Palov indeksi

Palov indeksi — shaxsiy inflyatsiyani aniqlash usullaridan biri hisoblanadi. Palov indeksi hozirda Oʻzbekiston va Turkmaniston davlatlarida qoʻllanadi. Aynan palov indeksining qoʻllanishi sababi, palov Oʻzbekiston va Turkmanistonda eng keng tarqalgan taomlardan biri hisoblanadi. Xususan, Turkmanistondagi uy xoʻjaliklarining 52 foiz daromadi oziq-ovqat mahsulotlariga ketadi^[1]. Indeksga koʻra, vaqt oʻtgan sari hududlarda osh narxi oʻzgarishini oʻzida aks etadi. Iste'mol narxlari indeksini hisoblashda aholi uchun muhim hisoblangan tovarlar ulushi oʻzgarib turishi, isteʼmol savati empirik tadqiqotlardan koʻra biologik talablardan kelib chiqib tuzilganligi^[2] sababli, shaxsiy inflyatsiya va asosiy taomga bogʻliq real ish haqini hisoblashda „palov indeksi“ ancha qulaydir.

Tarix

Oʻzbekistondagi palov indeksi

Birinchi palov narxlari 2019-yil dekabr oyida shakllantirilgan boʻlsa-da, rasman 2020-yil yanvar oyidan Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan palov indeksi shakllantirilishi eʼlon qilindi. Unga koʻra mamlakatimizning barcha hududiy markazlarida joylashgan yirik umumiy ovqatlanish muassasalari („Osh markazlari“)dagi 1 kg palov uchun sarflanadigan masalliqlar ro‘yxati, shuningdek, ularning narxlari (qiymati) to‘g‘risidagi maʼlumotlar shakllantirilib borildi. Shuningdek, 1 kg osh miqdori 7 porsiyaga teng deb olinadi.

Respublikaning barcha hududlarida 1 kg palov tayyorlash uchun sarflanadigan masalliqlar miqdori o‘rganib chiqilib, mamlakat bo‘yicha o‘rtacha masalliqlar ro‘yxatini shakllantirildi^[3]. Unga ko‘ra:

O‘simlik yogʻi (300 gr.);
Piyoz (300 gr.);
Mol go‘shti (700 gr.);
Sabzi (1 kg.);
Guruch (1 kg.);
No‘xat (100 gr.);
Mayiz (50 gr.);
Ziravorlar (10 gr.);
Osh tuzi (5-10 gr.).

Shuni eʼtiborga olish kerakki, hududlardagi palov narxlari osh markazlaridagi narxlarga asoslanadi. Choyxona, restoran va boshqa muassasalardagi narxlar hisobga olinmaydi.

Turkmanistondagi palov indeksi

Turkmanistonda ham palov indeksini hisoblash 2020-yil yanvar oyidan boshlangan. Turkmanistonda esa rasmiy statistik qoʻmita mavjud boʻlsa-da^[4], inflyatsiya va isteʼmol narxlari haqida rasmiy maʼlumotlar boʻlmaganligi sababli mustaqil OAV turkman xalqi tomonidan yuborilgan maʼlumotlar asosida palov narxi hisoblanadi^[5]. Yaʼni, elektron anketa orqali statistik maʼlumotlar yigʻiladi^[6].

Hisoblash usuli

Palov indeksini hisoblashda maʼlum bir oydagi 1 porsiya palov narxining oʻtgan oydagi 1 porsiya palov narxiga nisbati olinadi. Shu orqali aholining shaxsiy inflyatsiya darajasi haqida maʼlumot toʻplanadi^[7]. Bundan tashqari aniqroq tahlil uchun aholining oʻrtacha ish haqi 1 porsiya osh narxiga boʻlinadi. Shu orqali isteʼmolchining vaqt oʻtgan sari koʻproq osh sotib olishi uning real ish haqi miqdori oshayotgani, agar kamroq sotib olishga qurbi yetsa uning real ish haqisi pasayayotganini anglatadi. Agar isteʼmol narxlari indeksi (inflyatsiya) hisoblashda „maxsus tanlanmalar“, „takrorlanuvchi oʻzgarishlar“ va baʼzi koʻrsatkichlarni hisoblamaslik holatlari mavjud boʻlishi mumkin boʻlsa^[8], palov talab katta mahsulot sifatida oʻz narxi oʻzgarishi orqali davlatdagi inflyatsiyani aniqroq koʻrsatadi. Big Mac indeksidan farqli ravishda „Palov indeksi“ orqali mamlakatlardagi real almashuv kursini bilish imkonsiz^[9].

Palov indeksi koʻrsatkichlari

Oʻzbekistonda palov indeksi hududlar boʻyicha farq qilsa-da (xuddi oʻrtacha ish haqi singari), ularni umumlashtirib oʻrtacha miqdorni topish mumkin.

Oylar boʻyicha palov indeksi, nominal ish haqi va inflyatsiyaga taʼsiri^[10]^[11]^[12]
Yil va oy	1 porsiya palov narxi (soʻm)	Oʻtgan oyga nisbatan oʻzgarish sur’ati (foizda)	O‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi (ming soʻm)	Oylikka toʻgʻri keluvchi 1 porsiya palov miqdori	Oylik inflyatsiya (foizda)	Oylik inflyatsiya va palov indeksi orasidagi farq
2020-yil yanvar	14 026,21	−0,59	2403,96*	171,39	0,6	1,19
2020-yil fevral	13997,64	−0,02	2455,65*	175,44	0,8	0,82
2020-yil mart	14251,57	1,81	2584,9*	181,38	1,3	−0,51
2020-yil aprel	14434,86	1,29	2409,24	166,90	1,7	−0,41
2020-yil may	14553,86	1,01	2572,93	165,42	0,3	−0,71
2020-yil iyun	14485,93	−0,05	2580,46	178,14	−0,2	0,25
2020-yil iyul	14561,10	0,52	2528,01	173,61	−0,3	−0,82
2020-yil avgust	15241,93	4,68	2637,44	173,05	0,5	−4,18
2020-yil sentabr	15849,57	3,99	2692,29	169,87	1,4	−2,59
2020-yil oktabr	16029,79	1,13	2721,46	169,78	1,4	0,27
2020-yil noyabr	16138,98	0,69	2786,26	172,64	1,5	0,81
2020-yil dekabr	16181,0	0,26	3341,222	206,49	1,6	1,34
2021-yil yanvar	16366,14	1,14	2732,58*	166,97	1,0	−0,14
2021-yil fevral	16770,86	2,47	2818,87*	168,08	0,6	−1,87
2021-yil mart	16849,20	0,05	2876,4*	170,71	0,8	0,75
2021-yil aprel	17250,64	2,38	2920,0	169,27	1,5	−0,88
2021-yil may	17362,04	0,65	3108,1	179,01	0,5	−0,15
2021-yil iyun	18078,36	4,13	3168,8	175,28	−0,2	−4,33
2021-yil iyul	18202,29	0,69	3041,2	167,08	−0,2	−0,89
2021-yil avgust	18462,86	1,43	3085,8	167,14	0,5	−0,93
2021-yil sentabr	18654,57	1,04	3211,9	172,18	1,1	0,06
2021-yil oktabr	18742,86	0,47	3322,9	177,29	1,3	0,83
2021-yil noyabr	18828,57	0,46	3365,8	178,76	1,2	0,74
2021-yil dekabr	18852,21	0,01	3882,5	205,94	1,3	1,29
2022-yil yanvar	18807,14	−0,02	3223,5	171,40	0,9	0,92
2022-yil fevral	18921,43	0,61	3354,4	177,28	0,5	−0,11
2022-yil mart	18957,14	0,19	3703,5	195,36	1,5	1,31
2022-yil aprel	19228,57	1,43	3596,1	187,02	1,5	0,07
2022-yil may	19507,14	1,45	3565,2	182,76	1,0	−0,45
2022-yil iyun	19642,86	0,71	3910,6	199,08	0,9	0,19

* — koʻrsatilgan oylar boʻyicha o‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi mavjud boʻlmaganligi sababli, choraklik maʼlumotlardan foydalanildi

Jadvaldan koʻrish mumkinki, oxirgi 30 oy ichida Oʻzbekiston fuqarolarining real ish haqi miqdori oshgan. Lekin palov indeksining oylar boʻyicha oʻzgarish sur’ati isteʼmol narxlari indeksi oʻsish sur’atidan 75 foizga koʻproqdir (18,97 va 10,84).

Oʻxshash indekslar

Hozirda shaxsiy inflyatsiya va xarid qilish qobiliyati paritetini hisoblash uchun eng mashhur va ishonchli indeks Big Mac indeksi hisoblanadi. McDonald's dunyoning 100 dan ortiq davlatlarida mavjudligi sababli, valyutalar kursiga nisbatan real almashinuv kursini aniqlashga imkon beradi. Rossiyada esa, shaxsiy inflyatsiyani hisoblashda keng isteʼmol qilinuvchi taomlar boʻyicha „Olivye indeksi“ va „Borsh indeksi“ hisoblab chiqiladi. Lekin palov indeksidan farqli ravishda, sotiluvchi tayyor taom emas, ularga sarf etiluvchi tovarlar narxi hisoblab chiqiladi^[13]^[14].

Tanqid

Oʻzbekistondagi palov indeksi

"Borsh indeksi" va „Olivye indeksi“dan farqli ravishda palov indeksini hisoblashda oʻrtacha ish haqini palov narxiga boʻlgan nisbati keltirilmaydi. Bundan tashqari, rasmiy statistika va soliq tashkiloti orasidagi maʼlumotlarda farq bor. Yaʼni, Davlat soliq qoʻmitasi maʼlumotlariga koʻra, oʻrtacha ish haqi naq 27 % ga kamroq^[15]. Budan tashqari yagona narxlarga ega Big Mac indeksidan farqli ravishda maʼlum hududlarning oʻzidagi osh markazlarida narx turli xil boʻladi. Statistik tanlanmada markazlardagi katta osh markazlarini olinishi, "masshtab samarasi" tufayli narxni tushirgan (yoki tannarxni arzonlashtira olgan) osh markazlarinigina koʻrsatadi^[16].

Turkmanistondagi palov indeksi

Turkmanistondagi palov indeksi rasmiy boʻlmagan, mustaqil OAV hisobidan yuritilganligi, mahalliy aholi tomonidan yuboriluvchi maʼlumotlar kamligi tufayli, aniq palov indeksi maʼlum miqdorda farq qilishi mumkin. Rasmiy isteʼmol narxlari indeksi maʼlumotlari mavjud emasligi va boshqa sabablar^[17]^[18] tufayli palov narxidagi vaqtinchalik va mavsumiy oʻzgarishlar kattaroq sonda boʻlishi mumkin.

Manbalar

↑ „Turkmaniston uy xo'jaliklari sarf xarajatlari“.
↑ „Iste'mol savati“.
↑ „Palov indeksi shakllantiriladi. Stat.uz“.
↑ „Turkmaniston statsitika qo'mitasi“.
↑ „Turkmanistonda palov indeksi“.
↑ „Palov narxini aniqlash uchun elektron anketa“.
↑ „Personal inflation“.
↑ Lance, P.; Hattori, A.. Sampling and Evaluation. Web: MEASURE Evaluation, 2016 — 6–8, 62–64-bet.
↑ „Purchasing Power Parities - Frequently Asked Questions (FAQs) - OECD“. www.oecd.org. Qaraldi: 2022-yil 29-aprel.
↑ „Inflyasiya. Markaziy Bank“.
↑ „Palov indeksi ko'rsatkichlari. Davlat statistika qo'mitasi“.
↑ „O'rtacha oylik ish haqi ko'rsatkichlari. Stat.uz“.
↑ „Borsh indeksi“.
↑ „Oivye indeksi“.
↑ „2022-yil o'rtacha ish haqi. Soliq qo'mitasi“.
↑ O'Sullivan, Arthur; Sheffrin, Steven M.. Economics: Principles in Action. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2003 — 157-bet. ISBN 978-0-13-063085-8.
↑ „Freedom House. Turkmenistan“.
↑ „Democracy Index 2021, Economist Intelligence Unit“.

[1] „Turkmaniston uy xo'jaliklari sarf xarajatlari“.

[2] „Iste'mol savati“.

[3] „Palov indeksi shakllantiriladi. Stat.uz“.

[4] „Turkmaniston statsitika qo'mitasi“.

[5] „Turkmanistonda palov indeksi“.

[6] „Palov narxini aniqlash uchun elektron anketa“.

[7] „Personal inflation“.

[8] Lance, P.; Hattori, A.. Sampling and Evaluation. Web: MEASURE Evaluation, 2016 — 6–8, 62–64-bet.

[9] „Purchasing Power Parities - Frequently Asked Questions (FAQs) - OECD“. www.oecd.org. Qaraldi: 2022-yil 29-aprel.

[10] „Inflyasiya. Markaziy Bank“.

[11] „Palov indeksi ko'rsatkichlari. Davlat statistika qo'mitasi“.

[12] „O'rtacha oylik ish haqi ko'rsatkichlari. Stat.uz“.

[13] „Borsh indeksi“.

[14] „Oivye indeksi“.

[15] „2022-yil o'rtacha ish haqi. Soliq qo'mitasi“.

[16] O'Sullivan, Arthur; Sheffrin, Steven M.. Economics: Principles in Action. Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2003 — 157-bet. ISBN 978-0-13-063085-8.

[17] „Freedom House. Turkmenistan“.

[18] „Democracy Index 2021, Economist Intelligence Unit“.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]