdi.

1917-yilning 15-20-aprel kunlari Bokuda Kavkaz musulmonlari Kongresi kengashi boʻlib oʻtdi. Kengash davomida Ozarbayjon uchun avtonom maqom berilishi haqidagi ochiq talablar eshitildi. Lekin Gadji Zeynalabdin Tagiyevning taklifiga koʻra, „Ozarbayjon“ nomining oʻzi yakuniy rezolyutsiya matnidan olib tashlangan. 1918-yilning 28-may kuni Kavkaz orti seymining musulmonlar fraksiyasi oʻz majlisida Kavkaz Ozarbayjon davlatining mustaqilligini eʼlon qilish haqida qaror qabul qilishdi. Eron bu deklaratsiyaga qarshiligini bildirdi. Ozarbayjon Demokratik Respublikasi hukumati eron xatarlarini bostirish uchun xorij bilan muomala vaqtida oʻz hujjatlarida „Kavkaz Ozarbayjoni“ terminidan foydalandi.

Ozarbayjonliklar nomi

XVI—XVII asrlar manbalarida Safaviylar davlatidagi boshqa xalqlar bilan birga Ozarbayjonliklar azaldan turkiy koʻchmanchi qabilalarining birlashmasiga nisbatan qoʻllangan „kilbashi“ termini bilan atalgan. XV—XVIII asrlarda ozarbayjonliklarni Usmoniylar imperiyasida ham atashgan. Usmoniy turklari uchun ularning tili boʻyicha ajralishi emas, balki islomning shealar mashabiga kirishi eʼtiborga olingan.

Janubiy Kavkaz Rossiya Imperiyasining bir qismi boʻlganidan soʻng, barcha turkiy xalqlarni azaldan tatarlar deb atagan rus hukumati ozarbayjonliklarni kavkaz yoki ozarbayjon tatarlari deb nomladi. Revolyutsiyadan oldin ozarbayjonliklarni forslar deb atashgan.

Ozarbayjon xalqida ularni avval bunday nomlashgani uchun konsensusi yoʻqdir, nomlashning oʻzi ijtimoiy rivojlanish darajasida belgilangan. Misol uchun, yarim koʻchmanchi hayot tarzini olib borgan va patriarxal – qabila aloqalari sarqitlarini saqlab qolgan aholi oʻzlarini qabila yoki nasabi boʻyicha atashgan (avsharlar, tekeli, kengarli, ayrumlar va hokazo). iqtisodiy faoliyat sohasi Ozarbayjonning alohida kichik tumanlari bilan cheklanib qolgan qishloq va shahar turgʻoq aholisi oʻzlarini hududiy mansublik boʻyicha atashgan (shirvonliklar, qorabogʻliklar, shekinlar, kubinlar va bokuliklar). Alesker Alekperov oxirgisini bir qator kichik xonliklar mavjud boʻlganida ajralish sarqiti deb hisoblagan.

Shu bilan birga diniy sabablarga koʻra ham nomlanish boʻlgan – „musulmonlar“, misol uchun XIX asr oxirida shoir Mirza Alekper Sobir oʻz vatandoshlariga shunday murojat qilardi.

Ozarbayjon tarix va sanʼat arboblari orasida ozarbayjon xalqiga turli murojat shakllarini uchratish mumkin. Qorabogʻ xonligining vaziri hamda shoir Molla Panox Vagif Ozarbayjonni faqatgina koʻchmanchi qabilalar „el“ boʻyicha ajratgan. Yozuvchi va faylasuf – materialist Mirza Fatali Axundov ozarbayjonliklarga nisbatan „kavkazlar“, „musulmonlar“ hamda „tatarlar“ nomlarini qoʻllagan. N.Narimonov esa aksincha umrining oxirigacha oʻzini turkiy deb atagan. „Ozarbayjonliklar“ yoki „Ozarbayjon turkiylari“ termini ozarbayjon muhitida ilk ibor 1891-yilda Kyoshkyul liberal boku gazetasi tomonidan eron – rossiya chegarasining ikki tomonida yashaydigan xalqni atash uchun taklif qilingan. XIX asrning oxiridan ushbu termin oʻzini atash uchun Eltsavetpol guberniyasida ham tarqala boshladi. Sovet Ozarbayjoni tashkil topganidan soʻng, birinchi marotaba aholini roʻyxatga olishda 1926-yilda ozarbayjonliklar „turkiylar“ sifatida takidlab oʻtilgan, lekin 1936-yil SSSR Konstitutsiyasi Loyihasini muhokama qilishda, SSSR xalq va millatlarga taluqli etnonimik terminologiyasi soddalashtirilgan. Shu bilan boshqalar qatorida „ozarbayjonliklar“ rasmiy nomi qabul qilingan va 1939-yildagi aholini roʻyxatga olishda bu nom qoʻllangan.

Madaniyatning tarixiy rivojlanishi

Eng qadimgi davri

Odamlar va qayiq tasvirlangan Qobustan petroqlifi

Ozarbayjon arxeologiyasi – hozirgi Ozarbayjon hududidagi arxeologik izlanish va topilmalar birlashmasi. Bugungi kunga kelib hozirgi Ozarbayjon hududida tarixdan avvalgi davr va bronza va temir asrining ibtidoiy madaniyati, antik va oʻrta asrga oid koʻp sonli yodgorliklari topilgan.

Eng qadimgi odamlar hozirgi Ozarbayjon hududida taxminan eopleystotsen davrida yashagan va ashyoli madaniyatiga oiddir. Eramizdan avvalgi VI asrdan soʻng, eneolit davrida Ozarbayjon hududiga ommaviy ravishda odamlar koʻchib kelgan.

1960-yilda esa ozarbayjonlik arxeologlar Guruchay darasining Azix gʻorida paleontologik turar joyni topishgan. Bu yerda gʻorning madaniy plastlarning quyi gorizontlarida ibtidoiy odamlarning toshli qurollari topilgan.

1968-yilda Azix gʻoridagi izlanishlar vaqtida odamning (yosh juvon) preneandeltal – azixantopning pastki jagʻ suyaklari topilgan.

Eramizdan avvalgi 8-5 mingyilliklarda Gobustonda qoyada chizilgan erta rasmlar paydo boʻladi. Qadimgi odamlarning sehrli totemik tushunchalari, ularning diniy marosimlari, turli hayvonlarga ovlarini aks ettiruvchi Gobuston qoyalarida saqlanib qolgan rasmlar Ozarbayjon hududida mezolit davridagi ibtidoiy sanʼatdan namunadir.

Eneolit davri eramizdan avvalgi VI mingyillikda boshlangan va e.a. IV mingyillikgacha davom etgan.

Misdan qurollar yasalishi boshlanadi. Lekin, toshdan yasalgan ish qurolllari koʻproq ishlatilgan. Aholi soni oshgan va odamlar yanada kengroq hududlarni egallagan. Aholi yashash joylari asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullanish uchun qulay boʻlgan daryo qirgʻoqlarida boʻlgan. Madaniyatning koʻpgina xossalari neolit madaniyatidan Yaqin Sharqni tashkil topganini koʻrsatadi.

Eramizdan avvalgi IV asr oʻrtalarida Ozarbayjonda (Agdamda) Leylatapa madaniyati boʻlgan. Sopol idishlarda koʻmish shu madaniyatga mansub. Leylatapa hududida uylarning zich joylashuvi Oldi Osiyo hududidagi uylarga hosdir. Ayrim rus olimlarning fikricha Leylatapa madaniyatlari Maykop madaniyati asoschilari hisoblanadi.

Eramizdan avvalgi IV-III mingyillikda tarkibiga Ozarbayjon ham kirgan katta hududda joylashgan Kura-Arak madaniyati mavjud boʻlgan. Bu madaniyat rudalar qatlamining keng qoʻllanishi va temirchilikning rivojlanishi bilan izohlanadi. Bu davrda shuningdek kulolchilik, bogʻdorchilik, rivojlangan, Messopotamiya va Kichik Kavkazda esa savdo-sotiq rivojlangan.

Bronza asri oxiri va temir asri boshlarida Mugon tekisligida va Talish togʻlarida Mugon madaniyati mavjud boʻlgan. Bu davrda asosiy faoliyat turlari chorvachilik va qishloq xoʻjaligi boʻlgan. Gʻarbiy Osiyo turidagi bronza va temir xanjarlar bu davrga hosdir.

Naxichevan AR hududida bronza asri oxiri va temir asri boshlarida Boʻyalgan Idishlar madaniyati boʻlgan. 1896, 1904 va 1926-yillarda Gizilvand monastiri yaqinida Naxichevan madaniyatiga oid toshli qutilar koʻmilgan yodgorligi topilgan.

Eramizdan avvalgi XIII—VII asrlarda Sharqda va Markaziy Kavkazortida Xodjali – Gedebek madaniyati boʻlgan. Bu davr asosan koʻmilgan joylardan tashkil topgan. Xodjali qoʻrgʻonida 1895-yilda E.Resler tomonidan olib borilgan arxeologik qazish ishlari vaqtida, Assuriya shohi II Adadnirar ismi yozilgan marjonlar topilgan. Ivan Meshshanin fikricha bu topilma Ikichayarasi va Kavkaz orti Messopotamiyasi oʻrtasidagi munosabatlarni anglashga katta imkon beradi.

Ishguz davri

Eramizdan avvalgi VII asrda skiflar hozirgi Ozarbayjon hududiga koʻchib kelishgan. Tarixiy manbalarda Ozarbayjon hududida skiflar tomonidan qurilgan davlat Ishguz deb nomlangan. Skiflar qirolligi asosi midiya tilidagi nom Sakashen boʻlgan deb taxmin qilinadi (Ozarbayjon Resublikasi gʻarbida Gyandjda). Richard Nelson Frey va Anatoliy Xazanovlarning fikricha, Skif qirolligi markazi Mugan tekisligi hisoblangan. Ishguz Midiya, Manna va Urartu davlatlari bilan chegaradosh edi. Eramizdan avvalgi VI asrda skiflar Urartuning maʼmuriy markazi Teyshebainni vayron qilishgan. Eramizdan avvalgi shaharning sugʻorish tizimining vayron qilinishi shahar hayotini yangilanmasligiga sabab boʻlgan.

Skiflar kamondan oʻq otish boʻyicha usta boʻlishgan. Bunga isbot qilib skif haykallari va ishlab chiqarilgan mahsulotlardagi oʻq rasmlari hisoblanadi. Yakdilligi bilan bir qatorda skiflar qabila birlashmasiga ega edi va harbiy boshliq tomonidan boshqarilgan qabilalar hisoblangan. Harbiy sohada ular Ozarbayjon hududidagi mahalliy aholi madaniyatiga katta taʼsir koʻrsatishgan. Skiflar aborigenlarni ot ustida kamondan oʻq otishga oʻrgatishgan.

1946—1953-yillarda S. M. Gaziyev boshchiligida Mingechevirda olib borilayotgan ekspeditsiya davomida bronza asrining oʻrta davrini qamrab olgan topilgan materiallar orasida skiflar maqbarasi ham topilgan. Umuman olganda Kavkaz janubi – sharqining turli tumanlarida kimmer – skiflar yurishlari davrida yangi xalqqa tegishli maqbara yodgorliklari topilgan hamda koʻmish udumlari paydo boʻlgan. Qazish vaqtida topilgan uzuk va muhrdagi rasmlar bu yodgorliklarni skiflarga tegishli ekanligini isbotlaydi. Shuningdek, skif qabrlarida kamon oʻqlari, qiyshiq pichoqlar, oʻtkirlovchi toshlar, qilich va nayza uchlari, bilaguzuklar, bronza oynalar topilgan.

Kavkaz Albaniyasi davri

Shekining Kish kishlogindagi alban kilisasi.

Eramizdan avvalgi IV—III asrlardan boshlab va eramizning VIII asrigacha Ozarbayjon hududida Kavkaz Albaniyasi mavjud boʻlgan. Bu davlatning poytaxti avval Kabalaka (Gabala), keyin esa Partav (Barda) shahri boʻlgan. Antik davrda Albaniyada yashagan aholi butparast boʻlgan. Strabonning fikricha bu yerda Quyosh, Zevs va Oyga sigʻinishgan. Strabon Iberiya chegaralari yaqinida joylashgan Oy ilohi ibodatxonasi va bu yerda bajarilgan odamni qurbonlikka keltirish udumini tasvirlab bergan. Albaniyada ibodatxonalarga katta yerlar ajratilgan va ularda ibodatxona qullari xizmat qilgan, ularning bir qismi ibodat bilan bogʻliq vazifalarni bajargan. Ular orasidan qurbonlik uchun odamlar tanlab olingan.

Eramizdan avvalgi IV asr – eramizning VIII asrida Janubiy Kavkazda, ayniqsa Kavkaz Albaniyasi hududida Koʻzali qabrlar madaniyati boʻlgan. Bu madaniyatda oʻlganlarni oʻralgan holatda oʻng yoki chap yonboshda gorizontal holatda koʻmishgan. Qabrda metal buyumlar (bronza va temir qurol aslahalar, mis, kumush va tilla taqinchoqlar), yogʻoch, tosh, loy va shishadan buyumlar boʻlgan. Keyingi qabrlarda Rim, Arshak va Sosoniylar tangalari uchraydi. Bu madaniyat ot mingan, dehqonchilik, chorvachilik, ov, baliqchilik va ustachilik bilan shugʻullangan aholiga oid. Eramizdan avvalgi III-I asrlarda Kavkaz Albaniyasi hududida Yaloylutapa madaniyati boʻlgan. Bizgacha yetib kelgan madaniyatning qabrlarida va qoʻrgʻonlarida topilgan turli mehnat qurollari, bu madaniyat vakillari dehqonchilik va vino ishlab chiqarish bilan shugʻullanganini koʻrsatadi.

Eramizning IV asrida mavjud Alban davlatida va oxirigacha xristianlik rasmiy davlat dini deb eʼlon qilingan va xristian mafkurasi taʼsirida boʻlgan. V asr boshida qirol Esuagenning hukmronligi davrida bu yerda turli guruh bolalari taʼlim olishgan. Hatto davlat ularning ovqatlanishi uchun pul ajratgan. Esuagenning oʻgʻli Vashagen III xristian dinini rivojlantirish uchun maʼlumotli ruhoniylarni tayyorlagan. Shu maqsadda diniy maktablar ochilgan. Moisey Kalankatli shunday yozgan:

"Olloh irodasi bilan taxtni egallagan qirol Vashagan, sehrgar, jodugar, butparast farzandlarini yegʻib maktabga toshirishni va u yerda ilohiy dinni oʻrgatish, xristian hayotini tushuntirish, ularni Uch Ugnumga ishontirish, kofirarni Ollohga sigʻinish yoʻliga qoʻyishga buyurgan".

Albaniyada Nax-Dogʻiston guruhlarining lezgin tili guruhiga mansub alban tilida soʻzlashishgan. Shuningdek, Alban tarixchisi Moisey Kalankatuku xalqlar haqidagi yozuvlarida albanlar taʼkidlangan. X—XII asrlargacha bu til Kura daryosining chap qirgʻoqlarida keng tarqalgan, keyin esa, turkiy dialekt bilan almashtirilgan. Bunga alban tilidagi yozuvli qadimgi madaniy yodgorliklar isbot boʻla oladi. Buyum va diniy binolarda oʻyib yozilgan koʻpgina alban epigrafik namunalari topilgan. Bu yozuvlar eramizning VI—VIII asrlariga oid. 1947—1952-yillarda Mingechevirdagi qazish ishlari vaqtida oʻyib yozilgan alban yozuvlari namunalari topilgan. Misrning Santa Katerina shahrida ortodok monastiri – Avliyo Yekaterina Monastiri joylashgab va bu yerda Kavkaz Albanlari tilida yozilgan Sinay palimpsesti topilgan. Palimpsest Zaza Aleksidze tomonidan rasshifrovka qilingan.

alban yozuvi bilan tosh kapitel

Arxeologik materiallarini oʻrganish tadqiqodchilar uchun Kavkaz Albaniyasi sanʼatining rivojlanish pogʻonalari haqida oʻz fikrlarini bildirish imkonini beradi. Oʻrta asrlar Alban sanʼati qadimgi davr Kavkaz Albaniyasi ustalari tomonidan avvalroq yaratilgan sanʼat asosida rivojlangan. Erta davr Kavkaz Albaniyasi sanʼati xususiyati tomonidan diniy gʻoyalarga asoslangan, yangi davrning boshlanishi bilan dinning taʼsiri susayadi, feodal kelib chiqish bilan bogʻliq yangi gʻoyalar tarqaladi.

Kavkaz Albaniyasi sanʼatida: zargarlik, toshga ishlov berish, yogʻochga ishlov berish, shisha, kulolchilik va monumental haykaltaroshlik hunarlari rivojlanadi.

Kavkaz Albaniyasi oʻzining alban kalendariga ega boʻlgan. Kavkaz Albanlari 352 yildan boshlab Aleksandr maktabining kalendarini ishlata boshlashgan. Ananiy Shirakliy, Ovanes Imastaserin va boshqalarning asarlariga koʻra, alban kalendari Misr tizimi kalendari hisoblangan. Alban tilida oylarning nomlari Navasardos, Tule, Namos, Chil, Bokavon, Mare, Bodjeone, Igul, Bontoke, Orili, Exna, Baxnadir.

Islom davri

Ganja darvozalari arab tilida yozilgan boʻlib, 1062-yilda Abulzvar Shavur amri bilan qurilgan va hozirda Gurjistonning Gelati monastirida joylashgan.

VIII asrda Kavkaz Albaniyasining Arab Xalifaligi tarkibiga kirishi bilan Ozarbayjonda islom dini rivojlana boshladi. Islomning tarqalishi Islom madaniyatining rivojlanishiga sabab boʻldi. Arab xalifaligining kuchsizlanishi bilan Ozarbayjon hududida Shirvonshohlar, Sadji, Salari, Ravvadi, Shaddadi feodal davlatlari paydo boʻldi. Shaddadi shohi Faxl bin Mahammad Araks daryosi ustidan koʻprik qurdi, Abyulasvar Shavur esa poytaxt Gyandj shahri atrofida chegara va kanal qurgan. Shirvonshohlar davrida Bokuda qurilish ishlari amalga oshirilgan va shahar rivojlantirilgan. XII asrda qalʼa devorlari qurilgan va shahrning himoya tizimi mustahkamlangan. XV asrda Shirvonshohlar oʻz qarorgohini Shamaxidan Bokuga koʻchirganidan soʻng, „Gala“ shahrining qadimgi qismi hayotida „kristallanish“ asri boshlandi. XI asrda Shirvonshohlar saroyida al-Gazzi kabi shoirlar boʻlgan va ular arab tilida ijod qilishgan. XII asrda Abyulyula Gyandjavi, Falaki Shirvoni, Xagani Shirvoni va Myudjiraddin Beylyugani kabi koʻpgina shoirlar Manuchoxr III va uning oʻgʻli Axsitan I saroyida yegʻilishgan.

Tarixi mobaynida Ozarbayjon butun dunyoga koʻp faylasuf, shoir va olimlarni sovgʻa qilgan. Oʻrta asrlar olim va faylasuflari orasida koʻpgina matematik va falsafiy asarlar muallifi Baxmanyar Ozarbayjoni, „Astronomiya“ asari muallifi Abulgasan Shirvoniylar boʻlgan. Yana bir mashhur shaxs – Nizomiy Ganjaviy boʻlgan, u gumanistik uslubda ijod qilgan. Nizomiy asarlariga Arzindjon hukmdori Bahrom shoh ibn – Dovudga bagʻishlangan „Sirlar xazinasi“, Otabek Shamsaddin Mahammad Jahon Paxlavon Eldegizga bagʻishlangan „Xusrav va Shirin“, Axsitan I ga bagʻishlangan „Layli va Majnun“, Marag hukmdori Aliaddin Kyorpa Arslonga bagʻishlangan „Yetti goʻzal“ hamda Nusriddin Abubakr ibn Mahammad va Mosul hukmdori Malik Izzaddinlarga bagʻishlangan „Iskandarnoma“ kirgan.

Beylagonda Hulakulary davlatnga tegishli boʻlgan keramik plita topilgan.

XI—XII asrlarda turkiy oʻgʻuz qabilalarini Sharqiy Kavkazortiga koʻchirilishi mahalliy aholi aksariyatining turkiylashishiga sabab boʻldi va bu Ozarbayjon xalqining shakllanishinining boshi edi. Saljuqiylar davlati hukmronligida hamda moʻgullar davrida turkiy qabilalarning koʻchishi davom etgan. Elxoniylar moʻgʻul armiyasining katta qismini turkiylar tashkil etgan.

XV asr oxirida Ozarbayjon aholisining turkiylashuvi yakunlandi va mustaqil Ozarbayjonning turkiy xalqi paydo boʻldi. XV asrda esa Anadolu turkiylari hamda Ozarbayjonlik turkiylar oʻrtasida etnik chegara paydo boʻldi.

Ozarbayjon turkiy etnosining shakklanishi Ozarbayjonning madaniy rivojlanishiga sabab boʻldi. Muqbil markazga ega boʻlmagan bu madaniyat ayrim davrlarda Usmoniylar madaniyatidan ajratilishi qiyin edi. XV asrda Ozarbayjon madaniyatida ikkita markaz shakllanadi: Janubiy Ozarbajon hamda Quyi Qorabogʻ. XV—XVIII asrlarda bu markazlarning shakllanishi yakunlanadi. Shuni yodda tutish kerakki, Ozarbayjon adabiyoti va madaniyatning boshqa qismlari uning tili bilan chambarchas bogʻliqdir. Moddiy madaniyat esa, aholining turkiylashuvidan avval topilgan. Mustaqillikdan soʻng, Ozarbayjon madaniyati Eron hamda Arab madaniyatlari bilan kuchli aloqani saqlab qoldi. Ular yagona din va madaniy – tarixiy anʼanalarga ega edi.

XVIII asrda Ozarbayjonda kelib chiqishi turkiy hisoblangan sulolalar tomonidan boshqarilgan xonliklar shakllandi. 1813-yilning Gyulyuston kelishuviga koʻra hamda 1828-yilning Turkmenchoy kelishuviga koʻra hozirgi Ozarbayjon Respublikasi hududi Rossiya tasarrufiga oʻtadi, Janubiy Ozarbayjon esa Eron tarkibida qoladi. Shunday qilib, ozarbayjonliklar chegarasi Araks daryosi hisoblangan ikkita imperiya tarkibida qolishga majbur boʻldilar. Eron va Rossiya madaniyatlari tasirida qolgan ozarbayjonliklar, asriy ijtimoiy evolyutsia natijasida bir- biridan farqlana boshladilar.

1822-yilda parchalangan Qorabogʻ xonligi poytaxti hisoblangan Shusha shahri Ozarbayjon madaniyati markazlaridan biri boʻldi. Muayyan davrda bu shahar koʻpgina Ozarbayjon ziyolilari – shoir, yozuvchi va ayniqsa, musiqachilar (Ozarbayjon oshiglari, Ozarbayjon mugʻomi ijrochilari) uchun uy boʻldi. Shusha shahrining tarixiy markazida 549 tarixiy uy (ulardan 72 Ozarbayjon tarixida oʻchmas iz qoldirgan shaxslarning uylari yoki muzey – uylar), 17 kvartal buloqlari, 17 masjid, 6 karvon saroy, 3 maqbara, 2 madrasa, bir nechta cherkov, monastir va qalʼa devorlari mavjud. Bu yodgorliklarning aksariyati XIX asrda yashab oʻtgan Ozarbayjon meʼmori Kyarbalai Safixan Qorabogʻi tomonidan qurilgan va mashhur usta Kyarbalai Safarli tomonidan oʻsha davrning naqshlari bilan bezatilgan.

Hozirgi davr

Vazirlar Mahkamasining toʻrtinchi chaqirigʻi, Ozarbayjon Demokratik Respublikasi.

XIX asrda Ozarbayjon Rossiya tarkibiga kirishi sababli bu yerda yashaydigan aholi Rossiya madaniyati yordamida jahon madaniyati bilan tanishishdi. Bu davrda Tbilisi shahri Ozarbayjon madaniyati rivojlanishida ahamiyatli markazlaridan biri hisoblanadi. Tbilisida Ozarbayjon madaniyatining yetuk namoyondalari yashagan – Molla Vali Vidadi, Mirza Fatali Axundzoda, Mirza Shafi Vazeh, Byulyuldjan, Rashid Bexbudov, Geysar Kashiyeva, Xadidja Gayibova va boshqalar.

1918-yilda Ozarbayjon Milliy Ittifoqi Mustaqillik dekloratsiyasini qabul qilib, Ozarbayjon Xalq Respublikasini tashkil etilishi haqida eʼlon qildi. 23 oy mavjud boʻlgan bu davlat Sharqdagi birinchi demokratik davlat sifatida tarixga kirgan (5 yildan soʻng, 1923-yilda Turkiya Respublikasi tashkil etildi) va Ozarbayjon ayollarga yuridik ovoz berish huquqi berilgan musulmon davlatlaridan birinchisi boʻldi.

1920—1930-yillarda Boku shahri turkiy xalqlarning madaniy hayoti markaziga aylandi. Bu yerda Tatarston, Oʻzbekiston, Turkiya va boshqa joylardan yetuk ziyolilari yashab ijod qilgan. Ulardan aksariyati Stalin qatagʻoni qurboni boʻlgan. Qozoq adabiyoti bilan taqqoslaganda Ozarbayjon adabiyoti namoyondalari 1937—1938-yillar qatagʻonida kamroq jabr koʻrdi, lekin Kavkaz orti qatagʻonda eng koʻp jabrlangan hisoblanadi. Shuningdek, Ozarbayjonning koʻpgina ilm-fan namoyondalari Buyuk Tozalashning qurbonlariga aylanishdi.

1920-yilda Ali Bayramov nomidagi Ayollar Klubida 7 ayol oʻzidan chodrani yechib tashladi va Ozarbayjonda chodrani yechish kompaniyasi boshlandi. Umuman olganda XX asr boshidan Ozarbayjon ayollari bu masalada birinchilardan edi. Bunga misollar keltirish mumkin: taʼlim sohasida Nigyar Shixlinskaya, Sona xonim Melixan, Adilya Shaxtaxtinskaya, Valida Tutaygut, teatr va kino sohasida Gyovhar Gaziyeva, Shovket Mamedova, Izzat Orudjzade, Gamar Salamzade, Gamar Almaszade, siyosatda Ayna Sultanova, Skina Aliyeva, parlamentni boshqargan va Naxichevan Avtonom Respublikasining Oliy Kengashi Prezidiumi Raisi etib saylangan birinchi ozarbayjon ayoli. 1931-yilda oʻzining birinchi parvozini amalga oshirgan Leyla Mamedbekova nafaqat Ozarbayjonda, balki Kavkaz, Janubiy Yevropa va Yaqin Sharqda ham birinchi ayol – uchuvchi boʻldi.

1939-yilda Moskvada sovet memorlari Sadig Dadashev hamda Mikail Guseynov loyihalari boʻyicha Ozarbayjon pavilyoni qurilgan. Pavilyon ekspozitsiyasi Ozarbayjon SSR madaniyatini rivojlanishiga bagʻishlangan. 1930-yilda Aleksandr Shirvanzade Ozarbayjon SSRning birinchi xalq shoiri boʻldi, 1931-yilda esa Gurban Pirimov – Ozarbayjon SSRning birinchi xalq artisti boʻldi, 1965-yilda Samed Vurgun Ozarbayjon SSRning birinchi xalq shoiri boʻldi. Bokuda tavallud topgan mashhur shaxslarni misol tariqasida keltirish mumkin: Mstislav Rastropovich, Larisa Dolina, Vladimir Menshov, Yevgeniy Petrosyan, Garri Kasparov. Sovet davrida Yuliy Gusmanning QVZ (Quvnoqlar va Zukkolar) „Bokulik yigitlar“ jamoasi juda mashhur boʻlgan va 1988-yilda Ozarbayjonda tashkil etilgan QVZ jamoasi 1992, 1993, 1995-yillarda MDH chempioni boʻldi, 2000-yilda 10 eng yaxshi jamoalar orasida XX asr chempioni boʻldi.

1953-yilning may oyida Ozarbayjon SSR Madaniyat Vazirligi tashkil etildi. 1988-yilda qoʻshiqchi va bastakor Rolad Byulbyuloglu Madaniyat Vaziri etib tayinlandi. Prezident Ilhom Aliyevning 2009-yil 30-yanvardagi farmoni bilan Ozarbayjon Madaniyat Vazirligi asosida Ozarbayjon Madaniyat va Turizm Vazirligi tashkil etilgan. Oʻsha yilda Abulfas Karayev Ozarbayjonning Madaniyat Vaziri etib tayinlangan. 2011-yilning 14-fevralida „boy Ozarbayjon madaniyatining insoniylik qadr qimmatini dunyoga tanitish, dunyo durdonalarini mamlakatimizda targʻib qilish, yosh avlodning adabiy – estetik didini shakllantirish“ maqsadida Kultura TV telekanali translyatsiyasini boshladi.

XXI asrda Ozarbayjon koʻpgina xalqaro tadbirlarga mezbonlik qildi. Ulardan eng mashhuri – Yevrovideniyening 57 tanlovi hamda jahon tarixida ilk bor oʻtkazilgan Yevropa oʻyinlari. 2009-yil Boku shahri hamda 2018-yil Naxichevan „Islom madaniyati poytaxti“ etib tanlandi. 2016-yil Sheki shahri „Turkiy dunyo madaniyati poytaxti“, Gyandj shahri esa – „Yevropa yoshlari poytaxti“ etib saylandi.

Meʼmorchilik

Qadimgi va antik davr meʼmorchiligi

Chalxangala va Kyultapaning tiklangan yashash joylari shakli

Tarixdan avvalgi davr yashash joylarining megalitik va tsiklopik qurilma qoldiqlari Kichik Kavkazning togʻli qismlari hamda Naxichevan hududida topilgan. Bunday qurilmalar Eneolit va Erta Bronza asriga taluqli. Bunday yashash joylariga namunalari Fizulin tumani hududidagi Karakyopektapa, Sadarak tumani hududidagi Sadarak qalʼasi, Agdam tumani hududidagi Uzarliktapa, Babek tumani hududidagi Chalxangala, Agstafin tumani hududidagi Gargarlar tepaligi, Babek tumani hududidagi Kyultapa I, Djalilabad tumani hududidagi Alikomek tepaligi hamda Sharur tumani hududidagi Oglangalani kiritish mumkin.

Manna davri meʼmorchiligi Eron Gʻarbi va Sharqiy Ozarbayjon hududidagi yodgorliklar asosida qisman oʻrganilgan. Rudbar shahri yaqinida joylashgan Marligtapa yashash joylari, Gansali, Dinxatapa, Gyoktapa, Xaftavantapa hamda Urmiya koʻli yonidagi toʻxtash joylari – Manna davri meʼmorchiligini oʻzida aks ettirgan yodgorliklardir. Manna davri yodgorliklari kabi, Atropatena davri meʼmorchiligi aks ettirgan asosiy yodgorliklar Eron Islom Respublikasi hududida joylashgan. Bu madaniyat namunasi sifatida Saggiz shahri yaqinida joylashgan Taxri Sulaymon yashash joyi hududining Kerefto gʻor – ibodatxonasi va Atropatena poytaxti Gazaka shahri qoldiqlarini aks ettirgan Kyudistan qoldiqlarini misol qilish mumkin.

Kavkaz Albaniyasi meʼmorchiligi Ozarbayjonning Shimoli-Gʻarbiy va gʻarbiy tumanlarida saqlanib qolgan yodgorliklar asosida oʻrganilgan (Sheki tumani hududidagi Kish, Zeyzid, Bideyiz cherkovlari hamda Shabran tumanidagi Chiraggala aylana ibodatxonasi, Gabali tumani hududidagi Kabalaka yashash joyi va Kax tumanidagi Kilsadag cherkovi, Qozoq tumanidagi Gum bazilikasi, Lakit cherkovi, Yeddi kilsa monastiri, Mingechevir cherkov majmuasi, Avey cherkovi, Xodjavand tumani hududidagi Amaras monastiri, Lachin tumani hududidagi Sisarnavang monastiri va hokazo).

Ozarbayjon hududida Gʻarbiy tuman yodgorliklari hamda Qorabogʻ hududi yodgorliklari asosida oʻrta asrlar xristian feodal davlatlari meʼmorchiligi qisman oʻrganib chiqilgan (Kelbedjer tumani hududidagi Gyandjasar va Xudaveng monastirlari, Lex qalʼasi, Kedebek tumani hududidagi Xamshaveng monastiri, Agdam tumani hududidagi Avliyo Yelisey monastiri, Tartar tumani hududidagi Uch kyorpa va Xatiravang monastirlari, Djraberd va Xoxanaberd qalʼalari, Xodjali tumani hududidagi Gaxadj qalʼasi va hokazo). Ozarbayjon hududida Gum bazilikasi,Lakit va Giz galasi (Qiz qalʼasi) cherkovlarini Bokuda bizning davrgacha yetib kelgan qadimgi qurilmalarni asos sifatida hisoblash mumkin.

• 
  Kabalaka shahri qoldiqlari
• 
  Chıraqqala
• 
  Qum bazilikası
• Sisarnavang monastırı
  Sisarnavang monastırı

Oʻrta asrlar meʼmorchiligi

Ganjasar monastiri va Shamaxi Juma masjidi

Erta feodal davri memorchiligi Ozarbayjonda ulkan himoya qurilmalari Beshbarmag, Gilgilchay va Zagatala shahridagi toʻsinlarni qurilishi bilan tavsiflanadi. Ozarbayjon hududidagi islomga oid eng qadimgi qurilma VII asrda Shamaxada qurilgan Agsu va Juma masjidlari. VIII asrda arablar Ozarbayjonni bosib olganidan soʻng, davlat hududida Islom madaniyati tarqala boshladi, masjidlar, minorat, madrasa va maqbaralar qurildi.

IX-X asrlarda Arab Xalifaligida, hokimiyatning susayishi natijasida, Ozarbayjondagi turli kichik sulolalar vaqtinchalik hokimiyatga erishdi. Bu davrda Barda, Shamaxa, Beylagan, Gyandja, Naxichevan, Maraga, Tebriz, Urmiya shaharlari asosiy yashash joylari boʻlgan va ular atrofida oʻziga hos hususiyatga ega mahalliy meʼmorchilik maktablari shakllangan (Shirvon – Absheron, Arran va Naxichevan – Maraga). Ushbu meʼmorchilik maktablarida – Naxichevan – Maragan maktabi sopol va bezakli gʻisht fasad ishlari bilan ajralib turgan, Shirvon – Absheron maktabi esa devolning silliq yuzasi va plastik ishlarning meʼmoriy elementlari kontrasti bilan ajralib turgan, Arran meʼmorchilik maktabi esa gʻishtli ishlari bilan ajralib turgan. XII-XIII asrlarda Ozarbayjon meʼmorchiligining eng goʻzal namunalari Bokudagi Mominexatun, Yusif Kyuseyir oʻgʻli, Gyulyustan, Giz galasi (Qiz qalʼasi) maqbaralari, Qizil va Koʻk gumbaz maqbaralari, Mardakanaxdagi aylana va toʻrtburchak qalʼalari, Nardaran va Bayil qalʼalaridir.

• 
  Xudaferin koʻprigi
• 
  Momina Xatun maqbarasi
• 
  Shirvanşahlar sorayı
• 
  Ganja Imamzade qabri
• 
  Qeysariyya obidasi

XIV-XVI asrlarda shaharlarning kengayishi bilan gʻisht va tosh qurilmalari rivojlangan, eng goʻzal namunasi Shirvonshohlar saroyi hisoblanadi. Minora shaklidagi maqbaralar (Barda, Garabaglar va Xachindarbatli maqbaralari) hamda Ramana qalʼasi, shuningdek, ikki qavatli va gumbaz koʻrinishidagi qurilmaga ega Diribaba maqbarasi, Tabrizdagi Gyok masjidi, Sultoniyadagi Olsaytu Xudayanda maqbarasi, Gyandjdagi Juma masjidi – bularning barchasi shu davrning mahalliy meʼmorchilik maktabiga mansubdir.

XVII-XVIII asrlarda vujudga kelgan Safavi – Usmoniy urushlari sababli monumental meʼmorchilik namunalarining qurilishi kamaydi; shunga qaramay oʻsha davrda Gyanjdagi Imomzoda maqbarasi va Xon saroyi qurilishi yakunlandi, Shekida rasmlarga boy Xon saroyi va Gyok masjidi qurilishi ham yakunlandi.

Hozirgi davr meʼmorchiligi

İsmailiyah saroyi va Haydar masjidi

XIX asrda Apsheron yarim orolida neft sanoatining rivojlanishi bilan, jamiyat va madaniy hayotda jonlanish boshlandi. XX asr boshlarida Boku Rossiya imperiyasining sanoat shaharlaridan biriga aylandi. Shahrning tez rivojlanishi iqtisodiy nuqtai nazardan millionerlar Emanuel Nobel, Gadji Zeynalabdin Tagiyev, Musa Nagiyev, Murtaza Muxtarov, Shamsi Asadullayev, Aleksandr Mantashev va boshqalar tomonidan yirik sarmoyalar kiritish uchun sharoitlar yaratadi, koʻpgina yangi bino va majmualar qurila boshlandi. Ozarbayjon shaharlarida metsenatlar buyurtmasiga koʻra, koʻpgina jamoat binolari, maktab, kasalxona va uylar qurila boshlandi. Bu davrda qurilgan meʼmoriy yodgorliklar orasida Ismailliya, Saadat, Tagiyeva saroylari, Opera va Balet Teatri binosi hamda Gyanji temir yoʻli binosini taʼkidlash mumkin.

1920—1930-yillar Sovet Ozarbayjoni meʼmorchiligi uchun konstruktiv gʻoya hukmronligi hosdir. Bu davrda meʼmorlar Aleksey Shusayev, aka-uka Vesninlar, S. S. Pen, G. M. Mikelov, shuningdek Mikail Guseynov ishlari erta davr bilan bogʻliq. 1934-yilda Ozarbayjon Kommunistik Partiyasi konstruktiv uslubni tanqid qildi va milliy meʼmorchilik anʼanalarini qaytarish haqida qaror qabul qildi.

Konstruktiv uslub Ozarbayjonda oʻz oʻrnini topa olmadi, 30-40 yillarda S. A. Dadashev, V. A. Munts va Mikail Guseynov ishlarida klassik meʼmoriy anʼanalar va milliy meʼmorchilik elementlar birlashtirilgan, ularning taʼsiri Ozarbayjon meʼmorchiligida seziladi. Oʻsha davrda „klassik – milliy meʼmorchilik“ uslubida qurilgan asarlar orasida Davlat Uyi (1934), Boku Musiqa akademiyasi (1936), ANNA (1948—1960) binosi alohida eʼtiborni tortadi.

1936-yilda Ozarbayjon Meʼmorchiligi Uyushmasiga asos solingan. 1969—1982-yillarda Ozarbayjon SK KP ning birinchi kotibi Haydar Aliyev meʼmorlarni oʻz ishlarida element va milliy meʼmorchilikni birlashtirishga chorlagan. Oʻsha davr meʼmorchiligi namunalari orasida Boku metropolitenining Nizomiy (1970) va Elmar Akademiyasi (1976) stansiyalari, Zagulbadagi mehmonlar uyi, Gyanjdagi Kyapaz mehmonxonasi (1973), Bokudagi Apsheron mehmonxonasi (1965) eʼtiborni tortadi.

Ozarbayjonning zamonaviy meʼmorchiligi oʻzida boshlangʻich davr meʼmorchilik anʼanalirini aks ettiradi, binolar islom, gotika, barokko, klassik va modern uslublarining milliy meʼmorchilik elementlari bilan birga aks ettiradi.

Soʻnggi vaqtlarda qurilgan bino fasadlarida aglay toshlari, shuningdek, marmar, granit, alyumin panellar ishlatiladi. Ozarbayjon meʼmorchiligining qiziqarli namunalari orasida Olov minoralari, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Boku Kristal zali, Boku Olimpiya Stadioni, Gyandji Davlat Filarmoniyasi binosi, Haydar Aliyev Markazi, Kongress Markazi binosi, Boku va Azure porti majmuasi, The Cresent Development Project, Haydar masjidi va boshqa meʼmoriy loyihalarni taʼkidlsh mumkin.

• 
  Baki shahar hokimiyat binosi
• Ozarbayjon davlat filarmoniyasi
  Ozarbayjon davlat filarmoniyasi
• 
  Sabunchu elektr temir yoʻl vokzali binosi

Tasviriy sanʼat

Ganjaning Juma masjidida tarmoqning misoli va Lahij mis sanʼati misoli

BSE ga koʻra tarixiy mavjudlikning mahalliy sharoitlari oʻziga hos Ozarbayjon sanʼatini yaralishiga olib keldi. Bu sanʼat Yaqin Sharqning badiiy merosida oʻz oʻrnini topdi. VIII asrda Ozarbayjonda islomning tarqalishi tasviriy sanʼatning rivojlanishiga sabab boʻldi. Bu davrda diniy meʼmoriy yodgorliklarning qurilish vaqtida turli bezak va ornamentlar, kalligrafik elementlar, bezakli gʻishtlar va barelyeflardan foydalanilgan. Xalifalikning kuchsizlanishi bilan, Barda, Shamahi, Beylagan, Naxichevan, Shabran shaharlarida mahalliy sanʼat maktablari shakllangan. XV asrda Boku va Shamahi shaharlarida miniatyura sanʼati rivojlana boshladi. Bunga misol qilib Shamaha (kalligraf Sharafaddin Guseyn Sultani qoʻlyozmasi antologiyasi 1468, Britaniya muzeyi, London) hamda Boku (XV asr rassomi Abduldagi Bakuvi yon daftarchasidagi miniatyura, Torgapi saroyi, Istanbul) namunalarini keltirish mumkin. XVII-XVIII asrning Safavi – Usmoniylar urushlari va xonliklar oʻrtasidagi feodal ziddiyatlari sanʼatning rivojlanishiga ogʻir tasir koʻrsatgan.

XVI-XVII asrlarda yogʻoch ornamentini badiiy loyihalash keng rivojlangan. Ornamentning asosiy hususiyati shundaki yogʻochlarni birlashtirganda mixlardan foydalanilmagan. XVI-XVII asrlarga Shayh Gyuneyda maqbarasidagi sandiq va Gyanj shahridagi Juma masjid minbari namunalari taluqli.

Lixidj uzoq muddat mobaynida mis idishlar yasash hunarmandchiligi bilan mashhur edi. Foydalanilgan mis idishlar but, uch boshli barg, uchburchaklar koʻrinishidagi ornamentlar bilan bezatilgan.

Gilamchilik

Chapdan oʻngga: Garabagh, Shirvan va Tabriz gilamlari (Ozarbayjon milliy san'ati muzeyi)

Ozarbayjon gilamlari haqida soʻz borarkan, Apsheron, Gyandj, Qozox, Shirvon, Qorabogʻ, Guba, Tebriz gilamlari nazarda tutiladi. Itanik ensiklopediyasiga koʻra, gilamchilik asosan hozirgi kunda Sharqiy Kavkazortida – azeri deb nomlanadigan turkiy aholi yashagan hududda tarqalgan. Boshqa xalq gilamchiligi kamroq ahamiyatga ega edi.

XVI asrda hokimiyatga Safaviylar kelishi bilan, Ozarbayjon gilamchiligi yuksak mahoratga yetdi hamda sanoat darajasiga yetdi. Shu davrning miniatyura rassomlari hamda kalligraflari ornamental sanʼat maktabining shakllanishida muhim roʻl oʻynashdi. Bu esa kelgusida Sharqiy sanʼat va yagona Tabriz maktabini yaratilishiga taʼsir qildi. XVI asrning ikkinchi yarimida Janubiy Ozarbayjonda afshan, barg – sitrusli, gyulband kompozitsiyalari rivojlangan. Bu kompozitsiyalar Shimoliy Ozarbayjon shaharlari tekstilchilari tomonidan berilgan edi. Tarixiy statistikaga koʻra, 1843-yilda Ozarbayjonning 6 kaspiyboʻyi provinsiyalarida 18000 gilam toʻqilgan. Kuba va Shirvon gilamlari Bokuda, Qozox hamda Gyandj gilamlari esa, Tebriz hamda Istambulda sotilgan. 1850 va 1857-yillarda Tbilisidagi birinchi xalqaro antiqa buyumlar koʻrgazmasida ozarbayjon ustalari mukofotga sazovor boʻlishdi. XX asr oxirida tijorat neftini ishlab chiqarilishi sababli Boku va Ozarbayjonning boshqa hududlarining iqtisodiy rivojlanishi gilamchilikni rivojlanishiga sabab boʻldi. Bugungi kunda Ozarbayjonning koʻpgina hududlarida gilamchilik muvafaqiyat bilan rivojlanib kelmoqda, jami Ozarbayjonda 20 ortiq yirik va oʻrtacha gilamchilik kombinatlari mavjud. Kuba, Kusar, Kyurdamir, Gyandj, Shemaxa, Shabran, Qozox, Tovuz, Sheki va Bokuda gilamchilikning qadimgi anʼanaviy sanʼati rivojlanishni davom etgan gilamchilik ishlab chiqarishi faoliyat yuritgan. Mashhur gilamdoʻstlardan biri Bokudagi gilam Muzey nomi berilgan Lyatif Kerimov boʻlgan.

Turli xilda ishlab chiqarilgan: tukli – xali, xaliche, gebe va tuksiz – polos, sumax, kilim va boshqalar tat ishlari gilamlari mashhur boʻlgan. Tat gilamdoʻstligining markazlari Kuba tumani qishloqlari (Dara – Chichi, Shudug, Rustov, Kilvar) hamda Apsheron yarimoroli tumanidagi yashash joylari boʻlgan.

2010-yil noyabrida „Ozarbayjondagi anʼanaviy gilamdoʻstlik sanʼati“ YUNESKO ning insoniyatning nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan.

Rassomchilik

Chapdan oʻngga: Shaki Xon saroyi ichki qismi, Mirza Gadim Irevani - yosh ayolning portreti va Mir Moxsun Navvab - Gul gullari (Ozarbayjon milliy san'at muzeyi)

XVII dan XIX asrgacha koʻpgina ozarbayjon rassomlari moyli boʻyoqlardan foydalanib, uy, saroy va hommomlarni bezashda ishtirok etishgan. Bunda nafaqat dekorativ motivlar, balki tarixiy – portretlar, jang va ov lavhalari tasvirlangan. Misol tariqasida Gambar tomonidan chizilgan Shekidagi xon saroyi yozuvlari, Bokudagi Xuseyn Kuli xon saroylari, Navvab tomonidan bajarilgan Erivanidagi sardorlar Saroyi xonalari yozuvlarini keltirish mumkin.

Asr oʻrtalarida Ozarbayjon hududida rassomlar asosan kalligrafiya bilan shugʻullangan. Ozarbayjon sheʼriyati klassiki Nizomiy Ganjaviyning „Iskandar – noma“ (1418; Boku) poemasi qoʻlyozmasining yagona illustratsiyasi anʼanaga koʻra Ozarbayjondan kelgan otashparastlar ibodatxonasining vayron boʻlishini tasvirlaydi. Kitoblarning anʼanaviy illustratsiyasi keyingi asrlarda ham davom etdi. Bu akvarel, qamish pati va siyohlar yordamida masallar toʻplami -Sanskrit hikoya prozasi yodgorligi ozarbayjon tilidagi „Kalila va Dimna“ (XVIII asr) illustratsiya qilingan.

XIX asrda Ozarbayjondagi yangi progressiv tasviriy sanʼat rivojlanishda muayyan ravishda ortda qoldi. Dastgohli realistik sanʼat juda sekin rivojlangan. XIX asrning ikkinchi yarimida (devor rasmlari, portret) real xususiyatlari sezilgan, portretli oʻxshashlik berishga harakat qilingan (dekorativ uslub rassomlari Mirza Kadim Erivani, Mir Moxsun Navvab, Usta Gambar Karabagi).

1900—1920-yillarda realistik demokratik yoʻnalish rassomlari – grafikchi A. A. Azimzoda hamda professional taʼlim olgan birinchi ozarbayjon rassomi B.Sh. Kengerli namoyish qilishdi. Soʻnggilari Sovet Ozarbayjon tasviriy sanʼatiga asos solishdi. Zamonaviy Ozarbayjon moyli xolst rassomchiligi asoschisi – oʻzi taʼlim olgan rassom Alibek Guseynzoda (1864—1940) hisoblanadi. Maxsus taʼlim olgan birinchi ozarbayjonlik rassom Keysar Kashiyeva (1893—1972) boʻlgan.

Professional rassomlardan birinchisi bu Bokuda professional bilim yurtiga asos solgan Azim Azimzoda boʻlgan. XX asr ikkinchi yarimi rassomlarida eng mashhurlari Tair Salaxov, Sattar Baxlulzoda, Mikail Abdullayev, Vidadi Narimanbekov, Rasim Babayev, Sanan Kurbonov hamda Togrul Narimanbekovlar hisoblanadi. Ozarbayjonda kitob illustratsiyasi ikki yoʻl bilan rivojlangan: ayrimlari qoʻlyozma illustratsiya asoslarini davom ettirgan (Kyazim Kyazimzoda), boshqalari esa grafik uslub va oq qora ranglardan foydalangan (Maral Raxmanzoda).

Haykaltaroshik

Ozarbayjon qabristonida tosh ot haykali

Asr oʻrtalarida turli yashash joylar hududlarida „baba“ (ozarbayjon tilida „ota-bobolar“) nomi bilan maʼlum ajdodlarning tosh haykallari qoʻyilgan. Ozarbayjonning hamma joylarida, vodiy, oʻrmon va togʻlarida qoʻy (boylik belgisi) hamda egarli otlarning toshdan yasalgan haykallari boʻlgan. Qabr toshlari hamda devorlar, Apsheron yarimoroli binolarining bezalishida oʻzining yuqori choʻqqisiga yetgan, relyefli oʻymakorlik bilan bezatilgan. Bokudagi Shirvonshohlar saroyi muzeyidagi arab yozuvili „Bail toshlari“ (XIII asr) odam va hayvon rasmlari bilan bezatilgan va bu antropomorfik yozuvlar namunasini aks ettiradi.

XIX asrning ikkinchi yarimida Bokuning tez oʻsishi va yangi binolarni „tarixiy“ uslubda hamda haykallar bilan bezatish toshga oʻyish sanʼatining qayta tugʻilishi kuzatiladi. XIX asrning 20 yillar boshlarida haykallarda monumental kompozitsiyalar kuzatildi. Birinchi Ozarbayjonlik professional haykaltaroshi 1920-yildan boshlab muhojirlikda yashagan Zeynal Abdin bek Aliyev hisoblanadi. 1920-yildan boshlab Bokuda bir qancha rus haykaltaroshlari yashagan. Birinchi haykaltaroshlik ustaxonasi S.Gordetskiy tomonidan tashkil etilgan. 1923-yilda haykaltarosh E.Tripolskaya „26 bokulik komissarlar“ga atab monument qurgan. 1920-yildan 1930-yilgacha koʻp skverlar tarixiy shaxslar haykallari bilan bezatilgan. Haykallar roli 30-50 yillarda kuchaygan. Misol tariqasida M. F. Axundov (P. V. Sabsay, 1930), Nizomiy Ganjaviy (F. G. Abdurahmonov, 1949), N.Narimanov (D. M. Karyagdi, 1972), Xurshidbanu Natavan (O. G. Eldarov, 1060), U.Gadjibekov (T. G. Mamedov, 1960), M.Mushfigu (M.Rzayev, 1968), K.Karayev (F. I. Nadjafov, 2014) va boshqa haykallarini keltirish mumkin.

1970-yildan boshlab haykaltaroshlar oʻz asarlarini yogʻoch, marmar hamda granitdan yasagan. Cheklangan plastik shakllar G. G. Abdullayevning ishlarida kuzatiladi. F.Salayevning ishlarida klassik haykaltaroshlik qonunlari koʻrsatilgan. Birinchi ozarbayjonlik ayol – haykaltarosh Z. N. Mamedovaning ishlari mashhur.

Til va adabiyot

Ozarbayjon tili

Fayl:Ismailʼs letter in azeri.jpg

Chapdan oʻngga: XVIII-XVII asrlarga qadar Safevî hukmdorlaridan diplomatik maqsadlar va XVIII asrning Qubo xonliklari diplomatik hujjatlariga yozgan xatlar

Ozarbayjo tili Ozarbayjonning davlat tili hisoblanadi, u Eronning shimoli – gʻarbida, shuningdek, Gruziya, Turkiya va Rossiyada keng tarqalgan. U turkiy tillarning janubi-gʻarbiy tarmogʻining oʻgʻuz kichik guruhiga mansub. Ozarbayjon leksikasining ahamiyatli plastini arab va forsiy soʻzlar tashkil etgan. Arab soʻzlari ham maishiy ham terminologik leksikani qamrab olgan, eroniylik esa, uzoq vaqt davomida ozarbayjon – forsiy aloqalar boʻlgani bilan tavsiflanadi. Shuningdek, Kavkazning ozarbayjon tilida 4 dialekt guruhlari ajratiladi: sharqiy (boku, derbent, kuba va shemaxin dialektlari, mugan va lenkor shevalari), gʻarbiy (karabay, gyandjin, kozox (qozoq tili bilan adashtirmang) dialektlari, ayrum shevasi), shimoliy (shekin dialekti, zakatal – kaz shevasi), janubiy (naxichevan, tebriz va ordubad dialekti, erevan shevasi).

Sayat Novaning ozarbayjon tilida sheʼriyati

Bugungi kunda qabul qilingan ilmiy fikrga koʻra ozarbayjon tili XIV asrda mustaqil til sifatida ajralib chiqqan. N. G. Volkov takidlashicha, XVI-XVII asrlardan boshlab Muhammad Fizuli, Kovsi Tabrizi va boshqa ozarbayjon mualliflari ishlarida ozarbayjon adabiy va soʻzlashuv tilini birlashishi kuzatilgan. Uning fikricha, ozarbayjon adabiy tili uzil – kesil soʻzlashuv tili bilan XIX yuzyillikning ikkinchi yarimida yaqinlashgan. XVI asr – XIX asrning boshlarida Ozarbayjonning katta qismi turkiy tilda soʻzlashadigan Safaviylar sulolasi shohlari boshqargan Forsiy imperiyasi taʼsirida boʻlgan. Safaviylar davlatida ozarbayjon tili deyarli yuz yilga saroy, armiya va sud tiliga aylandi (u bu maqomni yuz yil atrofida saqlab qolgan). XIX asrning yarimidanoq boku hamda shemaxi dialektlari asosida zamonayiv adabiy ozarbayjon tili shakllangan. Aynan XIX asr oʻrtalarida ilk bor „ozarbayjon tili“ termini uchragan. Birinchi marotaba u ilmiy tarzda asoslanib professor Mirza Kazem – bek tomonidan ishlatilgan. Kavkazortida ozarbayjon tilini kengroq qoʻllanishi faqatgina XIX asrning soʻnggi choragida uchragan. 1918-yilning 27-iyunida ozarbayjon tili Ozarbayjon Demokratik Respublikasining davlat tili deb eʼlon qilingan. 1920-yilning 16-avgustida Azrevkon „1 va 2 pogʻonali maktablarda tillarni oʻqitish haqida“ dekret chiqardi va turkiy (ozarbayjon) tilini 2 pogʻonali maktablarda birinchi oʻqish yilidanoq oʻqitilishi majburiy etib belgilandi. 1930-yillarda til nomi rasmiy ravishda „turkiydan“ „ozarbayjon“ nomiga oʻzgartirildi. 1956-yil 21-avgustida Ozarbayjon SSR ning 1937-yilgi Konstitutsiyasini respublikadagi davlat tili haqidagi maqola bilan toʻldirish haqidagi qonun qabul qilingan. Ozarbayjon mustaqillikka erishganidan soʻng, ozarbayjon tili Ozarbayjon Respublikasining davlat tili deb eʼlon qilindi.

Ozarbayjon alifbosi

Farhad Aghazadiy (1906) va Abdulla b. Afandizade (1919) lotin yozuviga oʻtish loyihalari

1922-yilgacha arab grafikali ozarbayjon alifbosidan foydalanilgan. Bu alifboga faqatgina turkiy tilga hos ayrim harflar (ڭ‎ گ ۋ ﭺ پ ژ‎) kirgan.

Ozarbayjon madaniyatining muayyan vakillari arab grafikasi juda qiyin tizim ekanligini takidlagan. XIX asrning oʻrtalaridan arab grafikasining lotin grafikasiga almashtirish haqidagi ilk loyihalar berilgan. Bu loyihalarning birinchi muallifi Mirza Fatali Axundov boʻlgan. Uning loyihasi Istambulda qabul qilinmaganligi sababli, lotin va rus alifbosi asosida 32 undosh hamda 10 unli harflardan tashkil topgan yangi alifboni tuzdi.

1907-yilda Bokuda Oʻqituvchilarning ikkinchi Syezdida Farxod Afazoda, Abdulla bek Afandizoda hamda Sulayman Sani Axundovlar tomonidan tayyorlangan alifbo loyihasi muhokama qilingan. ANF vaqtida Xalq taʼlimi vazirligi Xudadad bek Malikaslanov bilan hamkorlikda alifbo islohoti bilan bogʻliq Maxsus komissiya tuzishga farmon beradi va bu farmonga koʻra xalq taʼlimi vazirligi qoshida Maxsus komissiya tashkil etiladi. Lekin Boku operatsiyasi alifbo islohotini oʻtkazishga imkon bermaydi.

SSSR da Ozarbayjon birinchi boʻlib lotin alifbosiga oʻtadi. 1925-yilda Bokuda Samed aga Agamalioglu raisligida Yangi Turkiy Alifboning Umumsoyuz Qoʻmitasi tashkil etilgan. 1929-yilda arab grafikasi yangilangan lotin, 1939-yilda esa – kiril grafikasi bilan oʻzgartirilgan. 1958-yilda kirildagi Ozarbayjon alifbosi Ozarbayjon tili fonemasiga toʻgʻri kelishi uchun oʻzgartirilgan. Kirildagi Ozarbayjon alifbosi G va C harflari bilan kirildagi boshqa alifbolardan farqlanadi. 1991-yilda Ozarbayjon lotin grafikali ozarbayjon alifbosidan foydalana boshladi.

Hozirgi vaqtda Ozarbayjon Respublikasida yashaydigan ozarbayjonliklar, yozuvda lotin grafikasidan foydalanishadi, Dogʻistonlik ozarbayjonliklar – kiril, Eronlik ozarbayjonliklar arab grafikasidan foydalanishadi.

Ozarbayjon folklori

Ozarbayjon xalq ogʻzaki adabiyotiga xalq qoʻshiqlari, afsonalar, sevgi hamda tarixiy – qahramonlik dostonlari, ertaklar, latifalar, maqollar, matallar, udum qoʻshiqlari, hazillar, bayotlar va hokazolar kiradi. Xalq ijodi asarlari orasida mehnat qoʻshiqlari („Bichinchi negmesi“ – „Kosarch qoʻshigʻi“, „Zexmetin ishigi“ – „Mehnat nurlari“), tarixiy („Gachag Nabi“, „Piyada Kyor-ogli“ – „Piyoda Kyor – oʻgʻli“), lirik („Bu gelen yara banzar“ – „Sen sevgilimga oʻxshaysan“, „Ay, beri bax“ – „Bu yerga qara“, „Galanin dibinda“ – „Qalʼa tagida“, „Ay Lachin“, „Sari Gyalin“), udum, xazilli („Yeri, yeri“) va boshqa turlarni takidlash mumkin.

Ozarbayjon ertaklari XIX asrdan boshlab yegʻila boshladi. Yunon olimi Xann nemis va yunon ertaklari syujetlarini tuzdi, A.Aarne esa shunday ertaklar syujetini jahon ertaklari asosida tuzdi. 2000 yaqin syujetlar yegʻildi va 3 guruhga boʻlindi: hayvonlar haqida ertaklar, oddiy xalq haqidagi ertaklar va latifalar. Oddiy ertaklar toʻrt guruhga boʻlingan: sehrli ertaklar, afsona – ertaklar, novella – ertaklar hamda jinlar haqidagi ertaklar. Hayvonlar haqidagi ertaklarga misol qilib „Chil madyan“, „Armudanla tyulkyu“, „Mugaddas balig“, „Axmag kishi“,, sehr-jodu bilan bogʻliq ertaklarga – „Fatma va okuz“, „Fatmanin ineyi“, „Gyoychek Fatma“, „Shahzade M.talib“, „Shamsi Gamar“, „Garagash“, „Sehrli uzuk“, „Ax-vah“, „Ovchu Pirim“, xoʻjalik ertaklari – „Darzi shagirdi Ahmed“, „Dashdemirin nagili“, „Nushaperi xanim“, „Yeddi gardash bir badji“ va koʻpgina boshqa ertaklarni misol qilib keltirish mumkin.

Ozarbayjon xaq ogʻzaki adabiyotiga maqol va matallar kiradi. Ozarbayjonda maqoldan foydalanganda oratorlning fikri mustahkamlanadi, adabiy ifoda hamda nutqning tinglovchilar ustidan emotsional taʼsiri kuchayadi. Sovet turkshunosi va filologi Afrosiyob Vekilov shuni taʼkidladiki, Ozarbayjon maqol va matallar feodallik davrida asr oʻrtalarida paydo boʻlgan. Shining uchun, ularning aksariyati krestyanlarning majburiy ishlatishi va ularning huquqsizligiga qarshi eʼtirozlar bilan bogʻliq. Ozarbayjon maqol va matallar ilk bor Yerevan musulmonlar maktabining turkiy oʻqituvchisi Mirza Mammedveli Gamarlinskiy tomonidan nashr etilgan.

Turkiy tildagi birinchi yodgorlik bu – keyinchalik turkman, ozarbayjon va turk xalqlari tarkibiga kirgan ogʻuz qabilalari eposi – „Kitabi Dada Gorgud“ hisoblanadi. Epos Oʻrta Osiyoda ujudga kelgan, lekin ogʻuzlar nisbatan zich joylashgan Ozarbayjon hududida uzil – kesil shakllangan. Bu yerda hikoya va qoʻshiqlar XIII asrdan ertaroq shakllangan, XV asrga kelib esa ular yozma koʻrinishga yetgan. Bizgacha Ozarbayjon tilidagi Drezden qoʻlyozmasi hamda XVI asrning turkiy tiliga yaqin Vatikan qoʻlyozmasi yetib kelgan. Dostonda oʻgʻuzlarning bosib olingan Kavkaz yerlaridagi dindan qaytganlar bilan kurashi yozilgan.

Safaviylar davrida Ozarbayjon xalq dostonlari – „Shoh Ismoil“, „Asli va Kerem“, „Ashig Garib“, „Korogli“ yaratilgan. Bu dostonlar mahalliy dialektlar hamda klassik til bilan koʻprik rolini oʻynadi va keyinchalik Usmoniy, oʻzbek hamda forsiy adabiyotga taʼsir koʻrsatdi. Ushbu lirik va epik romanslar turkiy adabiyotning Usmoniy hamda Chagatay tarmoqlari bilan solishtirganda Ozarbayjon adabiyotining oʻziga hos hususiyati hisoblanishi mumkin.

Ozarbayjon adabiyoti

Turkiyshunos va etnograf N. A. Baskakov Ozarbayjon adabiy tilining rivojlanish tarixini uch bosqichga boʻldi:

• XIV-XVI asrlarda – adabiyotda forsiy tilni qoʻllagan va arab hamda forsiy soʻzarga boy boʻlgan qadimgi Ozarbayjon tilini rivojlanish davri.
• XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asrning boshi — adabiy Ozarbayjon tilini jonli soʻzlashuv tiliga ayanish davri hamda milliy adabiy tili normalarini egallash.
• Oktabr revolyutsiyasidan soʻng – Ozarbayjon tilini „Ozarbayjon sotsialistik xalqi“ tiliga aylanish davri.

Iranikning fikriga koʻra Ozarbayjon turkiy adabiyoti tarixi toʻrt bosqichdan iborat:

• XIII asrdan 1828-yilda - Rossiyani Shimoliy Ozarbayjon hamda Eron xonligi ustidan gʻalaba natijasida Rossiya tarkibiga kirish davri.
• 1828-yildan 1920-yillargacha - Sovet davri hamda Rossiya hamda Eronga Pexlevi hukmroniligi kelishidan avval (bu yerga Mashrut (1905 – 1911) davri ham kiradi).
• Pexlevi davri (1925—1979) – SSSR va Buyuk Britaniya armiyalari Janubiy Ozarbayjonda boʻlgan davrda ozarbayjon tilida nashrlar taqiqlab qoʻyilgan, bu ushbu tilni Eronda rasmiy til sifatida foydalanilishini qiyinlashtirdi.
• Eron Islom Inqilibidan oldingi davr – bu davrda Ozarbayjon tilida nashrlar taqiqlangan va Eron ozarbayjonlarining ona tilida taʼlim olish niyati qoniqtirmagan.

Oʻrta asrlar adabiyoti

Fayl:Page from Nasimiʼs turkish divan.png

Chapdan oʻngga: Alvan Shirazining "Gulshen-raz", Imadiddin Nasimi va G'oziy Burhoniddinning divanları

Ozarbayjon tilidagi sheʼriyat asoschisi hamda ozarbayjon adabiyotidagi birinchi shoir – XIII asr oxiri – XIV asr boshlarida Xurosonda yashab ijod qilgan Gasanogli Izzeddin hisoblanadi. Ozarbayjon sheʼriyati rivojlanishida katta rol oʻynagan shaxs bu XIV-XV asrlarda yashab ijod qilgan, xirrifizm tarafdori Imadeddin Nasimidir. Nasimining zamondoshlari – Mustafo Zarir, Gazi Burxoniddin hamda Shoh Gasim Anvar oʻz sheʼrlarini ozarbayjon tilida oʻz sheʼrlarini yozishgan. Devoni Gazi Burxoniddinning leksikasi zamonaviy ozarbayjon tilidan farqlanmagan, lekin boshqa turkiy tillarda ijod qiladigan shoirlarning devonlaridan leksik jihatdan farqlangan. Ozarbayjon tilida lirik poemalarni Kara-Koyunli davlati sultoni Djaxonshoh Xagigi taxallusi ostida hamda Ak-Koyunlu davlati sultoni Yagublar yozishgan. Sulton Yagub saroyiga Navoi uslubida lirik gʻazallar muallifi shoir Kishveri yaqin boʻlgan. XV asrning yana bir shoiri Xatai Tabrizi ham ozarbayjon tilida ijod qilgan va oʻzining „Yusuf va Zulayho“ poemasini Ak-Koyunlu hukmdori Sutom Yagubga bagʻishlagan. Bu poema ozarbayjon tilida yozilgan birinchi poemalardan hisoblanadi. Sulton Yagub saroyida Navoi uslubida ozarbayjon tilida ijod qilgan Kishveri yashagan. Shoh Ismoil davrida uning saroyida „shoirlar shohi“ deb nomlangan Xabibi yashagan. Asr oʻrtalarida Ozarbayjonda tarjimonlik sanʼati rivojlangan. Uning birinchi namunalari - Mustafa Zaririning „Siratin – Nabi“ va „Fyutuxush – Shami“, Sherozining „Gyulshani – razi“, Tabrizining „Asrarname“ keltirish mumkin. XVI asr namunalari bu – Magsudining „Modjuznoma“, Nazinining „Xadisi-arbain“, Nishatining „Shyuxadaname“ hamda „Shayh Safi memuarlari“ asarlari, Mahmud Shirvoniyning „Xaridatyul – adjib“. XVI asrda Safaviy hukmdorlari Ismoil I hamda Taxmasib I hukmronligi davrlari Ozarbayjonning turkiy tili va adabiyoti tarixining rivojlanishida eng yuksalgan davrlari hisoblanadi. Xatoi taxallusi bilan Shoh Ismoil oʻzining ona tili boʻlmish ozarbayjon va qisman forsiy tilda ijod qilgan. Uning oʻgʻli mirza Safaviy ayrim mualliflarning fikricha ozarbayjon va forsiy tillarida bir xil ijod qilgan, lekin bizgacha uning forsiy tildagi sheʼriyatining kichik qismi yetib kelgan. Shoh Ismoil hukmronligidan boshlab taxminan butun asr davomida Safaviylar imperiyasida saroy, armiya va sudlarda ozarbayjon tilidan foydalanishgan. Shu darda Iroqda ham onat tili boʻlmish ozarbayjon, shuningdek, forsiy va arab tillarida bir xilda goʻzal ijod qilgan Fizuliy yashab ijod qilgan. Asarlari orasida ozarbayjon tilidagi „Layli va Majnun“, „Bangyu-Bade“, „Soxbatul Asmar“, „Shox va dilenchi“, „Xadisi – arbain“, „Xagigatis – syuada“ hamda „Shikayatname“ misol qilish mumkin. U Ozarbayjon sheʼriyati rivojlanishida katta roʻl oʻynadi.

Ozarbayjon madaniyatida ashug anʼanasi XV-XVI asrlarda Ashug Gurban davrida rivojlana boshladi. Bu sanʼat tarixi juda qadimgi boʻlib, gopuzda chalgan ozanlar Gurban davrida sozda chaladigan ashuglar bilan oʻzgartirilgan. Shoh Ismoil Xatoi ashug sanʼati rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatgan. Qizilboshlar davrida ashuglar ozarbayjon tilida oʻz qoʻshiqlarini yozishgan. Oʻrta asrlarda bu sanʼat ustalari Sari Ashug, Ashug Abbas Tufarangli, Ashug Valex va boshqalarni keltirish mumkin.

XVII-XVIII asrlarda mashhur shoirlar orasida Saib Tabrizi, Gyovsi Tabrizi, Mahammad Amani, Malik bek Avdji, Mirza Salex Tabrizi, Kalbali xan Myusaxib – Gyandjeli, Myurtazagulu xan Shamli va Tasir Tabrizilarni keltirish mumkin. Shoir Ryuknaddin Masud Mesixidan ozarbayjon tilida yaratilgan oʻrta asrlar sheʼriyatining eng yaxshi romantik poemalaridan biri „Varga va Gyulsha“ yetib kelgan. XVII asrda yashab oʻtgan Abbos II va uning tarixchisi hamda shoh Sulaymon Safavi vaziri Muhammad Toxir Vaxid Gazvini ozarbayjon tilida sheʼrlar yozishgan. Rey shahridan Tarzi Afshar ozarbayjon va forsiy tilida hajviyaviy sheʼrlarni oʻz ichiga olgan kichik devonining muallifi boʻlgan. Tarzchilik deb nomlangan sheʼriyatning bunday koʻrinishi Isfagan saroyida juda ommaviylashgan.

Fayl:Qovsi Tabriziʼs poem.JPG

Chapdan oʻngga: Ahmad Tabrizining "Yusuf va Zulayxa", Mohammed Fuzulining "Layli va Majnun"i, Gavsi Tabrizining ozarbayjon tilida divoni

XVIII asrda siyosiy voqealar sababli Eronning Ozarbayjon viloyatida turkiy adabiyot ortda qoldi, shimolda esa zamonaviy Ozarbayjon turkiy adabiyoti rivojlangan. Janubda adabiyot ham Ozarbayjon ham forsiy tillarida davom etgan, shimol shahar markazlarida adabiyot faqat Ozarbayjon tilida boʻlgan. XVIII asrda Shirvon maktabi shoirlari – Shakir Shirvani, Nishat Shirvani, Maxdjur Shirvani va Aga Mesix Shirvoniylar ijod qilgan. Bu davrda ashug sheʼriyatining xalq ogʻzaki adabiyotiga taʼsir kuchayadi. Yozma sheʼriyat xalq ogʻzaki ijodining motiv va terminlari bilan boyitilgan, sheʼriyat tili esa kanonik norma va stereotiplardan sezilarli ravishda tozalanadi. Ozarbayjon adabiyotida realizm asoschisi qorabogʻ xoni Molla Panox saroyidagi Vagif hisoblanadi. Uning sheʼriyatining asosiy mavzusi sevgi va insonning ichki dunyo goʻzalligi boʻldi. Vagif ijodi yozma sheʼriyatda keng qoʻllana boshlagan, xalq sheʼriyati shakli – goshmaga sezilarli taʼsir koʻrsatgan. Vagifning yaqin doʻsti, yana bir shoir Molla Veli Vidadi toʻgʻrisoʻzlik, mardlik, aql va ong kuchini madh qilgan, shuningdek, oʻzaro urush va feodal vahshiyliklarini tanqid qilgan. Uning pissimistik ruhi "Laylaklar’, „Shoir Vagifga noma“, „Yegʻlab ol“ sheʼrlarida oʻz aksini topdi. Vagif va Vidadi ijodi ozarbayjon adabiyotida XVIII asr sheʼriyat choʻqqisiga aylandi. XVIII asr eng ahamiyatli prozaik yodgorligi – „Shahriyor va Sanubar“ xalq dostoni asosida anonim muallif tomonidan yozilgan „Shahriyor haqidagi rivoyat“ hisoblanadi.

Adabiyotning sust davri boʻlishiga qaramay, elegiya va motam shaklidagi shea adabiyoti keng tarqalgan. Bunday motamli qoʻshiqlarning mashhur mualliflari Nizamaldin Mahammad Dexgaragani, Seid Fattax Maragi, Gadji Xudaverdi Taib Xoy boʻlishgan.

Zamonaviy Ozarbayjon adabiyoti

Chapdan o'ngga: Rashid aka va Saadet Xonum (Ismoil b. Gutgashinli), "Aldati qilingan Kavakib" (Mirzo Fatali Axundzadeh) va "Hofopnamah" (Mirza Alakbar Sabir)

XIX asrda hozirgi Ozarbayjon Respublikasi hududi Rossiya imperiyasi tarkibiga kirganidan soʻng, mahalliy aholi forsiy anʼanalardan ajratib qoʻyildi va rus – yevropa anʼanalariga qoʻshildi. Bu davrda Gasim – bek Zakir, Seid Abulgasim Nebati, Seid Azim Shirvani, Xurshudbanu Natavan, Abbasgulu aga Bakixanov, Mirza Shafi Vazex, Ismail-bek Gutgashinli, Djalil Mamedkulizadelar ijod qilishgan. Asr oʻrtalarida ozarbayjon dramaturgiyasi paydo boʻladi, koʻzga koʻringan namoyondalardan ozarbayjon adabiyoti tanqid asoschisi, 1850-yildan 1857-yilgacha oltita komediya va bitta qissa yozgan Mirza Fatali Axundov, 1896-yilda birinchi ozarbayjon fojeasi „Faxreddin motami“ yaratgan Nadjaf – bek Vezirovlarni ajratish mumkin. Eron Ozarbayjonida shoir Seid Abdulgasem Nabati va shoira Xeyran – xanum ijod qilishgan. Oʻsha davr ozarbayjon adabiyotida ashug sheʼriyati katta oʻrin egallagan. Alesker, Nadjafkuli, Guseyn Bozalganli va boshqa ashuglar shuhrat qozongan.

XX asr boshlarida ozarbayjon adabiyotida progressiv romantizm asoschisi Muhammad Xadi, shuningdek, Guseyn Djavid, Mikail Mushfig, Abbas Saxxatlar oʻz ijodini boshlashdi. Sovet Ozarbayjonining koʻzga koʻringan adabiyot namoyondalaridan Ozarbayjonning birinchi xalq shoiri Samed Vurgun, Suleyman Rustam, Rasul Rza, Mamed Said Ordubadi, Mirza Ibragimov, Bahtiyor Vahabzade va boshqalarni keltirish mumkin. Bu davrda Eron Ozarbayjonida Muhammad Xuseyn Shahriyar, Samed Bexrangi va boshqalar ijod qilgan.

Zamonaviy Ozarbayjon yozuvchilaridan rus kitobxonlari orasida nom qozongan kinodramaturg Rustam Ibragimbekov va detektiv romanlari muallifi Chingiz Abdullayevlarni keltirish mumkin, ular faqat rus tilida yozishgan. Sheʼriyat esa Nariman Gasanzade, Xalil Rza, Djabir Novruz, Vagif Samedogli, Nusrat Kesemenli, Ramiz Rovshan, Gamlet Isaxanli, Zalimxan Yagub va boshqalar tomonidan koʻrsatilgan.

Musiqasi

Milliy musiqa asboblari

Shushaning xonandalari

Tabriz ashiqlari

Ozarbayjon musiqa sanʼati ustalari – Alixan Tabrizi va Rzadaddin Shirvani shushtar va sheshxanani yaratishdi. Turk sayohatchisi maʼlumotiga koʻra, oʻz davrining mashhur sozandasi Naxchivanli Murad aga Usmoniylar sultoni Murad III tomonidan Konstantinopolga koʻchirildi.

Ozarbayjon torli asboblariga gopuz, chogur, barbat, chang, rud, sentur, tor, kamancha, kanon, soz va Shirvon tanburi kiradi. Gopuz oʻrniga ozarbayjon ashuglari oʻz ijrolarida sozni qoʻllay boshladi va Ozarbayjon sozining soʻnggi shakli Shoh Ismoil Xatoi (XVI asr) davrida olingan.

Boshqa torli musiqa asbobi, Ozarbayjon musiqa nishoni tor Ozarbayjon mugʻomini chalishda ishlatilgan. Ozarbayjonda tor XVIII asrda mashhur boʻldi. Iranik ensiklopediyasiga koʻra, Ozarbayjon Kavkazning boshqa hududlarida, ayniqsa mugam tizimi, tor va kamancha musiqa asboblarini oʻzlashtirib olgan armanilar orasida musiqa sanʼati ijro etilgan. XIX asrda Mirza Sadig tomonidan oʻzgartirilgan Ozarbayjon tori Eron Ozarbayjoni, Armaniston, Gruziya, Dogʻiston, Turkmaniston va Turkiyada ommalashdi.

Ozarbayjon zarbli musiqa asboblariga nogʻora, gaval, daf, laggutular kiradi. Oʻlchamiga koʻra farqlanadigan nogʻora turlari mavjud: goshanagara, katta nogʻora, goltug nogʻora, djura nogʻora. Gaval tor va kamoncha bilan birga mugam triosida ishlatilgan. Ozarbayjonda laggutu asosan Lerik, Astara, Masalli, Lenkeran, Djalilabadda ishlatilgan, bu ikkita toʻrt burchakli yogʻoch qutilardan yasalgan zarbli asbob.

Ozarbayjon puflab chalinadigan asboblariga tulum, ney, zurna, balaban, tyutek kiradi. Ozarbayjon xalqining milliy musiqa asbobi hisoblangan balaban Eronning Sharqiy Ozarbayjonida va Ozarbayjon Respublikasida duduk deb atalgan.

Anʼanaviy musiqa

Ashug repertuari faqatgina dostonlar bilan cheklanib qolmagan. Janrlari turli boʻlsa-da, tematik tarzda ular konkret va ijtimoiy mavzularda yoziladi. Ashuglar sevgi mavzusida ertaklar, lirik qoʻshiqlar, gyozyallama, ustadnoma, satirik qoʻshiqlarni bilishgan. Ashuglar poetik shakldagi muxammas va dubeyt, shuningdek, sheʼriy shakldagi asar dodagdaymaz yaratishgan. Gyoychali Ashug Alesker kabi koʻpgina ashuglar xotirasida 50-60 dostonlar, oʻnlab hikoya va ertaklarni saqlagan. Zamonaviy ozarbayjonda professional ashuglar ikki kategoriyaga boʻlingan: ashug – ijrochilar va shoir – ashuglar.

Ijrochi – ashuglar faqatgina ertak etish bilan mashhur boʻlmagan. Ular oʻz isteʼdodi va folklorni tushunishi boʻyicha, doston va hikoyalarning nashr qilingan qismiga oʻzgartirishlar kiritishgan. Badiiy ijod bilan shugʻullangan Shoir – ashuglar Ozarbayjonda ustod deb atalgan va oʻz shogirdlarini ashug sanʼatining asoslariga oʻrgatishgan. Bular ashug ustalari Gurbani, Ashug Abbas Tufarganli, Xasta Gasim, Ashug Alesker, Ashug Guseyn Bozalganli. Ular nafaqat ozarbayjon ashug sanʼatiga, balki Ozarbayjonning yozma adabiyotiga katta taʼsir koʻrsatishgan. Ashug musiqasi Ozarbayjon hududi – Gyandj, Qorabogʻ, Naxichevan va Salyanaxda tarqalgan, Janubiy Ozarbayjon hududida u Tebriz, Karadag, Maraga, Xoy va Urmiyeda tarqalgan. Tariel Mamedov 11 ashug maktabini ajratdi: Gyoycha, Tovuz, Borchali, Gyandja – Shamkir, Qorabogʻ, Karadag, Tebriz, Urmiya, Childir va Darbend.

Mugam Ozarbayjon Musiqa sanʼatining asosiy janrlaridan biri. Erta davrda mugam arab maqomi, turkiy maqom va forsiy dastgoh kirgan Oʻrta Sharq anʼanalari qismi sifatida oʻrganilgan. Lekin hozirda tinglovchilar zamonaviy ozarbayjonliklar hayotining bir qismi hisoblangan mugʻom bilan tanishish imkoniyatiga egadir. Ozarbayjonda mugʻom triosi – tor, kamancha va gaval bilan ijro etiladi. Gavalda koʻpincha qoʻshiqchining oʻzi ijro etgan. Ozarbayjon mugamiga 7 asosiy mugam kiradi (Rast, Shur, Segyax, Djaxargyax, Bayati-Shiraz, Shyushter, Xumayun, Kyurd – Ovshari), zarbli mugam (Xeyrati, Arazbari, Semai – Shams, Mansuriyya, Mani, Ovshari, Xeydari, Qorabogʻ shikestesi, Kyasma shikesta), rast mugamlari (Maxur – Xindi, Orta Maxur, Baati – Gadjar, Dyugax) kiradi. Mugamning mashhur ijrochilari Sattar, Djabbar Garyagdiogli, Medjid Bexbudov, Xan Shushinskiy, Byulbyuldjan, Seid Shushinskiy, Kechachiogli Mahammad, Zyulfyu Adigyozalov, Shovket Alekperova, Alim Gasimon, Sadikdjan, Gurban Pirimov va boshqalar. Mugom qoʻshiqchilari asosan Qorabogʻdan boʻlgan.

Meyxana – bu xalq musiqa – sheʼriy ijod namunasi, oʻziga hos rechitativ improvizatsiya va ritmik poeziya. Meyxanada ikki yoki bir nechta ijrochi kuzatish shaklida ekspromt qilib gapirishadi. Meyxana janri tarixi shoir, mashshoq va darishlar ritmik musiqaga kuylashgan vaqtida oʻrta asrlarga taqaladi. SSSR davrida Aliaga Vaxid meyxanaga yozma adabiyotni kiritadi.

Zamonaviy musiqa

1907-yilda Uzeir Gadjibekov „Layli va Majnunni“ yozib, Ozarbayjon opera sanʼatiga asos soladi. Bu opera nafaqat Ozarbayjonda, balki islom olamida ham birinchi boʻlgan. Uning eng mashhur „Arshin mal alan“ operettasi 1913-yilda yozilgan – u musiqali komediya boʻlgan. 40 yillarda „Xosrov va Shirin“ (Niyazi), „Vatan“ (Djovdet Gadjiyev va Kara Karayev), „Nizami“ (Afrasiab Badalbeyli) va boshqalar yozilgan. 1972-yilda Shafiga Axundova „Gyalin gayasi“ operasini yozadi, – u Ozarbayjondagi birinchi ayol bastakor boʻlgan. Hozirgi vaqtda Ozarbayjon operalari – Suleyman Aleskerovning („Bahadur va Sona“, „Solgun Chichekler“), Djahangir Djahangirovning („Xanendanin taleyi“, „Azad“), Vasif Adigyozalovning („Olyular“, „Natavan“), Ramiz Mustafayevning („Vagif“), Zakir Bagirovning („Aydin“), Nazim Aliverdibekovning („Djirtdan“) va boshqa operalar sahnalashtirilgan.

1930-yillarda Tofik Kuliyev dirijer Niyazi bilan Bokuda birinchi jaz orkestrini tashkil qilishganida, Ozarbayjon jazi paydo boʻlgan. Bunga qaramay, Ozarbayjonda jaz asoschisi Vagif Mustafazade hisoblanadi. U Ozarbayjon milliy musiqasini jaz elementlari bilan sintez qilib, yangi musqa janri – jaz - mugamni yaratdi. Bu janr ommalashganiga asosiy sababchi Rafik Babayev va uning vokal kvarteti „Gaya“ hisoblanadi. Hozirgi kunda mashhur jaz ijrochilari Aziz Mustafazade, Amina Figarova, Isfar Sarabski, Shahin Novreslini keltirish mumkin.

1931-yilda yozilgan Asaf Zeynallining „Fragmentlar“ syuitasi Ozarbayjon simfonik musiqasining birinchi namunasi hisoblanadi. Kara Karayev 1943-yilda dramatik va lirik tasvirlarning oʻtkir qarama-qarshiligi bilan tavsiflangan „1 simfoniyani“ yozgan. 1946-yilda fashizm ustidan gʻalabaga bagʻishlangan „2 simfoniya“ ni yozdi, unda Ozarbayjon musiqa anʼanalari va klassik uslub uygʻunlashgan. 1948-yilda Fikret Amirov simfonik mugam janrini yaratdi. U 3 simfonik mugam muallifi hisoblanadi: „Shur“, „Kyurd-Ovshari“ hamda „Gyulstani Bayati-Shiraz“. Bu janrda mugamga hos koʻpgina hususiyatlardan foydalanildi. Fikret Amirovdan tashqari simfonik mugam janriga Niyazi, Suleyman Aleskerov, Asef Zeynalli, Eldar Mansurov, Arif Melikov, Akshin Alizade, Faradj Karayev, Vasif Adigyozalov, Tofik Bakixanovlar murojat qilishgan. Kara Karayevning „Layli va Majnun“ simfonik poemasi Ozarbayjonda lirik-dramatik simfoniyaning boshlanishi hisoblanadi.

Ozarbayjon pop musiqasining paydo boʻlishi XX asrnin oʻrtalariga toʻgʻri keladi. 1956-yilda Ozarayjon Davlat Estrada Orkestri, 1957-yilda Tofik Ahmedov boshchiligidagi „Biz Bokudanmiz“ Estrada ansambli Ozarbayjon Estrada sanʼatining rivojlanishida muhim rol oʻynadi. Keyinchalik Natavan Sheyxova, Ilhama Kuliyeva, Rauf Adigyozalov, Mobil Ahmedov, Yalchin Rzazade, Mubariz Tagiyev, Akif Islamzade, Flora Kerimova, Elmira Ragimovalar Tofik Ahmedov rahbarligi ostida Estrada orkestrida chiqa boshlashdi. 1961-yilda „Gaya“ kvartetti Ozarbayjon va SSSRda katta muvafaqiyat bilan ijod qildi. Bu davrda mumtoz pop musiqa, shu jumladan Rashid Bexbutov, Muslim Magomayev, Polada Byulbyulogli, Anatollu Ganiyev va Shaxlara Guliyevalar ijodi Estrada sanʼatini boyitdi. 1970-yillarda mumtoz pop-musiqa ustalari Mirza Babayev, Flora Kerimova, Shovket Alekperova, Ogtay Agayev katta muvafaqiyatlarga erishishdi. 1980-yilda „Baki payizi“ xalqaro festivali Ozarbayjon jaz musiqasida yangi musiqa toʻlqini yaralishida katta rol oʻynadi. Festival shuningdek sanʼat ustlari – Almaz Aleskerova, Faika Agayeva, Aygyun Kazimova, Sarxan Sarxan, Samira Bagirova, Zyulfin Xanbabayeva hamda Ilgara Xayalalarning erta rivojlanishida katta rol oʻynadi. Eldar Gasimov va Nigyar Djamalalarning dueti 2011-yilda Yevrovideniye tanlovida 1 oʻrinni egalladi.

Raqslar

Chapdan o'ngga: Xonchobani, Shalaxo

Ozarbayjon hududida milliy raqs sanʼatining aniqlanishi va shakllanishi uzoq yillar davom etdi. „Godu-godu“, „Kosa-kosa“, „Xadir Ilyas“ ommaviy marosim raqslarining tarixi qadim davrdan boshlangan. Oʻrta asrlar davrida ushbu ommaviy raqslardan turli shakllardagi milliy raqslar shakllandi. Ozarbayjon hududida mavjud davlat saroylarida mohir raqs ansambllari boʻlgan. Afsonaga koʻra, Qorabogʻ xoni raqqosasi, „Turadji“ raqsi bilan bogʻliq boʻlgan Nadjafgulu, oʻgʻlining toʻyida oʻz malohati va chiroyi bilan raqs sanʼati moʻjizalarini koʻrsatdi va bu bilan maftun boʻlgan xon „Sen huddi turadj kabi oʻynaysan“ deb aytadi. Shundan beri bu raqs „Turadj“ deb atala boshladi. XIX asr rus etnografi Ivan Shopen oʻz asarida „mirzei“ va magʻrur ayol raqslarini aks ettirdi. XIX asr oxirigacha Shemaxadagi guruhlarda ishlagan raqqosalar Shemaxin raqqosalari boʻlishdi. Bu guruhlar Buyuk Moʻgʻul Imperiyasi davrida hind aristokratlariga xizmat qilishgan va Hindistonda ishlashgan.

1920-yilda respublikada Sovet hokimiyati tiklanganidan soʻng, milliy raqslar yangi insonning maʼnaviy dunyo, mafkurasi va mehnat faoliyatini aks ettirgan yangi mavzularga ega boʻldi. „Paxtakorlar“, „Xosil raqsi“, „Baliqchilar raqsi“, „Samo raqsi“ kabi yangi raqslar paydo boʻldi. „Mirzei“, „Uzundara“ kabi saqlanib qolgan qadimgi raqslar bilan bir qatorda yangi raqslar ham paydo boʻldi. Ayrim Ozarbayjon raqs nomlari Ozarbayjonda mavjud boʻlgan qabilalar bilan bogʻliq boʻlgan. Misol uchun: „Terekeme“ raqsi ozarbayjon terekeme etnografik guruhi bilan bogʻliq, „Xanchobani“ raqsi esa – Shamaxin xonligida hukmronlik qilgan Xanchobani qabilalari bilan bogʻliq boʻlgan.

Tematik ozarbayjon raqslari turli hil; mehnat („chobanlar“), udum (diniy-udum, sana, toʻy bilan bogʻliq), xoʻjalik („Mirzei“, „Turadji“), qahramonlik – harbiy („Djangi“), xorovodli – („Yalli“, „Xalay“) va boshqalar bilan bogʻliq raqslar mavjud. Eng mashhur raqslar „Terekeme“, „Gitgilida“, toʻyda va faqat ayollar tomonidan ijro etilgan „Innabi“, „Djeyran balasi“. Ozarbayjon xalq raqslari uch qismdan tashkil topgan. Birinchi qismi shiddatli va aylana boʻylab harakatlanishni aks ettiradi. Ikkinchisi – lirik, yaʼni raqqos bir joyda qotib qolganidek, raqqos korpusi bunda tekis va magʻrur. Uchinchi yana aylana boʻylab yurishni aks ettiradi – u shiddatli va tantanali, katta emotsionallik bilan. Raqslar odatda xalq cholgʻu asboblari joʻrligida ijro etiladi: zunachilar triosi (ikkita zurna va bir nogʻora), sazandari triosi (tor, kemancha, def). Ayol va erkaklar raqslari bir-biridan keskin farqlanadi.

Raqs musiqasi ayollar raqsi – sekin lirik („Turadji“, „Uzundara“) yoki xursandchilik – jonlanish („Terekeme“), erkaklar raqsi – tantanali – buyuk („Mirzei-aql raqsi“), jozibador – aylanishli („Gaytagi“, „Askerani“) bilan aks ettirilgan. Jamoaviy raqslar – Yalli (ochiq havoda ijro etiladigan bayram aylana raqsi), Djangi – (mardonavor erkaklar raqsi) keng tarqalgan.

Ozarbayjon raqslarining musiqaviy oʻlchami - 6/8 va 3/4. Xarakter va ritmiga koʻra, Ozarbayjon xalq raqslari toʻliq ravon, ravon va jonli boʻladi. Ular ritmik tuzilishi bilan shartlangan oʻziga xos rasmi bor. Koʻpgina raqslar, ayniqsa qadimgi raqslar sevimli hayvon yoki oʻsimlik nomlariga ega: „Djeyrani“ – jayron, „Lale“ – lola, „Benevshe“ – binavsha, „Innabi“ – meva daraxti mevasi.

Balet

Ozarbayjonda zamonaviy professional balet sanʼatining paydo boʻlishi opera va operettani rivojlanishi bilan bogʻliq. 1908-yildan boshlab Boku teatrlarida xoreografik nomerlar ijro etilgan milliy opera va musiqali komediyalar qoʻyilgan. Shuningdek, klassik baletlar – Chaykovskiyning „Lebedinoye ozero“, Adanning „Jizel“ sahna koʻrinishlari ijro etilgan.

Birinchi Ozarbayjon baleti bu Afrasiyab Badalbeylining „Giz galasi“ baleti 1940-yil sahnalashtirilgan. 1952-yilda Kara Karayeving „Yeddi gyozal“ baleti bilan Ozarbayjon balet sanʼatida yangi musiqa dramaturgiyasiga asos solgan. Bu bilan bir qatorda Kara Karayevning „Ildirimli yollarla“ („Chaqmoq yoʻlidan“) baleti Ozarbayjon teatr sanʼatiga jahon mashhurligini keltridi. Shu yiliyoq Soltan Gadjibekov zamonaviy odamlar hayotiga bagʻishlangan „Gyulshen“ baletini yozgan. 1961-yilda Arif Melikov tomonidan yozilgan „Maxabbat afsanasi“ („Muhabbat afsonasi“) baleti nafaqat Ozarbayjon, balki koʻpgina davlatlar opera teatrlari repertuarida muhim joy egallagan. 1968-yilda „Garadja giz“ („Qoracha qiz“) baleti Suleyman Sani Axundovning shu nomli hikoyasi asosida yozilib, Ozarbayjon Davlat Opera va Balet Akademik Teatri sahnasida qoʻyilgan. Bu balet bolalar uchun yozilgan birinchi yirik sahna asari boʻlgan. 2000-yilda balet janri yangi asarlar bilan boyidi – Xayyam Mirzazade „Aglar va Garalar“ („Oq va qoralar“), Agshin Alizade „Kavkaza syayaxet“ („Kavkazga sayohat“) va Polad Byulbyulogli „Eshg va Olyum“ („Sevgi va Olim“).

Teatr

Chapdan o'ngga: Rassom Azim Azimzadaning asarlarida qo'g'irchoq o'yin, kos-kosa o'yini va shabih diniy sahnasi

Ozarbayjon xalqining teatr sanʼati manbalari qadimgi xalq bayramlari va raqslari bilan bogʻliq. Teatr harakati elementlari ozarbayjon xalq ijodining koʻpgina turlarida mavjud – oʻyin („gizlyanpach“ – berkinmachoq, „kesaldigach“ – polo oʻyini), qoʻshiqdagi oʻyinlar („kepenek“ – parvona, „benovshe“ – binavsha), toʻy marosimlarida („nishan“ – unashish, „duaxgapma“ – kelin yuzidan roʻmolini yechish, „toʻy“ – toʻy), sana bayrammlari („novuz“ – bahor kelishi, „kevsedj“ – qishga tayyorgarlik). Teatr namoyishlarining birinchi shakllariga erkaklarning jamoaviy raqsi „Yalli“, qiziqchilarning namoyishi, kyandirbazlar (dorbozlar), darvishlar, ilon oʻrgatuvchilarning namoyishlari kiradi. Ozarbayjon xalq teatri paydo boʻlishiga „Kosa-kosa“, „Garavelli“, „Shah Selim“, „Kechal pexlevan“, „Djeyran xanum“, „Moral oyunu“, „Kaftarkos“ („Sirtlon“), „Xan-xan“, „Tapdig choban“, „Tenbel gardash“ kabi xalq orasida mashhur boʻlgan teatrlashtirilgan muhim rol oʻynashdi.

Xalq teatridan farqli ravishda asr oʻrtalarida oʻzining sahnalarida feodal jamiyat mafkurasini aks ettirgan diniy – mistrial teatr Ozarbayjonda rivojlangan. Bunday namoyishlarga „Shabix“ teatrlashtirilgan marosim kiradi. Ozarbayjondagi qadimgi qoʻgʻirchoqlar teatri „Kilim arasi“ namoyishlari asr oʻrtalarida boʻlib oʻtgan, ularda xoʻjalikning nomuqobil holatlari, ijtimoiy tengsizlik, nohaqliklar koʻrsatilgan.

Abbos Mirza Sharifzodaning „Shayx Sanon“i oʻynashi

Ozarbayjonda professional drama teatrini paydo boʻlishi XIX asrda Shimoliy Ozarbayjon hududini Rossiyaga qoʻshilishi bilan kuchaygan rus xalqi madaniyati va sanʼati taʼsiri bilan bogʻliq. Birinchi spektakllar XIX asr oʻrtalarida Shushada (1848), Lenkoranda (1850), Shemaxida (1857-58) hamda zamonaviy Ozarbayjonning boshqa shaharlarida tashkil etilgan. Ozarbayjon milliy teatrining rivojlanishida Mirza Fatali Axundov komediyalarini sahnalashtirish muhim rol oʻynagan. Ozarbayjon tilidagi birinchi teatral spektakl 1873-yilning 10 (23) martida namoyish etilgan. Spektakl tashabbuskori real bilim yurti oʻqituvchisi Gasanbek Melikov – Zardabi va bilim yurti oʻquvchisi Nadjafkulibek Vezirov boʻlgan. Boku ommaviy majlisi sahnasida real bilim yurti oʻquvchilari M. F. Axundovning „Lenkaran xonligi vaziri“ pyesasi boʻyicha spektakl qoʻyishgan.

1858-yilda Shemaxeda hozirgi Ozarbayjon hududida birinchi teatr binosini qurishdi. 1899-yilda Gadji Zeynalabdin Tagiyev hisobiga bugungi kunda Musiqali komediyasi joylashgan Tagiyev teatri qurilgan. 1919-yilda drama teatriga asos solindi, u SSSR xalq artistlari Mirza Aga Aliyev, Sidgi Ruxulla, Adil Iskanderov, Fatma Kadri, Nasiba Zeynalova, hizmat koʻrsatgan artist Ulvi Radjab, Konstantin Adamov, Aleksandr Allegrovlarni xalqqa mashhur qildi. Shuningdek, teatr – dekoratsiya sanʼati ham rivojlandi. Bokuda Rus dramatik teatri faoliyat koʻrsatishini taʼkidlash kerak.

Kinematografiya

Ozarbayjon kinematografiyasiga 1898-yil 2-avgustida asos solindi.

Rus kinematografi Aleksandr Mixaylovich Mishon 1898-yil 4-avgustida ilk bor Bokuda mahalliy mavzularga bir nechta dokumental syujetlar olgan, bular „Bibi – Eybatdagi neft fontani yongʻini“, „Balaxanlarda neft fontani“, „shahar bogʻida xalq sayillari“, „Kavkaz raqsi“. 1916-yilda Ibraxim bek Musabekovning „Neft va milyonlarlar saltanatinda“ („Neft va millionlar saltanati“) romani asosida Ozarbayjonda birinchi shu nomli badiiy film suratga olindi, 1917-yilda Uzeir Gadjibekov operettasi asosida birinchi Ozarbayjon kinokomediyasi „Arshin mal alan“ suratga olingan. 192 yilda taʼsis etilgan Ozarbayjon Davlat Foto – Kino Boshqarmasi 1961-yilda Djabbar Djabbarli nomidagi „Azerbayjanfilm“ nomi bilan ataldi. 20 yillarda Ozarbayjon kinolarining mavzulari asosan savodsizlikga qarshi kurash, inqilob hamda ozarbayjon ayollarini ozodligi haqida boʻlgan. 1929-yilda Ozarbayjon ayoli real ravishda tasvirlangan rejisyor Amo bek Nazarovning „Sevil“ filmi olingan. Bu davrda Boku hayoti, neft sanoati koʻrsatilgan filmlar olingan. 30 yillar boshida xoʻjalik va tarixiy inqilob mavzularidagi filmlar olingan.

1936-yilda rejisyor Boris Barner birinchi boʻlib Ozarbayjonda ovozlashtirilgan „Mavi denizen saxilinde“ nomli filmini oldi. Ulugʻ Vatan Urushi davrida (1941—1945) urush qahramonlari haqidagi „Vatan oʻgʻli“, kinonovella „Bahtiyar“, badiiy film „Sualti gayig T-9“ filmlari olingan. 1945-yila „Arshin mal alan“ operettasi ekranizatsiyasi 136 davlatlarda namoyish etilgan va 86 tilga dublyaj qilingan. SSSRning oʻzidayoq bu film 16 milliondan ortiq tomoshabinlarni yegʻa oldi va bu filmning ijodiy jamoasi Stalin mukofoti bilan taqdirlangan. 40 yillar oxirida va 50 yillar boshlarida „Fatali xan“ va „Bakinin ishiglari“ („Boku olovlari“) badiiy – hujjatli va publitistik filmlari olingan.

50 yillar oxiri – 60 yillar boshlarida „Gizmir gyunash altinda“ („Jazirama osmon ostida“), „Onun boyuk ureyi“ („Uning katta yuragi“), „Onu bagishlamag olarmi?“ („Uni kechirish mumkinmi?“), „Ogey ana“ (Oʻgay ona), „Byoyuk dayag“ („Buyuk ustun“), „Telefonchu giz“ („Telefonchi qiz“) filmlari olingan – bu filmlarning barchasi turli sohadagi insonlar mehnatini aks ettirgan. 60 yillar boshlarida Kyorogli dostoni asosida „Kyorogli“ hamda Muhammad Fizulining „Leyli va Majnun“ asari asosida „Maxabbat dastani“ (Muhabbat dostoni) nomli rangli filmlar suratga olingan.

„Arshin mal alan“ dan soʻng musiqali komediya janridagi „Gyuryush“ („Uchrashuv“), „O olmasin, bu olsun“ („Bu boʻlmasa boshqasi“), „Romeo myanim gonshumdur“ („Mening qoʻshnim Romeo“), „Axmed xaradadir?“ ("Ahmed qayerda?), „Ulduz“, „Gaynana“ filmlar suratga olingan va bu yillarda musiqali komediya janrli filmlari Ozarbayjon kinematografiyasida ustunlik qilgan. 70 yillar oxiri va 80 yillarda Ikkinchi jahon Urushi bilan bogʻliq „Bizim Djabish muallim“, „Sharikli chorek“ filmlari suratga olingan. 80 yillarda Ozarbayjon kinematografiyasida axloq va axloqiy mavzulari oldingi planda boʻlgan. Bu davrda „Park“, „Ozge omyur“, „Olsam, bagishla“, „Gyumyushyu furgon“, „Babamizin babasinin babasi“, „Bag mavsyumyu“, „Gyumyush gyol afsonasi“, „Burulgan“, „Taxribat“ filmalri ekran yuzini koʻrgan.

Ozarbayjon mustaqillikka erishganidan soʻng, 90 yillarda Ozarbayjon filmlari soni avvalgi yillarga nisbatan kamaygan. Lekin bu yillarda ahamiyatli mavzularga bagʻishlangan „Yarasa“ va „Ozgya vaxt“ filmlari suratga olingan. Mustaqillik yillarida Haydar Aliyev hayoti haqidagi hujjatli filmlar suratga olingan. Ulardan biri Vagif Mustafayevning „G.Aliyev“ nomli koʻp sonli filmidir. Bu davrda vatanparvarlik mavzularidagi filmlar aksariyatni tashkil qilgan. „Ag atli“, „Umid“, „Farayd“, „Arxada galmish gyalyadjak“, „Yalan“ filmlari bunga misol boʻla oladi. 2007-yildan boshlab „Kavkaz“, „Gala“, „Saxya“, „Buta“, „Nabat“ filmlari Ozarbayjon tomonidan „Xorij tilidagi eng yaxshi film“ kategoriyasida „Oskar“ unvoniga taqdim qilingan, lekin ularning birontasi ham nomzodlikka oʻta olmadi. 2012-yilda „Buta“ filmi ushbu hurmatga sazovor boʻldi.

Animatsiya

1933-yilda „Azerbaydjanfilm“ studiyasi „Lyokbatan“ va „Neft simfoniyasi“ filmlarida texnik animatsiyasni qoʻllab, Ozarbayjonda animatsiyaga asos solgan. 1935-yilda Ozarbayjonda „Abbasin badbaxtliyi“ nomli birinchi multiplikatsion filmi olingan. 1969-yilning 28-fevralida Ozarbayjon xalq ertagi asosida „Djardtan“ nomli Ozarbayjon multiplikatsion filmi olingan. 1970-yilda 20 dan ortiq animatsion filmlar olingan: „Ayi va sichan“, „Tyulkyu Xadja gedir“, „Bulud niya aglayir“, „Gyoychek Fatma“, „Pis-pasa xanim va Sichan bey“, „Kirpi balasi va alma“.

1980-yilda „Yaz oyunlari“, „Djyudjalarim“, „San belay djimbilisan“, „Xrizantema yarpagi“, „Chatin masala“ kabi animatsion filmlar ekran yuzini koʻrdi. Lekin multiplikatsion filmlar sifati avvalgiday emas edi. Bunga asosiy sabab past professionalizm, texnik jihoz va Maxsus boʻyoqlarning yetishmasligi edi. 90 yillarda „Azanfilm“ „Bir dafa“, „Itxaf“, „Oda“, „Kitabi Dada Gorgud. Sakrain dastani“, „Karvan“, „Deniz sayaxati“ kabi multiplikatsion filmlarni suratga olgan. 2008-yilda Ozarbayjon animatsiyasining 75 yilligi nishonlandi.

Urf – odat va anʼanalar

Oila

Ozarbayjon oilasi. XX asrning boshlarida

Deyarlli XX asr boshigacha ozarbayjonliklar orasida patriarxal oila yashash tarzi boʻlgan. Oila boshligʻi, ayoli sarposidan tashqari oiladagi barcha koʻchar va koʻchmas mulkning toʻlaqonli egasi hisoblangan. Oila boshligʻi vasiyatnomasi boʻlmaganida, mulk shariatga koʻra boʻlingan. Masalan oʻgʻil qizga qaraganda ikki barobar koʻproq mulk olgan. Oʻlgan oila boshligʻining bevasi mulkning sakkizdan bir qismini, shuningdek, nikoh shartnomasiga koʻra shaxsan unga tegishli boʻlgan mulkni olgan.

Inqilobdan oldin Ozarbayjon qishloqlarida qishloq hayoti yoki alohida oilaga taluqli ishlarda maslahatchi va vositachi sifatida ish tutgan chollar (Oqsoqollar) muhim roʻl oʻynashgan. Yoshlar va bolalar, shuningdek, ayollar biron bir masalani muhokama qilishda ishtirok etishga huquqi boʻlmagan. Ayrim hollardagina alohida hurmatga sazovor boʻlgan yoshi ulugʻ ayollar biron bir masalani muhokama qilish uchun chaqirilgan. Oila aloqalarida yoshlar kattalarga toʻla boʻysungan; oʻgʻil otasiga qarshi chiqishga yoki boʻysunmaslikka haqqi boʻlmagan. Kattalarga hurmat bugungi kunda ham ozarbayjonliklarning oila va jamiyat hayotida ahamiyatli element boʻlib qolmoqda.

Inqilobdan oldingi yillarda erkaklar ayollarga nisbatan oilada imtiyozliroq holatda boʻlishgan. Qiz ota-ona uyida ona va buvisiga toʻliq boʻysungan. Turmushga chiqqan ayollar barcha narsada uyning eng keksa egasi – qaynionasi yoki katta qaynagʻasining xotiniga boʻysungan. Agar yoshlar erining ota-onasi bilan yashasa, kelin oiladagi barcha erkaklardan uzoq yurishi, yuzi va sochini barcha erkaklardan yopishi kerak edi. Baland gapirish yoki kulish odobsizlik hisoblangan.

Bolalarga qarash onaning vazifasi boʻlgan. Oilada oʻgʻil bolalarning holati qizlarning holatidan keskin farq qilgan. 6-7 yoshdan boshlab oʻgʻil bolalarni dodasi, otasi va katta akasi tarbiya qilgan. Shu yoshdan boshlab bolalarni diniy tarbiyasi boshlangan.

Ozarbayjonliklar oilasida katta oʻzgarishlar Sovet hukumati davrida boʻlib oʻtdi. Yangi yashash sharoitlari yangi oila xoʻjaligini olib keldi. Patriarxal sarqitlar deyarli butunlay yoʻq qilindi. Keyinchalik va hozirgi vaqtda oila yuridik jihatdan teng huquqli, iqtisodiy mustaqil, bir biriga mehr qoʻygan yoshlardan tuzila boshladi. Ozarbayjon ayollari erkaklar bilan teng ravishda qishloq xoʻjaligida, sanoat, qurilish, madaniyat va boshqa sohalarda ishlab kelmoqda. Bolalar tarbiyasi ham oʻzgardi. Bolalar va qizlar bir xil sharoitlarda tarbiyalanmoqda. Oila bilan bir qatorda bolalar tarbiyasida bolalar bogʻchalari, maktab va internatlar orqali jamiyat ham ishtirok etmoqa.

Nikoh

Ozarbayjonda nikoh qurish jarayoni uch bosqichdan tashkil topgan, ular bizning kunlarda ham koʻp kuzatiladi: 1. Oldindan kelishib olish – belge, ota-ona roziligidan soʻng, sovchilar uzuk, ipak roʻmol va shirinliklar beradi; 2. Unashtirish – nishan, bunda kuyov oilasi kelinga taqinchoqlar, mato va koʻylaklar taqdim qiladi, uning oilasi esa shirinliklar sovgʻa qiladi; 3. Toʻy – toʻy xonchasi – yaʼni toʻy sovgʻalari beriladi. Unashish kunida kuyov kelinga qizil yopinchiq bilan yopilgan qimmatbaho ipak matolar, padnisda sovgʻalar beradi.

Avval nikoh tuzilganida yoshlarning roziligi soʻralmagan. Kuyov uchun kelinni uning onasi yoki opasi tanlagan; agar oilaning boshqa aʼzolariga yoqsa, kelin onasining oldiga norasmiy ravishda kuyovning qarindoshi keladi, soʻng otasi oldiga rasmiy ravishda sovchi erkaklar kelishgan. Sovchilar oʻzlari bilan bir yoki ikki oqsoqollar bilan kelishgan. Rozilik olinganidan soʻng, oʻz ichiga mexr va bashligni oluvchi kelin uchun haq toʻlash masalasini muhokama qilishgan, bu toʻlovni unashish kuni olib kelishgan. Bundan tashqari kuyov toʻydan oldin boʻlajak qalligʻini koʻrmasligi kerak edi. Keyinchalik bu odat yoʻq boʻldi, kelin va kuyov uchrashib, teatr, kin ova istirohat bogʻlariga borishadi. Hozirgi kunda nikov qiz va yigitning oʻzaro sevgi mahsuli hisoblanadi.

Toʻy arafasida nikoh shartnomasi – kebin tuzilgan. Nikoh mulla ishtirokida oʻqilib imzo va ayrim hollarda muxr bilan tasdiqlanadi. Toʻyning birinchi kuni kuyov uyida toʻy bazmi uyushtirilgan, u yerda mehmonlar imkon qadar mezbonlarga pul (nemer, dushelge) sovgʻa qilishgan. Ularni alohida xonaga oʻtkazib palov bilan mehmon qilishgan. Toʻyning ikkinchi kuni mehmonlarni bozbash va palov bilan mehmon qilishgan, musiqa va hursandchilik butun kun mobaynida davom etgan. Uchinchi kun umumiy hursandchilikda qishloqning barcha aholisi ishtirok etgan. Shu kuni ota uyiga kuyovni gulxan, musiqa va oʻq otib olib kelishgan. Ozarbayjonning bir qator joylarida bu marosim uchun ikkita daraxt shoxiga pishiriqlar osib olib kelingan.

Kelinni kuyov uyiga ketishidan bir necha soat oldin uni sovchi uyidan ota uyiga olib kelishgan va oʻsha yerda kelin koʻynagini kiydirishgan. Kelinning ona tomoni qarindoshlari kelin sarposi (djexiz) yegʻishda ishtirok etishgan. Hursandchilik va raqslardan soʻng kelinni kuyov uyiga olib ketishgan. Nikoh xona kelin sarpolari bilan bezatilgan. Toʻydan bir necha kundan soʻng, kuyov oilasi mehmondorchilik uyushtirgan va shundan soʻng, kelin oʻz xonasidan erkin chiqa olgan.

Toʻy marosimlarining koʻpgina anʼanaviy – tantanali tomonlari bizning kungacha yetib kelgan: unashish, kelinga boʻlgan xushmuomalik, kelinga kelin koʻylagini kiydirish. Koʻpgina toʻy toʻlovlari berish odatdan chiqdi, toʻyga tayyorgarlik koʻrish muddatlari qisqardi, toʻy marosimida yangi elementlar paydo boʻldi.

Milliy kiyim

Ozarbayjon qizlari milliy liboslarda

Ozarbayjon hududi kiyimidagi anʼanalari tabiiy geografik sharoitlarning xilma-xilligi sababli hamda ijtimoiy – iqtisodiy hayot va madaniyat rivojlanishi tarixan bir meyorda emasligi sababli oʻz asliyatini saqlab keladi. Kiyim mamlakatning muayyan bir zonasini xoʻjalik – madaniy rivojlanishini oʻzida aks ettirgan.

Ozarbayjon erkaklar kiyimi: ichki – tanaga kiyiladigan koʻynak (kyoynek) va kalson (dizlik). Ustki – shalvar va arxaligdan tashkil topgan. Arxalig belbogʻ yoki kushak (gurshag) bilan bogʻlangan. Arxalig tepasidan chuxa, sovuq togʻli hududlarda – qoʻy terisi (kyurk) yoki burka (yapindji) kiyilgan. Sharvarlar asosan uyda toʻqilgan shers matodan (shal) tikilgan. Arxalig ustidan yoshlar kumush yoki bezaklar bilan bezalgan charm belbogʻ kiyilgan. Chuxani uch xil bichimi mavjud – yigʻmali, burmali va yigʻma va burmali. Chuxa old qismi ochiq boʻlgan; ayrim holda old qismi qirqilgan joyidan yon tomonida gaziri (vezen) – oʻqdonlar joylashtirilgan. Qishloq joylarida odatda pastki qismi torayib ketgan yolgʻon qoʻlli, juda uzun poʻstin kiyishgan. Shaharliklar uchi tepaga qayrilgan charm boshmoqlar kiyishgan – charix, uzun va past qoʻnjli etiklar – mast keng tarqalgan. Deyarli barcha erkaklar moʻylov va soqol taqishgan. Bosh kiyimi (papax) tagidan matosiz tikilgan shapka (araxchin) taqilgan.

XIX asr oxiri – XX asr boshida Ozarbayjon ayollar kiyimi ichki va ustki kiyim, shuningdek, yopinchiq – chadridan tashkil topgan. Kiyimdagi mahalliy farqlar milliy kiyim umumiy koʻrinishini oʻzgartirmay, faqatgina alohida detallarga taʼluqli. Ayollar ichki koʻylagi tunikasimon koʻylak (kyoynek), turli bichimdagi yubka (shelte, djyut-tuman) va ishton – tor (darbalak) va keng (djyutbalag) tashkil topgan. Ustki koʻylak (ust kyoynek), asosan Ozarbayjonning janubi – gʻarbiy zonasida keng tarqalgan kalta kiyim – arxaligdan iborat, gʻarbiy tumanda kyuldja nomi bilan mashhur, Apsheronda esa – don nomini olgan. Gyandji va Sheki tumanlarida yengli va qoʻltigʻi ochiq kiyim – lebbade kiyilgan. Arxalig ustidan charm yoki duxobali kamar taqilgan. Boy oiladan ayollar tilla va kumush kamarlar taqishgan. Oyogʻiga turli xildagi yorqin naskilar (djarob) kiyishgan, uning bezak ornamenti mahalliy gilam ornamentiga oʻxshaydi. Uydan chiqishda naski ustidan oʻtkir, tepaga qayrilgan uchli oyoq kiyim (bashmag) kiyishgan. Boy ayollar boʻyniga arpa koʻrinishidagi uzun marjon marvaridlar taqishgan. Sochini oʻrib, parchali tor bosh kiyimi – chutgu tagiga berkitishgan. Bosh kiyimi asosan baland boʻlmagan, dumaloq, yassi tubli boʻlgan. Bosh kiyimi ustidan katta boʻlmagan roʻmol kyalagai taqishgan. Soch, kaft va tirnoqlarni xnaga boʻyashgan. Kalgaining anʼanaviy sanʼati va belgisi, uni tayyorlanishi va taqilishi Ozarbayjon tomonidan YUNESKOning nomoddiy madaniy meros roʻyxatiga kiritildi.

Pazandachilik

Ozarbayjon oshxonasiga tegishli oshxona (chapdan oʻngga): Hammayoqni toʻldirish, kebap, baliq, guruch, guruch, pita, dovga, gurzah, yonoq

Ozarbayjon milliy ovqati turli xima-xilligi bilan ajralib turadi, unga oʻnlab taomlar kiradi: sutli, goʻshtli, xamirli, sabzavotli va hokazo Taom pishirish va isteʼmol qilish uslubi turli xildir. Avval taom geografik sharoit va odamlarning ijtimoiy holati boʻyicha farqlangan. Ozarbajonliklarning ovqat ratsionida non katta oʻrin egallaydi. Uni turli usullarda tayyorlashadi. Qishloq joylarida uni asosan temir, bir oz yassi sadjda yopishgan. Hozirgi kunda tuman va respublikaning shahar markazlarida keng tarqalgan tandirlarda non yopish ham ommalashgan. Tandirda asosan churek, lavash yopishgan, bahor va kuzda gutab – koʻkat va goʻsht solingan somsa turlari pishirilgan. Ozarbayjonda lavash lyule – kabob bilan tortiladi. Shuningdek, Ozarbayjon noni pishirilganda lavashdan foydalaniladi. Boshqa xamir taomlarni ham misol qilib keltirish mumkin: xashil, xingyal, syulfyulli, arishta ashi, byorek, umadj, govut, gindi, dyushbere, gyurza.

Goʻshtli taomlar katta xilma xilligi bilan ajralib turadi. Eng sevimli goʻsht bu qoʻy goʻshti hisoblanadi. Yangi qoʻy gʻoʻshti va mol goʻshtidan keyin kabob tayyorlanadigan basdirma pishiriladi. Eng koʻp tarqalgan taomlardan piti va bozbosh (qoʻy goʻshtidan quyuq shoʻrva) keltirish mumkin. Kyufte – bozbash (qiymadan olmadek kattalikda dumaloqchalar) taomi ham ommalashgan. Qoʻy goʻshti qiymasiga guruch va ziravorlar solib, karom bargi (bu taom kel dolmasi deb ataladi), tuzlangan yoki yangi uzilgan tok (yarpag dolmasi) oʻraladi, baqlajon, pomidor va katta bulgʻori qalampiriga solinadi. Qoʻy goʻshti qiymasini piyoz va ziravorlar bilan aralashtirib lyule – kabob tayyorlanadi.

Ozarbayjonda guruchli taomlar keng tarqalgan, asosan palov tayyorlash uchun ishlatiladi, palovning 50 gacha turi mavjud. Parranda goʻshtidan enga koʻp tarqalgan taom bu chigirtma. Uzum sharbati, tut mevasi, tarvuzdan boshab tayyorlanadi. Kizil, olcha, olxoʻridan nordon massa – turshlavash tayyorlanadi. Qovurilgan goʻsht, baliqga ziravor sifatida anor sharbati – narsharab ishlatiladi. Oʻziga hos konfet koʻrinishidagi – nogul, nabat, kyata, paxlava va shekerbura shirinliklar – keng tarqalgan. Turli xil shirinliklar – Shekin xalvasi, Shemaxi mutekkesi, Zagatal va Boku kurabye, Qorabogʻ kyata, Lenkyaram kyulchya, kuba – Xachmaz gozchyoreyi, Kuba timasi – bularning barchasi Ozarbayjonning turli hududlariga hosdir.

Ichimliklar

Ozarbayjonda choy ichish juda keng tarqalgan va choy mehmonlarga nisbatan mehmondoʻstlik va hurmat belgisi hisoblanadi. Uzoq muddat davomida Ozarbayjonda ishlatiladigan choy Xitoydan olib kelingan. Ozarbayjonda asosan koʻk choy ishlab chiqariladi, lekin qora choy ham kerakli miqdorda tarqalgan. Ozarbayjondagi har bir yashash joyida choyxonani uchratish mumkin. Lekin Oʻrta Osiyo choyxanalaridan farqi u yerda ovqatlanmaydilar, faqatgina shirinliklar bilan choy ichishadi. Choyxonalarda faqatgina erkaklar boʻlishadi, u yerda narda oʻynab boʻlgan voqealarni muhokama qilib gazetalar oʻqishadi.

Sport

Sur-papaq oʻyini

Ozarbayjon sport anʼanalariga boy. Bu yerda kurash (gyulesh), shaxmat, narda, chovgan (ot polosi) va boshqa turlari keng tarqalgan. Ayniqsa ot sport turlarini taʼkidlash kerak. Ot xalq oʻyinlaridan eng ommalashgani nizaki netum, papax oyunu, kiz kuumay, syur papax va chovgan. Kiz kuumay (qizni tut) oʻyini quyidagicha koʻrinadi: jigit va qiz 400 metrga otda chopadi. Agar chavandoz qizni tuta olsa, u otda boʻla turib qizni oʻpish yoki quchoqlab olish haqiga ega boʻladi, orqaga qaytishda qiz jigitni qulashi kerak, agar tutib olsa, qiz uni qamchi bilan urishi mumkin boʻladi. Syur-papax oʻyini bir oz basketbolni eslatadi: ikkita jamoa moʻynali telpak bilan oʻynashadi, maydon chetlarida aylanali ikkita yogʻoch oʻrnatiladi; oʻyin maqsadi – raqib aylanasiga iloji boricha koʻproq marotaba telpakni kiritishdir. Ozarbayjonda qadmgi oʻyinlardan biri chovgan keng tarqalgan, bu yerda shuningdek ikkita jamoa Maxsus klyushkalar yordamida raqib darvozasiga toʻp kiritishadi. Ozarbayjon otli oʻyinlarida mahalliy zotli otlar ayniqsa muvafaqiyatli ishlatilmoqda: qorabogʻ va deliboz. Ozarbayjonda chovgan milliy sport turi hisoblanadi. 2013-yilda Qorabogʻ otlaridagi anʼanaviy Ozarbayjon oʻyini chovgan Ozarbayjon tomonidan zudlik bilan himoya talab etadigan YUNESKOning nomoddiy madaniy meros roʻyxatiga kiritilgan. Narda oʻyini ham Ozarbayjon madaniyatida muhim rol oʻynaydi. U mamlakatimizda juda ommalashgan boʻlib, xalq bu oʻyinni sevib oʻynaydi. Ozarbayjon ekspertlari narda oʻyinini xar hil turlarini yaratishgan.

Gyulesh kurashi qadimdan Ozarbayjonda keng tarqalgan anʼanaviy sport oʻyini boʻlgan. Ozarbayjon Milliy Olimpiya Qoʻmitasi aʼzosi boʻlganidan soʻng, Olimpiya oʻyinlarida kurash boʻyicha 14 medalni qoʻlga kiritgan. Ozarbayjonning eng muvafaqiyatli kurashchilari – Namik Abdullayev, Togrul Askerov, Rovshen Bayramov, Sharif Sharifov, Mariya Stadnik, Djabrail Gasanov, Rasul Chinayev hamda Farid Mansurov. Bu Ozarbayjonda eng sevimli sport turidir. Mamlakatdagi enga katta sport uyushmasi bu – Ozarbayjon Futbol Federatsiyasi Uyushmasidir. Ozarbayjonning eng muvafaqiyatli futbol jamoalari bu – Neftchi boku, Gabala va Qorabogʻ. 2012-yilda Neftchi yevrokuboklar guruh bosqichiga yoʻllanma kiritgan Ozarbayjon tarixidagi birinchi futbol jamoasi boʻlgan. 2014-yilda "Qorabogʻ " musobaqaning asosiy bosqichida gʻalaba qozongan birinchi Ozarbayjon jamoasi sifatida tarixga kirdi.

Ozarbayjonning birinchi olimpiya chempioni Nazim Huseynov

Ozarbayjonda voleybol eng koʻp muhlislarni jalb etgan sport turlaridan biri boʻlgan vaVoleybol boʻyicha Ozarbayjon Superligasi dunyodagi eng kuchli ayollar ligasi hisoblanadi. Soʻnggi yillarda „Rabita“ Boku, „Azerreyl“ Boku, „Igtisadchi“ Boku hamda „Lokomotiv“ Boku Yevropa kuboklarida katta muvafaqiyatlarga erishishgan. Ozarbayjonning eng muvafaqiyatli valleybolchilaridan – Valeriya Korotenko, Oksana Parxomenko, Inessa Gorxmaz, Nataliya Mamedova, Alla Gasanova va Polina Rahimovalarni keltirish mumkin.

Ozarbayjon jahon shaxmatida eng kuchli mamlakatlardan biridir. Mamlakatda koʻp sonli xalqaro shaxmat turnir va musobaqalari oʻtkaziladi. 2009 va 2013-yillarda shaxmat boʻyicha Ozarbayjon erkaklar jamoasi Yevropa chempionlari boʻlishdi. Mamlakatning mashhur shahmatchilari Vyugar Xashimov, Vladimir Makrgonov, Garri Kasparov hamda Teymur Radjabovlar jahon shaxmatiga katta taʼsir koʻrsatishdi va yirik muvafaqiyatlarga erishishdi.

Ozarbayjonning boshqa mashhur sortchilari – bu dyudochilar Elnur Mamedli, Elmar Gasimov, Rustam Orudjayev, Myovlud Miraliyev, Elxan Mamedov, karatechilar Rafael Agayev, shtanga boʻyicha ogʻir vaznli Nizami Pashayev, bokschilar Teymur Mamedov, Mahamadrasul Medjidov, Shain Imranov, Agasi Mamedov, paraolimpiyachi Ilham Zakiyev, kikbokschilar Eduard Mamedov, Zabit Samedov, qoidasiz kurash kurashchi Azad Askerov.

Mamalkat Badiiy gimnastika boʻyicha 25 Yevropa chempionatiga, 42 Shaxmat olimpiyadasi, ayollar oʻrtasidagi FİFA U-17 jahon chempionati hamda 2015-yil Yevropa oʻyinlariga mezbonlik qildi.

Mamlakatda oʻtkaziladigan yilning eng ahamiyatli musobaqasi bu Baku Cup va xalqaro velotur Tur de Azərbaycan.

Bayramlar va xotirali kunlar

Ozarbayjonda Ramazon va Novruzni oʻtkazishi

Ozarbayjonda nishonlanadigan bayramlardan Yangi Yil bayrami (1 va 2-yanvar), xalqaro ayollar kuni (8-mart), Fashizm ustidan gʻalaba kuni (9-may), Respublika kuni (28-may), Ozarbayjon xalqining xalqaro Qutqarish kuni (15-iyun), Ozarbayjon Respublikasining Qurolli kuchlar kuni (26-iyun), Davlat Mustaqilligi kuni (18-oktyabr), Ozarbayjon Respublikasining Davlat Bayrogʻi kuni (9-noyabr), Konstitutsiya kuni (12 niyabr), Milliy tiklanish kuni (17-noyabr), Butun dunyo ozarbayjonlarning birdamlik kuni (31-dekabr), Navruz – 5 kun, Qurbon bayram – ikki kun, Ramazon – bayram – ikki kun. Bu bayram kunlari (Mustaqillik kuni, Milliy tiklanish kuni hamda Konstitutsiya kunlarida tashqari) dam olish kunlari hisoblanadi. Bundan tashqari 2006-yildan boshlab agar bayram kuni dam olish kuniga toʻgʻri kelib qolsa, undan keying kun ham dam olish kuni etib belgilanadi.

Ozarbayjonda eng sevimli bayramlardan biri bu Navroʻzdir. Mamlakatda bu bayram deyarli bir xafta davom etadi. Odamlar tabiat yangilanishini bildiradigan bahorgi tengqurlik nishonlashadi. Bayram kunlari xalq sayillari va tantanalari oʻtkaziladi, dorbozlar, polvonlar oʻz mahoratlarini namoyish etishadi, maydonlarda spektakllar koʻrsatiladi. Kech tushishi bilan koʻchalarda olovlar yoqiladi, xalq fikriga koʻra uning alangalari yomonlik va kasalliklarni yoʻqotar ekan. Odamlar bir-birini qoʻlidan tutib gulxan atrofida oʻynaydi, keyin esa uning ustidan sakrab „Biz barcha tashvishlarimizni shu gulxanga tashlaymiz“ deb aytishadi. Bayramning soʻnggi seshanbasida bolalar qoʻshni uylarning eshigini taqillatib, ostonaga bosh kiyimini qoʻyib berkinishadi; uy egalari esa bu bosh kiyimlarga turli shirinliklar solishlari kerak boʻladi. Bayram kunlari uylarda turli noz-nematlar tayyorlanadi, ular orasida palov, shekerbura, paxlava, gogal va boshqalarini taʼkidlash mumkin. Navroʻzda shuningdek, tuxumlarni boʻyab bir-biriga urushtirish odati bor. Samani ekilib bugʻdoy oʻstiriladi. Stolga dasturxon yozib turli noz-nematlar bilan toʻldiriladi, shagʻam yoqib padnis oʻrtasiga qizil tasma bilan oʻralgan somon qoʻyiladi. 2009-yilda Navroʻz bir qator mamlakatlar nomidan, shu jumladan Ozarbayjondan ham, YUNESKOning insoniyatning nomoddiy madaniy meros roʻyxatiga qoʻyilgan.

Har yil Ozarbayjonda anor terish mavsumida anor bayrami norasmiy tarzda nishonlanadi. Bayram kunlari Ozarbayjonning anorchilik markazi hisoblangan Geokchay shahrida, bogʻdorlar anorning turli navlari, anor sharbati, murabbolarni namoyish etadigan koʻrgazmalar boʻlib oʻtadi. 2000-yilda Boku shahrida mamlakatning avvalgi prezidenti Haydar Aliyev xotirasiga bagʻishlanib, uning tugʻilgan kuni 10-mayda boshlanib bir necha kun davod etadi. Anʼanaviy ravishda bayram kunlari Haydar Aliyev nomidagi bogʻda Respublika markaziy banki toʻgʻrisida mamlakatga olib keltirilgan kamyob gullardan rang-barang kompozitsiyalar namoyish etishadi.

Davlat darajasida mamlakatda nishonlanadigan diniy bayramlar orasida Qurbon bayram – qurbonlik keltirishkuni hamda Ramazon bayrami, 30 kunlik roʻza oyi yakunlanishi taʼkidlash mumkin. Davlat darajasida Ramazon 1993-yildan boshlab nishonlanib kelmoqda.

20-yanvarda mamlakatda „Umumxalq motam kuni“ deb eʼlon qilingan. Bu kun, Qora Yanvar qurboni boʻlgan, yaʼni 1990-yilning 19 dan 20-yanvarigacha Bokuda Sovet Armiyasi boʻlinmalari tomonidan siyosiy muxolifatni bostirish vaqtida yuzlab tinch aholi xaloq boʻlgan kun yodga olinadi. Bu voqealar xotirasiga minglab odamlar 20-yanvar kuni shohidlar xiyoboni ziyorat qilishadi, bu yerda fojea qurbonlari dafn etilgan va ularning qabriga gullar qoʻyishadi. Ozarbayjonga rasmiy ravishda kelgan shaxslar ham shohidlar xiyoboniga ziyorat qilishadi.

Xodjali qirgʻini qurbonlari 26-fevral kuni yodga olinadilar. Ozarbayjon Milliy Majlisi bu kunni „Xodjali genotsidi kuni“ deb eʼlon qildi. Har yili 26-fevral kuni soat 17:00 Ozarbayjonda bir daqiqa sukut saqlab Xodjali qurbonlarini xotirasini yod etishadi. 1998-yildan boshlab 31-mart kunini „Ozarbayjonliklarning genotsidi kuni“ sifatida davlat darajasida nishonlanadi. Bu kun Boku va Boku guberniyasida 1918-yil mart oyida sodir boʻlgan qonli voqealar qurbonlari yod etiladi.

Norasmiy ravishda, mamlakat musulonlarining katta qismini tashkil etgan musulmon – shealarni, Kerbalada 680 yilda qiynoqqa solinib oʻldirilganini yodga olish kuni Ashur kuni nishonlanadi.

Ilm-fan

Chapdan oʻngga: Shukri Bitlisining «Selimname» asari(XVI asr), Mahamad Bargushadning «Tibbiy Nabaviy(Paygambar afandimizning tibbiy)» va Abbasqulu Aga Bakixanovning «Jannatning siri» (1840)

Oʻrtan asrlar oʻrtalarida yashab ijod qilgan Mahammad Bargyushad, „Tibba Nabivi“ nomli tibbiyot haqidagi birinchi kitobni yozgan. 1712 ylida Mahammad Yusif Shirvani oʻz „Tibbname“ asarini ozarbayjon tilida yozadi. XVII – XVIII asrlarda Ozarbayjon olimlari Murtaza Gulu Shamlu, Abyulgasan Maragayi, Gasan ibn Rza Shirvani, Gadji Suleyman Erevani tibbiyot va farmakologiya bilan bogʻliq asarlar yozishgan. XIX asrda Shushada yashab oʻtgan Mirza Mammadgulu Tabib Ozarbayjon jarrohlik ilmiga asos soladi.

Abbasguku aga Bakixanov 1841-yilda Gyulistani – Irem asarini yozadi va Ozarbayjonda tarixshunoslik faniga asos soladi. Tarix haqidago boshqa asarlarni ham misol keltirish mumkin: „Qarabaxnameler“, Iskandar bek Gadjinskiy „kubalik Fatali xon hayoti“, Gadji Seid Abdulxamid, Kerim aga Fatex va Mustafa aga Shuxinlarning Shekin xonligi tarixi haqidagi asarlari. 1880-1890 yillarda Movsyum bek Xanlarov Germaniyaning Strasburg Universitetida oʻqigan va Yevropada tahsil olgan birinchi ozarbayjonlik kimyogar boʻlgan.

Aleksey Chernyaevskiy va Safarali bek Velibekovlar tayyorlagan „Vatan dili“ kitobi 1882—1920-yillarda ozarbayjon bolalarining asosiy oʻquv qoʻllanmasi boʻlgan. Bu kitobga Gasanali xon Karadagi tarjima qilgan Ivan Krilov sheʼrlari kirgan. 1901-yilda Gadji Zeynalabdin Tagiyev tashabbusi bilan Bokuda qizlar uchun rus – musulmonlar maktabi tashkil etilgan, bu maktab nafaqat Boku Ozarbayjonda, balki Kavkaz, Rossiya imperiyasi hamda Musulmon Sharqida ham birinchi boʻlgan.

1920-yil boshlarida ANF hukumati yuzga yaqin talabalarni Gʻarbiy Yevropa, Turkiya va Rossiyada taʼlim olish uchun yubordi. ANFning yana bir muhim faoliyati – bu 1919-yilda zamonaviy turdagi birinchi universitat Boku Davlat Universitetini qurilishi boʻldi.

Shamaxi Astrofizik Observatoriyasi

SSSR Xalq Komissariatlari Kengashi farmoniga koʻra, 1945-yil 23-yanvarda SSSR Fanlar Akademiyasining Ozarbayjon filiali qoshida Ozarbayjon Milliy Ilm-fan Akademiyasi tashkil etildi. Bu davrda akademiya 4 boʻlim, 16 ilmiy – tadqiqot instituti, ilmiy – tadqiqot boʻlimi, 3 muzey, markaziy ilmiy kutubxona, Naxichevan, Gyandji, Xankendi va Kuba ilmiy asoslariga ega edi. Oʻsha yil Ozarbayjon Faniga 15 faoliyat yurituvchi aʼzolar saylandi. Ularning birlamchi tarkibiga Uzeyir Gadjibekov, Samed Vurgun, Mirza Ibragimov, Yusif Mamedliyev, Mirali Gashgay, Aleksandr Grossxeym, Sadig Dadashev, Iosif Esman, Mirasadulla Mirgasimov, Shamil Azizbekov, Aliashraf Alizade, Mustafa Topchubashev, Mikail Guseynov, Geydar Guseynov, Ivan Shirokogorovlar kirgan.

1945-yilning 31-martidagi akademiyaning amaldagi aʼzolarining birinchi umumiy majlisida Mir Asadulla Mirgasimov prezident etib saylandi. Keyingi yillarda Yusif Mamedaliyev (1947-1950, 1958-1961), Musa Aliyev (1950—1958), Zaxid Xalilov (1961—1967), Rustam Ismayilov (1967—1970), Gasan Abdullayev (1970—1983), Eldar Salayev (1983—1997), Faramaz Magsudov (1997—2000), Mahmud Kerimovlar (2001—2013) prezident boʻlishgan. 1960-yilda Shemaxin Astrofizika Observatoriyasi tashkil etilgan. Observatoriya hodimlari uchun observatoriya qurilmasiga muhim ahamiyat kasb etadigan, Yusif Mamedaliyev nomidagi yashash joyi qurilgan.

Matbuot

Chapdan oʻngga: "Ekinchi" gazetasi va "Sharqiy ayoli" jurnali

1828-yilda Tbilisida rus tilidagi „Tbilisskiye vedomosti“ gazetasi nashr etila boshladi, 1832-yilda esa „Tiflis xabari“ gazetasi nashr etila boshladi. "Kavkazskiy vestnik gazetasi 1841-yilda nashr etila boshladi, ozarbayjon tilida uning nomi „Kavkazin bu tarafinin xabari“ boʻlgan. Abasgulu aga Bekixanov hamda Mirza Fatali Axundovlarni bu gazetaga aloqasi boʻlgan, lekin ularni matbuot asoschilar deb hisoblab boʻlmaydi. Ozarbayjon tilida nashr etilgan birinchi gazeta va Rossiya Imperiyasida turkiy tilidagi gazeta „Akinchi“ hisoblangan. U 1875-yil 22-iyulda dunyo yuzini koʻrgan, uning bosh muharriri Gasan bek Zardabi boʻlgan. „Akinchi“ gazetasi yopilganidan ikki yildan soʻng, Djalal Unsizade muharrirligi ostida „Ziya“ gazetasi chiqa boshladi. 1906-yilda yozgan maqolasida Firudin bek Kyocharli bu gazetada diniy mavzular mavjudligini taʼkidlagan. 1883-yilda Djalil Unsizade taʼsis etgan „Kyoshkyul“ gazetasida Islomdagi fanatizmni tanqid qilgan. „Ziya“ va „Kyoshkyul“ gazetalari Azeri aksentini istambul turkiy shevaga yaqinlashtirmoqchi boʻlishgan, lekin buning uchun ularni chor hukumati taqib qilgan.

„Kyoshkyul“ gazetasi yopildi, 14 yil davomida ozarbayjon tilida gazetalar nashr qilish taqiqlangan. Bu davrda Ozarbayjon ziyolilari ozarbayjon tilida qazeta chiqarishga harakat qilgan, lekin bunga erisha olmagan. Nariman Narimanov va Mahammad Amin Rasulzade „Xummat“ nashriyotini tashkil etishga harakat qilgan, 1904-yil oktabrida ozarbayjon tilida „Xummat“ gazetasi yashirin nashr qilindi. Bu ozarbayjon matbuotida birinchi ijtimoiy – demoktarik gazeta boʻlgan. 1906-yil noyabridan Ali bek Guseynzadening bosh muharrirligi ostida „Fyuyuzat“ gazetasi chiqa boshladi.

1906-yilning 7-aprelida bosh muharriri Djalil Mamedguluzade boʻlgan „Molla Nasreddin“ jurnali chiqa boshladi. Bu jurnal savodsizlik va fanatizmga qarshi kurashgan, oʻz fikrlarini oʻquvchilarga oddiy soʻzlashuv shaklida yetkazgan. Turli davrlarda jurnal Tbilisi, Tebrizi va Bokuda nashr etilgan, unda Omar Faig Nemamzade, Mirza Alekper Sabir, Abdurraxim bek Xagverdiyev, Ali Nazmi, Aligulu Gamkyusar, Mamed Said Ordubadi va boshqa shoir, yozuvchi, jurnalistlar hamda Oskar Shmerling, I. Potter, Azim Azimzadelar ijod qilgan.

ANF hukmronligi davrida „Kommunist“ gazetasi yashirin tarzda chiqarilgan, sovet hukumati oʻrnatilganidan soʻng, gazeta faoliyati rasmiy shaklda davom etdi. 1923-yildan boshlab Ayna Sultanova muharrirligi ostida „Sharg gadinin“ jurnali chiqa boshladi, bu jurnal maqsadi Ozarbayjon ayollarini ommaviy – siyosiy hayotga jalb qilish edi. Keyinchalik bu jurnal nomi „Azerbaydjan gadinin“ nomiga oʻzgargan va „Literaturniy Azerbayjan“ va „Azerbayjanskaya neftyanaya promishlennost“ jurnallari bilan birga Ozarbayjonda katta nusxalarda chop etilgan.

Ozarbayjonda ozarbayjon tilidagi birinchi radio 1926-yilning 6-noyabrida tashkil etilgan – bu Ozarbayjon Davlat Radiosi boʻlgan. Ozarbayjon tilidagi birinchi hududiy radio 1930-yilda tashkil etilgan, bu – Naxichevan radiosi edi. Ozarbayjon tilidagi birinchi televizion kanal 1956-yilning 14-fevralida Ozarbayjon SSSRning Boku shahrida tashkil etilgan, bu Ozarbayjon televideniyesi edi.

1963-yilda ozarbayjon tilidagi birinchi hududiy telekanal – Naxichevan TV tashkil etilgan. 1991-yilning 9-martida Vaxid Mustafayev, Seyfulla Mustafayev va Mir Shaxin tomonidan ozarbayjon tilidagi birinchi tijorat televizion kanal – ANS TV tashkil etilgan. 1994-yilning 26-mayida ANS SM radiostansiyasi oʻz faoliyatini boshladi va Ozarbayjon hududida bu birinchi tijorat radiosi boʻlgan. 2002-yilning 5-oktabrida Ozarbayjon Respublikasining Milliy Televideniye va Radio Kengashi tashkil etilgan.

Din

Muqaddas Varfolomein qoldiqlari bo'lgan quti quti saqlanadigan kilisa, Baku, Ozarbayjon.

Muqaddas Varfolomein qoldiqlari bo'lgan quti. Yasamal tumaningda joylashgan kilisa, Baku, Ozarbayjon.

Islom

Ozarbayjon aholisining katta qismi Islom dinida. „Rew Research Center“ tashkiloti maʼlumotlariga koʻra Ozarbayjoning 99,2% aholisini musulmonlar tashkil etadi. Aholining katta qismi shialarning djafar mazhabiga, kichik qismi esa – sunniylarning xanafiy mazhabiga mansub. Ozarbayjonning taxminan 85% shialar, 15% esa – sunniylardir.

VII – VIII asrlarda Ozarbayjonda Islomni keng tarqalishi bilan Islom madaniyati rivojlana boshladi, masjid, madrasa, maqbaralar qurila boshladi. Ulardan biri – Bibixeyat masjidi. Masjid yettinchi shea imomi Musa al-Kozimning qizi Xakima xanumning qabri ustida qurilgan. XIX asr boshida Kavkazorti hududining Rossiya imperiyasiga qoʻshilishi sababli, islom muassasasi tuzilmasida sezilarli oʻzgarishlar sodir boʻldi. 1823-yilda Kavkazorti shealarini boshqarish uchun sheyxulislom mansabi taʼsis etilgan. Bunday shaklda shakllangan Kavkaz Musulmonlar Boshqarmasi markazi avval Tbilisi boʻlgan, keyin esa Boku shahri boʻldi. Boshqarma vakolatlari Ozarbayjon, Gruziya va Rossiya Federatsiyasi Dogʻistoni, Chechnya, Ingushetiya, Karachayevo – Cherkesiya, Kabardino- Balkariya, Adigey va Shimoliy Osetiya – Alaniyani qamrab olgan.

Boshqa dinlar

Ozarbayjon hududida zoroastrizm eramizning birinchi mingyilligida rivojlangan, mingyillikda ustunlik qilgan. Hozirgi davrda Ozarbayjonda zoroastriy dini, madaniyati va anʼanasiga hurmat bilan qarashadi. Ozarbayjon nomi, Ozarbayjonda Navroʻz bayramini oʻtkazish va Ateshgyax yodgorligida zoroastrizm izlarini koʻrish mumkin.

Ozarbayjonda xristianlikning pravoslav, katolik va protestant oqimlari rivojlangan. 280000 – 450000 (3.1%-4.8%) sonli xristianlar asosan rus pravoslavlari, gruzin pravoslavlari va arman grigoryanlaridan tashkil topgan. Kelib chiqishidan avval musulmon, keyin esa protestantlikni qabul qilgan kichik guruh Ozarbayjonda mavjud.

Ozarbayjon yahudiylariga togʻ yahudiylari, ashkinaz yahudiylari hamda gruzin yahudiylari kiradi. 2002-yilda Ozarbayjonda 8900 yahudiy qayd etilgan, ulardan 5500 togʻli yahudiylar boʻlgan. Tarixan yahudiylar Ozarbayjonning Shemaxe shahrida yashagan, hozirgi vaqtda ularning aksariyati Boku, Gyandje, Sumgait, Kuba, Oguz va Gyokchada yashaydi.

Babizm tarafdorlari 1850-yildan boshlab Naxichevanda shakllangan. XX asr boshida Ozarbayjonning Boku shahridagi babizm sektasiga 2000 shaxs va Babizmning mahalliy Diniy Kengashi kirgan. Diniy maʼlumotlarning Arxiv Uyushmasining maʼlumotlariga koʻra, 2005-yilda Ozarbayjonda babizm diniga sigʻinadiganlar soni 1638 kishini tashkil etdi.

Turizm

Shahdag Turizm Kompleksi

Turizm Ozarbayjon iqtisodining muhim qismini tashkil etadi. 1980-yillarda mamlakat mashhur turistik makon boʻlgan. SSSR tarqalib ketganidan soʻng va Togʻli Qorabogʻ urushidan soʻng, turizm iqtisodi zaiflashgan hamda turizm markazi sifatida Ozarbayjon imidji ham zaiflashgan. 2000-yilgacha turizm iqtisodi kuchaya boshladi va mamlakatda turistlar sonini shiddatli oshishi sezildi. Hozirgi kunda Ozarbayjon diniy turizm, kurort va sogʻlomlashtirish turizmi uchun ommalashgan joy boʻldi. Ozarbayjon turizmini elit turistik joy sifatida rivojlanishi Ozarbayjon davlatining ustunligi hisoblanadi. Turizmni Ozarbayjon iqtisodiyotining eng daromadli sohalaridan biriga aylantirish davlatning milliy strategiyasi hisoblanadi. Bu faoliyat Ozarbayjon Madaniyat va Turizm Vazirligi tomonidan tatbiq etilmoqda.

Ozarbayjonga kelayotgan turistlar uchun, Gyandj, Shemaxe, Ismailli, oku, Sheki, Gax a Gubada joylashgan tarixiy joylarga ekskursiyalar taklif etiladi, Boku, Nabran, Xudat, Xachmaz, Lenkoran va Astarga plyaj turlari, Masalla va Naftalanda joylashgan termal suvlarga sogʻlomlashtirish turlar taklif etiladi. Oʻz maʼdanli suvlari bilan Gyandja ham dam olish uchun ommalashgan joy hisoblanadi. Togʻ turizmini rivojlantirish uchun Gabalada besh yulduzli mehmonxonalar tarmogʻi tashkil etilgan. Gusardagi Shaxdaga etagida Shaxdag turistik markazi tashkil etilgan.

Rasmiy belgilar

Ozarbayjon bayrogʻi uch xil rang va oq sakkiz burchakli yulduz yarim oydan tashkil topgan. Bayroqdagi koʻk rang turkiylik, qizil rang – zamonaviy mustaqil ideologiyani, yashil rang esa Islomni bildiradi. Yarim oy Islom belgisi. Fatali xon Xoyskiyning taʼkidlashicha, yulduz burchaklarining soni bu eski alifboda yozilgan Ozarbayjon soʻzini bildiradi. Boshqa fikr boʻyicha sakkiz oʻgʻuz qabilasinini birlashishi (ozarbayjonliklar, usmoniylar, Chagatoylar, tatarlar, kozoxlar, qipchoqlar, saljuqlar va turkmanlar) sakkiz burchakli yulduzni anglatadi. AQSH veksillologi Uitni Smitning fikricha bayroq muallifi Ali bek Guseynzade boʻlgan. 1918-yilning 7-dekabrida Ozarbayjon Xalq Respublikasi Parlamenti ochilishi vaqtida Ozarbayjon bayrogʻi Parlament binosi boʻylab osilgan. 1991-yilning 5-fevralida Ozarbayjon Respublikasi Oliy Kengashi „Ozarbayjonn Respublikasi Davlat bayrogʻi haqidagi“ qonunni qabul qilgan va uni Davlat bayrogʻi deb eʼlon qilgan.

Ozarbayjon gerbi yoy ustidagi eman shoxlari va boshoqli sharqiy qalqon koʻrinishidan iborat. Ozarbayjon Respublikasi bayrogʻi ranglari fonidagi qalqonda sakkiz burchakli yulduz mavjud, yulduz markazida Olovlar mamlakati belgisi – gulxan aks ettirilgan. 1920-yilning 30-yanvarida NFA gerb loyihalarini namoyish qilish boʻyicha tanlov haqida qaror qabul qildi. Ozarbayjon gerbi Bokuda yashagan gruzin knyazi Shershavidze loyihasi boʻyicha qabul qilingan. 1991-yilda mustaqillikka erishilgandan soʻng, yana tanlov eʼlon qilindi, lekin hech bir loyiha qabul qilinmadi, loyiha originaliga ayrim oʻzgartirishlar kiritildi.

1919-yilda Uzeir Gadjibekov Ahmed Djavad soʻzlariga Ozarbayjon madhiyasini yozdi, madhiya rasmiy ravishda 1992-yil 27-mayda qabul qilindi. Toʻqish vaqtida madhiya „Ozarbayjon marshi“ deb nomlangan, uni Ozarbayjon Xalq Respublikasidagi harbiy maktablarda ijro etishgan.

28-may kuni – Ozarbayjon mustaqilligini eʼlon qilish kuni deb eʼlon qilingan. Shu kuni 1918-yil Ozarbayjon Xalq Respublikasi Milliy Kengashi Tbilisida oʻtkazilayotgan birinchi majlisda Kavkaz maslahatchisi saroyining ikkinchi qavatdagi katta zalida Ozarbayjon Xal Respublikasini tashkil etilishi haqida eʼlon qilindi va 6 boʻlimdan iborat Mustaqillik Deklaratsiyasi imzolangan. 1990-yildan boshlab 28-may „Respublika kuni“ davlat bayrami sifatida nishonlanadi.

„Gizil Ulduz“ medali bu Ozarbayjon Milliy Qahramoni ordenidir. Medalning old tomoni – ikki tomonlama tekis nurlar va sakkiz burchakli yulduzdan tashkil topgan. Orqa tomonida oʻrtasida „Ozarbayjon Milliy Qahramoni“ soʻzlari yozilgan. 1998-yil 6-fevralida „Gizil Ulduz“ medali 1992-yil 7-iyuldan Ozarbayjon Milliy Qahramoni alohida ordeni hisoblangan „Ay-Ulduz“ medaliga almashtirilgan. Bu orden bilan Ozarbayjon mustaqilli va hududiy yaxlitlikni himoya qilishda Qahramonlik va Jasorat uchun taqdirlanadilar.

Ozarbayjon Mustaqillik Deklaratsiyasining asl nusxasi. Ozarbayjon Respublikasining Davlat Arxivi

2005-yil 28-aprelidan boshlab „Geydar Aliyev“ ordeni Ozarbayjon Respublikasining eng oliy unvoni hisoblanadi. Taʼsis etish vaqtida „Geydar Aliyev“ ordeni yulduz, orden zanjiri va belgisidan tashkil topgan. Oʻzgarishlardan soʻng, 2014-yil 3-fevral kuni ordenga koʻkrak nishoni belgisi qoʻshilgan.

Koʻkrakda taqish uchun moʻljallangan Ordenning sakkiz burchakli yulduzi kumushdan yasalgan. Yulduz uchlari gul barglari koʻrinishida yasalgan. Yulduz ustida toʻlqinsimon aylana bilan dumaloq plastina oʻrnatilgan. Qilichli yulduzdan bu plastina yulduzning toʻrt burchagidan oʻtib, ikkita urilgan qilichlarda mahkamlanadi. Har bir qilich dastagiga brilliant tosh mahkamlangan. Dumaloq medalyondagi politlangan plastinadaHaydar Aliyev barelyefi aks ettirilgan. „Haydar Aliyev“ ordeni bilan Ozarbayjonni yashnashi, yuksalishi va shuhrat qozonishiga hissa qoʻshgan, Vatanni himoya qilish va Ozarbayjon Respublikasining davlat manfaatlari yoʻlida koʻrsatilgan qahramonlik va jasorati uchun taqdirlanadi. Ozarbayjon Prezidentiga orden maqomiga koʻra beriladi. Xorijiy fuqarolar Haydar Aliyev ordeni bilan Ozarbayjon oldidagi yuksak hizmatlari, ozarbayjon gʻoyasini tatbiq etishda alohida hizmatlari, butun dunyo ozarbayjonlarining birdamligini mustahkamlash, Ozarbayjonni boshqa davlatlar bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalarini mustahkamlashda alohida xizmatlari uchun taqdirlanadilar.

„Shox Ismoil“ ordeni 1993-yil 6-dekabrida tasdiqlangan Ozarbayjon Respublikasining Oliy harbiy ordeni hisoblanadi. Orden tilla hoshiyalangan ornametli aylana koʻrinishida kumush va oltindan yasalgan. Aylana joylashtirilgan qalqon oʻtasida koʻk fonda shoh Ismoil profili aks ettirilgan. „Shox Ismoil“ ordeni bilan Ozarbayjon Respublikasi Qurolli Kuhlarini tashkil etish va mustahkamlashda alohida hizmatlari uchun, Ozarbayjon Respublikasining hududiy yaxlitligini taʼminlashda alohida xizmatlari, Respublikada favqulodta holatlarni bartaraf etishda alohida xizmatlari uchun taqdirlanadilar.

Ozarbayjon madaniy merosini himoya qilish

Qutqaruvchilar kilisasi

1918-yilda Bokuda genotsid sodir etgan armanilar tarixiy – meʼmoriy yodgorliklarga zarar yetkazishga intilishdi. Oʻsha davrda juda kuchli zarar koʻrgan binolarga Ismoiliya saroyi hamda Shirvonshoxlar saroyi ham kirgan. Ismoiliya avval talon – toroj qilinib keyin esa yoqib yuborilgan. Armanilar Shirvonshoxlar saroyi majmuasiga kiruvchi Shoh masjidi minorasini minalar bilan shikastladilar. Shemaxada armanilar tinch musulmon aholini oʻldirib Shemaxining Juma masjidini kuchli shikastlagan. Bokuda yashagan shemaxilik General Uilyam Montgomeri Tomson maʼlumotlariga koʻra, „shahar talon-toroj qilinib, soʻng yoqib yuborilgan, hech bir masjid saqlanib qolmagan“. Yongʻin vaqtida dashnoqlar masjidlarda tomonidan masjidda qamal qilingan 1800 tinch aholi yoqib yuborilgan, ular orasida ayollar, bolalar va qariyalar boʻlgan. Yongʻin vaqtida koʻp sonli kamyob qoʻlyozma va kitoblar yoʻq qilingan.

1920-yilda Ozarbayjonda sovet rejimi tiklanganidan soʻng, bolsheviklar dinga qarshi kurashni boshlashdi. Dindor musulmonlar uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan Bibixeyat masjidi, Bokudagi Aleksandr Nevskiy pravoslav kavedrali va polsha katoliklar cherkovi hukumat nishonida boʻlishgan. Masjid va cherkovlar yoʻq qilinganidan soʻng, shu vaqtda Moskvada muhim tarixiy ahamiyatga ega boʻlgan meʼmoriy yodgorliklarni saqlab qolish haqida buyruq berilgan.

Togʻli Qorabogʻ urushi davrida Shushadagi Yuqori Gyovher aga, Quyi Gyovher aga, Saatli masjidlari, Ozarbayjon opera qoʻshiqchisi Byulbyulning uy muzeyi shikastlangan, Ozarbayjon shoirasi Natavanning uyi yoqib tashlangan. Agdamdagi non muzeyi vayron qilingan. Fotosuratchi Andrey Galafeyev 2007-yilda mol goʻngi aks ettirilgan Agdamdagi Juma masjidini suratga olgan.

2000-yilda Shirvonshohlar saroyi va Icherishexer bilan Qiz qal’asi, 2007-yilda Gobuston qal’a rasmlari panoramasi YUNESKOning umujahon meros obyektlari roʻyxatiga kiritildi. 2008-yilda Ozarbayjon mugʻomi, 2009-yilda Ozarbayjon ashug sanʼati, 2010-yilda Navroʻz bayrami, 2011-yilda Ozarbayjonning anʼanaviy gilamchilik sanʼati, 2012-yilda tor chalish sanʼati va uni tayyorlash, 2013-yilda qorabogʻ otlaridagi Chovgan oʻyini, 2014-yilda ayollar bosh kiyimi kelagai va uni taqish anʼanaviy sanʼati va uni belgisi, 2015-yilda Laxidja mis sanʼati, 2016-yilda lavash yopish anʼanasi – bularning barchasi YUNESKOning nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiradi. 2005-yilda Ozarbayjon, Muhammed Fizuli nomidagi ANNA Qoʻlyozma Insitutida saqlanadigan „Tibbiyot va farmatevtika boʻyicha oʻrta asr qoʻlyozmalari“ nomli uch qoʻlyozma – Ibn Sinoning „Tibbiyot fani Qonuni“ (II tom), Rustam Djurdjanning „Nizamshaxin extiyatlari“, Abu Al-Gasim Al-Zexrevining „Al-Megalya es-Selesun“ asarlari YUNESKOning Umumjahon Meros hujjatlari „Umumjahon yodgorlik“ roʻyxatiga kirgan.

Ozarbayjonda umumjahon ahamiyatidagi meʼmoriy yodgorliklar qayd etilgan: Ateshkyax, Icherishexer (Muhammed masjidi, Giz galasi), Shirvonshohlar saroyi (Shirvonshohlarning yashash binosi, Devonxona, Shoh masjidi, Keygubad masjidi qoldiqlari, Seid Yaxya Bakuvi maqbarasi, Shirvonshohlar maqarasi, Murad darvozalari, Hammom), Kaspiyboʻyi mudofa qurilmalari (Katta Mardakan qasri, Kichik Mardakan qasri, Raman qasri, Nardalan qasri, Bail qasri, Chiraggala), Gutlu Musa maqbarasi, „Allax – Allax“ maqbarasi va Nushab qal’asi, Sinig koʻprigi, Lakit ibodatxonasi, Xanalig, Gyandjesar monastirlari, Xudaveng monastiri, Xudaferi koʻprigi, Laxidj Davlat Tarixiy – madaniy Qoʻriqxonasi, Yusif ibn Kusey muzeyi, Momine Xatun muzeyi, Karabaglar tarixiy Meʼmoriy Majmuasi, Gyulyustan Muzeyi, Ordubad Davlat Tarixiy – Madaniy Qoʻriqxonasi, Davlat Asosiy Yuqori Tarixiy – Meʼmoriy Qoʻriqxonasi va Sheki xon saroyi, Shusha Davlat Tarixiy – Meʼmoriy Qoʻriqxonasi.

Haydar Aliyev Fondi qoʻllab – quvvatlashi bilan Dajavad xon dafn etilgan joyda muzey qurilib, qabr va qabr usti qayta tiklandi, Abdulla Shaig uy muzeyi qayta tiklandi, Xazar tumaning Mardakyan qishlogʻida zamonaviy kutubxona qurildi, Galada Arxeologik – Etnografik Muzey Majmuasi qurildi, Gyandji darvozalari avvalgi koʻrinishida qurildi, Agdjebedida Qorabogʻ mugʻomi Markazi qurildi, Bokuda Xalaro Mugam Markazi qurildi, Agdashda xalq artisti Gabil Aliyev nomidagi bolalar musiqa maktabi qurildi, Boku zamonaviy Sanʼat muzeyi tashkil etildi, Xazar tumanidagi Tyurkan va Bina qishloqlarida yangi madaniy markazlari qurildi, Gala Arxeologik – Etnografik Muzey majmuasi hududida Etno – Ekologik Markaz hamda Antik Qoʻlyozma Muzeyi tashkil etildi, Gyandjda Nizomiy – Ganjaviy Muzeyi, Mexseti Gyanjaviy Markazi qurildi, Bokuda Ozarbayjon Gilamlari va Xalq amaliy Sanʼati Davlat Muzeyini yaratish uchun yangi bino qurilishi amalga oshirilmoqda.

Toponimlar

"Nanalar" ansambli

XX-XXI asrlarda Arman SSR va Armaniston Respublikasi hukumati davlatdagi turkiy toponimlarni oʻzgartirdi. Nomlarning oʻzgarishi armanilarning Armanistonga koʻchirilishi va ozarbayjonliklar deportatsiyasi bilan bogʻliq. Toponimlar oʻzgarishi usullariga toʻliq tarjima, toponimning bir qismi tarjimasi, lingvistik oʻzgarish va toponimni toʻliq oʻzgarishi kiradi. XX asr boshida 2310 geografik nomdan 2000 tasi kelib chiqishi turkiy boʻlgan. Koʻp sonli toponimlarni oʻzgarishi 1935-yilda, urushdan keyingi yillar, 1967—1968-yillarda va 1988-yilda sodir boʻldi. 1980-yillar oxirida Armanistonda kelib chiqish nomi turkiy boʻlgan 152 Ozarbayjon qishlogʻi boʻlgan. Armaniston Koʻchmas mulk Kadastrining Davlat Qoʻmitasi rahbari Manuk Vardanyan taʼkidlashicha 2006-yilda 53 qishloq nomi oʻzgartirildi, 2007-yilda 21 qishloq nomi oʻzgartirildi, bu jarayonni sekin kechishi arman nomlarni topish qiyinligi bilan tushuntiriladi. Shuningdek, XX-XXI asrlarda Armanistonda 107 gidronimlardan 71 oʻz nomini oʻzgartirgan, 315 oronimlardan 164 nomi oʻzgargan. Ulardan ayrimlari ikkita soʻzni birlashtirgan holda tashkil topgan, ikkinchi soʻz – gidronimlar uchun daryo, koʻl, buloq, suv turkiy soʻzlari, oronimlar uchun togʻ, choʻqqi, qoya turkiy soʻzlaridan tashkil topgan.

Ozarbayjon tomoni Armanistonda toponimlarni oʻzgarishini „madaniyat terorizmi“ va „Lingvistik genotsid“ deb nomladi. Gruziyada tumanni maʼmuriy boʻlinishidan soʻng, gruzin nomlanishli, kelib chiqishi ozarbayjoncha boʻlgan toponimlar oʻzgartirila boshlandi. 1940—1950-yillarda avval tuman markazlari oʻzgartirildi. Bolnis tumani atrofida 1989—1992-yillarda asosan qishloq, togʻ va daryo nomlari oʻzgartirildi. 2005-yilda 27-iyunda Ozarbayjon Yevropa Kengashi Parlament Assambleyasi deputati R.Guseynov Gruziyada yashaydigan ozarbayjonliklar hamda ijtimoiy muammolar haqida hujjat taqdim qilindi va Ozarbayjon kelib chiqishli toponimlarni tiklash zaruriyati taʼkidlangan. Hujjat Assambleyada muhokama qilinib 11 deputat tomonidan tavsiya hujjati sifatida inzolangan.