Pochta aloqasi

Pochta aloqasi — transport vositalari yordamida xat, davriy nashrlar, joʻnatma, pul va hokazoni qabul qilib olib joʻnatadigan muassasalar tizimi. Pochta aloqasining yuzaga kelishi bevosita yozuvning paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Yunoniston, Eron, Misr, Xitoy va Rim imperiyalarida Pochta aloqasi davlat boshqaruvida alohida ahamiyat kasb etgan va davlat Pochta aloqasi yaxshi yoʻlga qoʻyilgan: joʻnatilgan xatxabarlar otda va piyoda estafeta tamoyili asosida tashilgan. Hunarmandchilik va savdosotiqning rivojlanishi bilan hunarmand va savdogarlarga xizmat qiluvchi shahar pochtalari vujudga keldi. Ular, ayni paytda, aholining boshqa tabaqalariga ham xizmat qildi.

16—17-asrlarda Fransiya, Shvetsiya, Angliya va boshqa mamlakatlarda markazlashgan qirollik pochtalari paydo boʻldi. Pochta aloqasining oʻsishi va davlatlararo iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi bilan Pochta aloqasi ham taraqqiy etdi. Aloqa mar-kalarinit muomalaga kiritilishi Pochta aloqasi tarixida yangi davr boshlab berdi. 1869-yilda Avstriyada pochta kartochkasi joriy etildi. 1874-yilda 22 mamlakat ish-tirokida l-Xalqaro pochta kongressi oʻtkazilib, Umumiy pochta ittifoqini tuzish haqida shartnoma imzolandi (1878-yildan Jahon pochta ittifoqi). Butun dunyoda oʻzaro yozishmalarni va yozma maʼlumotlarni ayirboshlashni muvofiklashtirish uchun 1978-yilda Ja-hon pochta ittifoqi konvensiyasi qabul qilindi. 19-asrning boshlarida paroxod va parovozlar, 20-asr boshida samolyotlarning yaratilishi pochta joʻnatmalarini yetkazish tezligini keskin oshirdi. Pochta aloqasi xizmatlaridan na-faqat davlat, balki oddiy aholi ham foydalana boshladi. Telegraf (1832), telefon (1876), radio (1895) ning ix-tiro etilishi ham Pochta aloqasining jamiyat xayotida tutgan muhim oʻrnini oʻzgarti-ra olmadi. 20-asrda ham u eng qulay va ommabop aloqa vositasi sifatida sak,lanib qoldi.

Oʻrta Osiyoda Pochta aloqasiga oʻxshash aloqa turi, ayrim maʼlumotlarga koʻra, miloddan avvalgi 5—4-asrlarga toʻgʻri keladi. Oʻsha davrlarda harbiy choparlar podsholar farmoni va nomalarini noiblarga va qalʼalardan xabarlarni mamlakat poytaxtiga yetkazib turganlar. 13-asrda moʻgʻullar hukmronligi davrida xoqonlar poytaxtlaridan tumanlar va qoʻshni davlatlar chegaralariga boradigan asosiy yoʻllarda pochta manzilgoxlari — yom (bekat, rabot)lar tarmoklari barpo etilgan. Yomlar bir-biridan 20–25 km masofada qurilgan va ularni qoʻriqchi guruhlar muhofaza qilgan.

Oʻrta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan soʻng Pochta aloqasi asosan, podsho Rossiyasi amaldorlari, ishbilarmonlari, mahalliy boshqaruv va hokimiyat organlariga xizmat koʻrsatdi. 1865-yil Toshkent yaqinidagi Niyozbek qalʼasi bilan Chimkent shahri oʻrtasida dastlabki Pochta aloqasi yoʻlga qoʻyildi. Oʻsha yili avgust oyida Toshkentda 1-pochta styasi ochildi, pochta yoʻli Niyozbekdan Toshkentgacha yet-kazildi. 1868-yil Toshkent bilan Samarqand oʻrtasidagi Pochta aloqasi yoʻlga qoʻyildi. 1868-yil fevralda Toshkentda Rossiya Pochta va telegraf vazirligiga buysungan Sirdaryo va Samarqand viloyatlari pochta idoralari boshkarmasi tashkil etildi. Dastlab pochta ot-ulovda, temir yoʻl qurilganidan keyin temir yoʻl orqali tashiladigan boʻldi. 1885-yil 1-yanvardan Toshkent pochta idorasi mijozlardan telegrammalar qabul qilishni boshladi.

1924-yilda Oʻzbekistonda 110 aloqa korxonasi ishladi, shulardan 30 tasi qishloq aholisiga xizmat koʻrsatdi. Pochta yoʻllarining umumiy uz. 1300 km ga yetdi, birinchi Toshkent — Samarqand xavo aloqa yoʻli ishga tushirildi. Urushgacha boʻlgan davrda respublikadaP.a. muntazam rivojlandi. 1937-yil it-tifoq Pochta va telegraf xalq komissarligining Oʻzbekiston hukumati huzuridagi vakilligi Boshqarmasi (1954-yildan Oʻzbekiston SSR Aloqa vazirligi) tashkil etilganidan keyin Pochta aloqasi davlat aloqa xizmati sifatida rivojlandi. Pochta va matbuotni tashishda aviatsiya, temir yoʻl, avtomobil transportidan kenfoqfoydalaniddi. 1974-yil Toshkentda temir yoʻl qoshida pochtamtning ochilishi, 1983-yil Toshkent pochtamtining yangi binosi qurilib foydalanishga topshirilishi bilan xat, joʻnatma, pul oʻtkazmalari, matbuot nashrlarini joʻnatish va yetkazib berish ishi yanada yaxshilandi. Pochta aloqasi aloqaning eng keng tarqalgan va omma-viy turiga aylandi.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishga-nidan keyin Pochta aloqasi sohasida tub islohotlar amalga oshirilib, tarmoq korxonalari faoliyati qayta koʻrib chiqil-di, koʻrsatiladigan xizmat turlari kengaydi, xalqaro aloqalar tubdan qayta tashkil etildi. 1993-yilda Oʻzbekiston 189 mamlakatni birlashtirgan Jahon pochta ittifoqiga aʼzo boʻlib kirdi.

Hozirgi Oʻzbekistonning barcha aholi punktlari pochta korxonalari tarmogʻi bilan qamrab olingan. Bu korxonalar oddiy va buyurtmali xatlar, pochta kar-tochkalari, banderollar va oddiy joʻnatmalar, baqosi koʻrsatilgan xatlar, bahosi eʼlon qilingan joʻnatmalar, pochta, telegraf pul oʻtkazmalarini qabul qilish va joʻnatish; gazeta va jur.larga obuna qilish va uni yetkazib berish; tovar va blankalarni, filateliya maqsulotlarini sotish; pensiya va nafaka pullarini yetkazish; telegramma qabul qilish va joʻnatish; aloqa boʻlimlarida shaharlararo va xalqaro telefon soʻzlashuvlarini, elektron pochta, internet(ga kirish) xizmatlarini koʻrsatish; kommunal xizmat toʻlovlarini yigish va boshqa xizmat turlarini amalga oshiradi. 2002-yilda Pochta aloqasi korxonalarida 11,23 mln. dona xat, 62,1 mln. dona gaz. va jur.lar, 60 ming dona joʻnatma, 565 ming dona soʻzlashuvlar va 170 ming dona telegramma qabul qilindi, Pochta aloqasi korxonalari orqali 31 mlrd. soʻm pensiya va nafaqalar toʻlandi.

Respublikada pochta korxonalari "Oʻzbekiston pochtasi" davlat-aksiyadorlik kompaniyasiga uyushgan. Kompaniya tarkibida Qoraqalpogʻiston Respublikasi, 12 viloyat boshqarmalari, Xalqaro pochtamt, Xalqaro tezkor pochta, "Oʻzbekiston markasi" aksiyadorlik jamiyati, 185 aloqa uzeli va 3012 aloqa boʻlimi bor (2003). Mamlakatimizda Pochta aloqasi faoliyati Oʻzbekiston Respublikasining "Aloqa toʻgʻrisida" (1992-yil 13-yanvar) va "Pochta aloqasi toʻgʻrisida" (2000-yil 31 avgust) qonunlari bilan tar-tibga solinadi (Yana q. Aloqa).

Rahmonberdi Zikirov.