Pax Britannica
.jpg)
Pax Britannica (lotincha "Britaniya tinchligi", Pax Romanadan keyin modellashtirilgan) Buyuk Kuchlar oʻrtasidagi nisbiy tinchlik davri boʻlib, bu davrda Britaniya imperiyasi global gegemon kuchga aylandi va " global politsiya" rolini bajardi.[1][2]
1815-1914-yillar oraligʻida, Britaniyaning "imperiya asri" deb atalgan davr[3][4] davomida 10,000,000 kvadrat mil (26,000,000 km2) hudud va taxminan 400 million kishi Britaniya imperiyasi tarkibiga kirdi.[5] Napoleon Fransiyasi ustidan qozonilgan gʻalabadan soʻng inglizlarning asosiy raqibi Markaziy Osiyo masalasida Rossiya boʻlib qoldi.[6] Rossiya Bolqonda oʻz ta'sirini kengaytirishga harakat qilganda, inglizlar va fransuzlar Qrim urushida (1853-1856) uni magʻlub etib, Usmonli imperiyasini himoya qildilar.
Buyuk Britaniyaning Qirollik dengiz floti asosiy dengiz savdo yoʻllarining koʻpchiligini nazorat qildi va shubhasiz eng yirik dengiz kuchiga ega boʻldi. Oʻz mustamlakalari ustidan rasmiy nazorat bilan bir qatorda, Buyuk Britaniyaning jahon savdosidagi ustun mavqei uning Osiyo, Shimoliy Amerika, Okeaniya va Afrika kabi koʻplab mintaqalarga kirishni samarali nazorat qilishini ta'minladi. Inglizlar, shuningdek, boshqa mustamlaka imperiyalarini dahshatga solgan holda, Qoʻshma Shtatlarga Amerikadagi iqtisodiy hukmronligini qoʻllab-quvvatlovchi Monro doktrinasida yordam berishdi. Britaniya savdogarlari, yuk tashuvchilari va bankirlari boshqa imperiyalarnikiga nisbatan shunchalik katta ustunlikka ega ediki, uning mustamlakalaridan tashqari u norasmiy imperiyaga ham ega edi.[7][8][9]
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Amerika inqilobida Britaniya Amerikasining muhim qismi boʻlgan oʻn uchta mustamlakani yoʻqotganidan soʻng Britaniya Osiyo, Tinch okeani va keyinchalik Afrikada ta'sir doirasini oshirishga harakat qildi. Bu esa keyinchalik Britaniya imperiyasining (1783-1815) ikkinchi yuksalishiga olib keldi. Sanoat inqilobi Buyuk Britaniyada 1700-yillarning oxirida boshlandi va erkin bozorlar haqida yangi gʻoyalar paydo boʻldi. Masalan, Adam Smitning "Xalqlar boyligi" (1776) asari kabi. Erkin savdo Buyuk Britaniya 1840-yillarda amal qilgan asosiy tamoyilga aylandi. Bu omil Britaniyaning iqtisodiy oʻsishi va moliyaviy ustunligida muhim rol oʻynadi.[10]
1815-yilda Napoleon urushlari tugaganidan 1914-yilgi Birinchi jahon urushigacha Buyuk Britaniya global gegemon (eng kuchli) rolini oʻynadi. Asosiy dengiz savdo yoʻllariga “Britaniya tinchligi”ning oʻrnatilishi 1815-yilda Britaniya Seylonining (hozirgi Shri-Lanka) qoʻshib olinishi bilan boshlandi.[11] Fors koʻrfazidagi Britaniya rezidensiyasi ostida mahalliy arab hukmdorlari Britaniyaning mintaqani himoya qilishni rasmiylashtirgan bir qator shartnomalarga rozi boʻlishdi. Britaniya mintaqadagi barcha arab hukmdorlariga 1820-yilgi umumiy dengiz shartnomasi deb nomlanuvchi qaroqchilikka qarshi shartnomani taklif qildi. 1853-yildagi Doimiy dengiz sulhini imzolash orqali arab hukmdorlari Britaniyaning tashqi tahdidlardan himoyalashi evaziga dengizda urush olib borish huquqidan voz kechdilar.[12] Britaniya harbiy va savdo boʻyicha global ustunligiga Qirollik dengiz flotining butun dunyo okeanlari va dengizlarida mavjudligi yordam berdi. Hatto rasmiy imperiyasidan tashqarida ham Britaniya Xitoy, Siam va Argentina kabi koʻplab mamlakatlar bilan savdoni nazorat qildi. Vena kongressidan keyin Britaniya imperiyasining iqtisodiy qudrati dengiz hukmronligi[13] va kontinental Yevropada kuchlar muvozanatini saqlashga qaratilgan diplomatik sa'y-harakatlar orqali rivojlanishda davom etdi.[14]
Bu davrda Qirollik dengiz floti butun dunyo boʻylab qaroqchilikni cheklash va qul savdosini toʻxtatish kabi boshqa xalqlarga foyda keltirgan xizmatlarni koʻrsatdi. 1807-yilgi Qul savdosi toʻgʻrisidagi qonun Britaniya imperiyasi boʻylab savdoni taqiqlagan edi, shundan soʻng Qirollik dengiz floti gʻarbiy Afrika otryadini tuzdi va hukumat xalqaro shartnomalar boʻyicha muzokaralar olib bordi. Ularga koʻra qul savdosi boʻyicha taqiqni amalga oshirish mumkin edi.[15][16] Biroq, dengiz kuchi quruqlikka moslashmadi. Yirik kuchlar oʻrtasida olib borilgan quruqlikdagi urushlarga Qrim urushi, Franko-Avstriya urushi, Avstriya-Prussiya urushi va Franko-Prussiya urushi, shuningdek, kichikroq kuchlar oʻrtasidagi koʻplab mayda toʻqnashuvlar kiradi. Qirollik dengiz floti Xitoy imperiyasiga qarshi Birinchi afyun urushi (1839 – 1842) va Ikkinchi afyun urushini (1856 – 1860) olib bordi. Qirollik dengiz floti dunyodagi eng yirik ikkita dengiz flotidan ustun edi. 1815-1890 va 1898-yillardagi Germaniya dengiz qonunlari qabul qilingan vaqt oraligʻida faqat Fransiya ham potentsial dengiz tahdidi edi.
Kuchlar oʻrtasidagi hal qiluvchi voqea Angliya-Misr urushidan kelib chiqdi. Usmonlilar imperiyasi 1914-yilgacha nominal egalik huquqini saqlab qolgan boʻlsa ham, Britaniya Misrni yetmish yil davomida bosib olishga erishdi.[17] Tarixchi A.J.P. Teylorning ta'kidlashicha, bu Sedan jangi va Rossiya-Yaponiya urushida Rossiyaning magʻlubiyati oʻrtasidagi xalqaro munosabatlarda "buyuk voqea".[18] Teylor unign uzoq muddatli ta'sirni quyidagicha ta'kidlaydi:
- Britaniyaning Misrni bosib olishi kuchlar muvozanatini oʻzgartirdi. Bu nafaqat Britaniyaning Hindistonga boradigan yoʻlida xavfsizlikni ta'minladi, balki bu ularni Sharqiy oʻrta yer dengizi va Yaqin Sharqning xoʻjayinlariga aylantirdi; bu ularga boʻgʻozda Rossiyaga qarshi turishni keraksiz qilib qoʻydi.... Bu shuningdek, oʻn yildan keyingi Fransiya-Rossiya ittifoqiga yoʻl hozirladi.[19]
Angliya 1840-yildan keyin erkin savdo siyosatini olib borib, butun dunyo mamlakatlari bilan keng koʻlamli tovar va kapital almashuvini amalga oshirdi. Britaniya imperiyasining kuchayishiga XIX asrning ikkinchi yarmida ixtiro qilingan yangi texnologiyalar, jumladan paroxod va telegraf imperiyani nazorat qilish va himoya qilishga imkon berdi. 1902-yilga kelib, Britaniya imperiyasi qizil chiziq deb ataladigan telegraf kabellari tarmogʻi bilan bogʻlangan edi.[20]
Pax Britannica Vena Kongressi tomonidan oʻrnatilgan kontinental tartibning buzilishi tufayli zaiflashdi.[21] Yevropaning buyuk davlatlari oʻrtasidagi munosabatlar Qrim urushi natijasida Usmonli imperiyasining tanazzulga uchrashi, keyinchalik Fransiya-Prussiya urushidan keyin Italiya va Germaniya timsolida yangi milliy davlatlarning paydo boʻlishi kabi masalalar tufayli yanada keskinlashdi. Bu ikkala urushda ham Yevropaning eng yirik davlatlari va armiyalari ishtirok etgan. Germaniya, Yaponiya imperiyasi va Qoʻshma Shtatlarning sanoatlashuvi XIX asr oxirida Britaniya sanoat ustunligining nisbatan pasayishiga yordam berdi. 1914-yilda Birinchi jahon urushining boshlanishi Pax Britannicaning tugash nuqtasi edi. Biroq, Britaniya imperiyasi 1945-yilda Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin dekolonizatsiya boshlanishiga qadar eng yirik mustamlakachi imperiya boʻlib qoldi. Britaniya 1956-yil Suvaysh kanali inqirozigacha yetakchi kuchlardan biri boʻlib qoldi. Ushbu voqeadan soʻng Britaniya va Fransiya qoʻshinlari Misr, Qoʻshma Shtatlar va (kamroq darajada) Sovet Ittifoqining bosimi ostida Suvaysh hududidan chiqib ketishga majbur boʻldilar.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Johnston, pp. 508-10.
- ↑ Porter, p. 332.
- ↑ Hyam, p. 1.
- ↑ Smith, p. 71.
- ↑ Parsons, p. 3.
- ↑ Porter, p. 401.
- ↑ Porter, p. 8.
- ↑ Marshall, pp. 156–57.
- ↑ Cameron, pp. 45-47.
- ↑ Darwin, p. 391.
- ↑ Crawfurd, pp. 191–192: "...for what purpose was it conquered and is it now retained?' We endeavoured to explain, that during the wars, in which we were lately engaged with our European enemies who occupied the coast of the island, they harassed our commerce from its ports, and therefore, in self-defence, there was a necessity for taking possession of it."
- ↑ „The British in the Gulf: An Overview“. Qatar Digital Library. British Library Qatar Foundation Partnership. — „The increased stability that this 'Pax Britannica' brought led to increased volumes of trade in the region. Ruling families began to actively seek British protection as a means of securing their rule and safeguarding their territories.“. Qaraldi: 2014-yil 25-oktyabr.
- ↑ Pugh, p. 83.
- ↑ Thackeray, p. 57.
- ↑ Falola, pp. xxi, xxxiii-xxxiv.
- ↑ „The legal and diplomatic background to the seizure of foreign vessels by the Royal Navy“.
- ↑ M.W. Daly, ed. The Cambridge History Of Egypt Volume 2 Modern Egypt, from 1517 to the end of the twentieth century (1998) online
- ↑ He adds, "All the rest were manoeuvres which left the combatants at the close of the day exactly where they had started." A.J.P. Taylor, "International Relations" in F.H. Hinsley, ed., The New Cambridge Modern History: XI: Material Progress and World-Wide Problems, 1870–98 (1962): 554.
- ↑ Taylor, "International Relations" p 554
- ↑ Dalziel, pp. 88–91.
- ↑ Pugh, p. 90.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Albrecht-Carrié, René. A Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna (1958), 736pp; a basic introduction, online free to borrow
- Bartlett, C. J. Peace, War and the European Powers, 1814-1914 (1996) brief overview 216pp
- Bury, J. P. T. ed. The New Cambridge Modern History: Vol. 10: the Zenith of European Power, 1830-70 (1964)
- International Banking: 1870–1914. New York, NY: Oxford University Press, 1991. ISBN 978-0-19-506271-7.
- Darby, H. C. and H. Fullard The New Cambridge Modern History, Vol. 14: Atlas (1972)
- Darwin, John. Unfinished Empire: The Global Expansion of Britain. London, England: Allen Lane, 2012.
- Dalziel, Nigel. The Penguin Historical Atlas of the British Empire. Penguin, 2006. ISBN 0-14-101844-5.
- Falola, Toyin; Warnock, Amanda. Encyclopedia of the middle passage. Greenwood Press, 2007. ISBN 9780313334801.
- Ferguson, Niall. Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power (2002),
- Hinsley, F.H., ed. The New Cambridge Modern History, vol. 11, Material Progress and World-Wide Problems 1870-1898 (1979)
- Hyam, Ronald. Britain's Imperial Century, 1815–1914: A Study of Empire and Expansion. Palgrave Macmillan, 2002. ISBN 978-0-7134-3089-9. Qaraldi: 22-iyul 2009-yil.
- Johnston, Douglas M.; Reisman, W. Michael. The Historical Foundations of World Order. Leiden, South Holland: Martinus Nijhoff Publishers, 2008. ISBN 978-9047423935.
- Kennedy, Paul. The Rise and Fall of the Great Powers Economic Change and Military Conflict From 1500-2000 (1987), stress on economic and military factors
- Kissinger, Henry. Diplomacy (1995), 940pp; not a memoir but an interpretive history of international diplomacy since the late 18th century
- Marshall, P. J.. The Cambridge Illustrated History of the British Empire. Cambridge University Press, 1996. ISBN 0-521-00254-0. Qaraldi: 22-iyul 2009-yil.
- Parsons, Timothy H.. The British Imperial Century, 1815–1914: A World History Perspective. Rowman & Littlefield, 1999. ISBN 0-8476-8825-9. Qaraldi: 22-iyul 2009-yil.
- Porter, Andrew. The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire Volume III. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924678-5. Qaraldi: 22-iyul 2009-yil.
- Pugh, Martin. Britain since 1789: A Concise History. Macmillan, 1999. ISBN 0-312-22359-5. Qaraldi: 20-aprel 2010-yil.
- Rich, Norman. Great Power Diplomacy: 1814-1914 (1991), comprehensive survey
- Seaman, L.C.B. From Vienna to Versailles (1955) 216pp; brief overview of diplomatic history online (Wayback Machine saytida 2017-08-02 sanasida arxivlangan)
- Seton-Watson, R. W. Britain in Europe, 1789–1914. (1938); comprehensive history online
- Smith, Simon. British Imperialism 1750–1970. Cambridge University Press, 1998. ISBN 978-3-12-580640-5. Qaraldi: 22-iyul 2009-yil.
- Thackeray, Frank. Events That Changed Great Britain since 1689. Greenwood Publishing Group, 2002. ISBN 0-313-31686-4.
- Ward, A.W. and G. P. Gooch, eds. The Cambridge History of British Foreign Policy, 1783-1919 (3 vol, 1921–23), old detailed classic; vol 1, 1783-1815 ; vol 2, 1815-1866; vol 3. 1866-1919