Qirgʻiz avtonom viloyati
[[Tasvir: | ||
| Tegishli | SSSR | |
|---|---|---|
| Tarkibida | RKFSR | |
| Maʼmuriy markazi | Pishpek | |
| Yirik shaharlari | Oʻsh, Toʻqmoq, Jalolobod, Qorakoʻl | |
| Asos solingan sanasi | 1924-yil 14-oktabr | |
| Bekor qilingan sanasi | 1926-yil 1-fevral | |
| Aholi | 792 783 odam (1927) | |
| Xaritada | ||
Qirgʻiz avtonom viloyati (qirgʻizcha: Кыргыз Автоном Облусу), 1925-yil 25-maygacha — Qora-qirgʻiz avtonom viloyati (qirgʻizcha: Кара-Кыргыз Автоном Облусу) — RSFSR tarkibidagi maʼmuriy-hududiy birlik boʻlib, Sovet Ittifoqidagi qirgʻiz xalqining milliy davlatchiligining asosiy shakliga aylandi.Hozirgi Qirgʻizistondagi birinchi qirgʻiz davlatchiligi hozirgi qirgʻiz etnosi paydo boʻlgunga qadar Tengri togʻini moʻgʻullar bosib olishi natijasida vayron boʻlgan Yenisey qirgʻizlarining (Janubiy Sibir va Moʻgʻulistonda) ilk oʻrta asrlar davlatidir. 1926-yil 1-fevralda Qirgʻiziston Avtonom Sotsialistik Sovet Respublikasi deb oʻzgartirildi. Hozirgi vaqtda-Qirgʻiziston Respublikasi.
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Avtonom viloyatni tashkil etishning zaruriy shartlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1920-yilda Turkiston Muxtor Sotsialistik Sovet Respublikasining partiya va sovet tashkilotlari Oʻrta Osiyoni milliy-hududiy chegaralarga boʻlish masalasini koʻtara boshladilar,1921- yilda Turkiston KFR tarkibida mustaqil qirgʻiz muxtoriyatini tashkil etish masalasi koʻtarildi beri muhokama qilingan.Hokimiyatning fikricha,Markaziy Osiyo chegaralarini faqat Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi doirasida amalga oshirish mumkin emas edi:Buxoro va Xorazm xalq respublikalari sotsialistik emas edi.1920-yilda bu respublikalarda sovet hokimiyati oʻrnatildi, lekin 1924-yilgacha millatchilik kuchli boʻlib,zulmga qarshi kurash olib borildi[1].Yuqorida tilga olingan Oʻrta Osiyo respublikalari koʻp millatli boʻlib, qirgʻizlar Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasining Qorakoʻl,Jetisu viloyatining Pishpek,Norin tumanlari , Sirdaryo viloyatining Auliyeota tumanining bir qismi va Fargʻona viloyatining ayrim qismlarida (Oʻsh tumani, Andijon) yashagan. Jalolobod viloyati tumani). Sovet hukumati Oʻrta Osiyoning milliy chegaralarini belgilash orqali oʻzbek, turkman, qirgʻiz, qoraqalpoq va qozoq yerlarini mos ravishda sovet milliy davlat tuzilmalariga birlashtirish masalasini hal qilishni rejalashtirdi.
1922-yil mart oyida Qirgʻiz ziyolilari Jusup Abdrahmonov,Ishangali Arabayev,Abdikarim Sidiqov boshchiligida qirgʻiz aholisi boʻlgan tumanlarni Togʻli Qirgʻiz viloyatiga boʻlish taklifi bilan chiqdi.1922-yil 25-martda Turkiston Kompartiyasi MK kotibiyati Turkiston Respublikasi tarkibida shunday nomdagi viloyat tashkil etish toʻgʻrisida qaror qabul qildi va ertasi kuni Turkiston SSR Markaziy Qoʻmitasi Prezidiumi[2].Janubda yashovchi qirgʻizlar masalasi ochiqligicha qolmoqda.Togʻli qirgʻiz viloyati tashkil topgandan keyin millatchilik va qabilaviy ahamiyatga ega boʻlgan turli guruhlar oʻrtasida kelishmovchiliklar boshlandi.1922-yil 4-iyunda Pishpekda 425 nafar delegat ishtirokida Kommunistik partiyaning Semirechye oblasti qoʻmitasi tashkiliy qurultoy chaqirdi, biroq qurultoy oʻz ishini boshlamasdanoq Stalinning bevosita buyrugʻi bilan tarqatib yuborildi.1922-yil dekabrda RK(b)P MK Togʻli Qirgʻiz viloyatini tashkil etish toʻgʻrisida ilgari qabul qilingan barcha hujjatlarni noqonuniy[3]topdi va Voqealar qurultoyini chaqirish tashabbuskorlarini burjua millatchilari va aksilinqilobchilarda aybladi.[4][5].
1924-yil yanvar oyida Turkiston MSSR Sovetlarining XII s’ezdiga boʻlgan qirgʻiz delegatlari RK(b)P MK va SSSR Millatlar Sovetiga maktub yoʻlladilar.Oʻsha maktubda ular bir qancha talablar qoʻyadilar: "Qoraqirgʻizlarni boshqa millatlar (oʻzbeklar, turkmanlar, tojiklar, qays-qirgʻizlar) bilan teng huquqli mustaqil millat deb eʼtirof etish „va“ vakillar, qora qirgʻizlar mehnatkashlari yoʻqligini hisobga olib.Turkiston partiya va davlat organlarida-sinfiy xususiyatlarni hisobga olish ".Turkiston,Buxoro va Xorazm chegaralarini belgilash toʻgʻrisidagi takliflar 1924-yil 5 -aprelda RK(b)P MK Siyosiy byurosi tomonidan koʻrib chiqildi. Bu masala 1924-yil may oyining oxirigacha qoldirildi. RKP (b) MK Oʻrta Osiyo byurosi, oʻz navbatida, Oʻrta Osiyo milliy respublikalarini tashkil etish toʻgʻrisidagi oʻz qarashlarini hamda barcha zarur maʼlumotlarni tayyorlab, Siyosiy byuro aʼzolariga taqdim etishi lozim edi.
1924-yil 11-mayda Turkiston Kompartiyasining VIII qurultoyi va RKP(b) MK Oʻrta Osiyo byurosi muxtoriyat masalasini ochiq qoldirib,Qoraqirgʻiz avtonom viloyatini tuzishni zarur deb topdi.Oʻzbekiston va Turkmaniston Sovet Sotsialistik Respublikalari.1924-yil 2-iyunda RKP (b) MK Oʻrta Osiyo byurosining raisi R.I.Karklina RKP (b) Markaziy Qoʻmitasiga maktub yoʻllab, "Qirgʻiziston Respublikasi tarkibidagi qirgʻiz viloyatlari va hozirgi Turkistonning tumanlari Qirgʻiziston Respublikasiga oʻtkazilishi, qirgʻiz xalqiga muxtoriyat huquqi berilishi kerak " degan maktub yoʻlladi.Bu maʼlumotlarga koʻra,Oʻsh shahri va okrugi,Jalolobod tumani,Bozorqoʻrgʻon volosti va Namangan tumanining togʻli qismi, daryoning chap qirgʻogʻidagi Pishpek tumani,Qorakoʻl tumani,Norin tumani,Aulieata tumanining butun togʻli hududi,Aulieata okrugi Merke tumanining Jaylau va Tolkanni avtonom viloyat tarkibiga kiritish taklif qilindi. „ Agar Oʻrta Osiyo Federatsiyasi tashkil etilmasa, Qora Qirgʻiziston avtonom viloyati RSFSRga bevosita qoʻshilish va Oʻrta Osiyo Iqtisodiy Kengashi orqali Oʻrta Osiyo respublikalari bilan hamkorlik qilishni maqsadga muvofiq va zarur deb hisoblaydi“, — deyiladi bayonotda. Qoraqirgʻiz viloyatining u yoki bu respublikaga qoʻshilish toʻgʻrisidagi yakuniy qarorini qabul qilish huquqi Qoraqurgʻiz Sovetlarining birinchi avtonom viloyat qurultoylariga qoldirilsin. . . ".
Avtonom viloyatning tashkil etilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1924-yil 4-iyunda RK(b)P MK „Oʻrta Osiyo respublikalarining milliy boʻlinishi toʻgʻrisida“gi qaror qabul qildi va unda
Qaror 1924-yil 12-iyunda RK(b)P MK Siyosiy byurosi tomonidan tasdiqlangan[6].1924-yil 13-oktabrdan kechiktirmay RK(b)P MK tashkiliy byurosiga yoʻllagan maktubida RK(b)P MK tashkiliy-maʼmuriy boʻlimi mudirining oʻrinbosari V.F.Cherniy shunday dedi:Chegaralar milliy komissiyalar oʻrtasidagi muzokaralar va kelishuvlar asosida belgilanadi.Quyidagilar hali aniqlanmagan:. . . Qoraqirgʻizlar oʻzbeklar yashovchi Jalolobod viloyatini eski temir yoʻl orqali Markaziy Osiyo bilan yaqinroq aloqa oʻrnatmoqchi boʻlgan Qoraqirgʻiz viloyati va Oʻzbekiston oʻrtasidagi chegara. . . Ikki shahar boʻlajak Qoraqirgʻiz viloyatining markazlari — Pishpek va Jalolobod boʻladi. Muxtor viloyatda vaqtinchalik milliy byuroni ham Jusup Abdrahmonov, Toqbayev, Kudayqulov, Aydarbekov (Semirechye qirgʻizlaridan), Sulembayev (fargʻona qirgʻizlaridan) va Lipatov boshqaradi.
1924-yil 14-oktabrda XI chaqiriq Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining ikkinchi sessiyasi, soʻngra SSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining sessiyasi „Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasini qayta tashkil etish toʻgʻrisida“ qaror qabul qildi.Bu qirgʻiz xalqiga RSFSR tarkibiga qoʻshilish orqali mustaqil mintaqa sifatida ajralib turishga imkon berdi
Demarkatsiyadan keyin avtonom viloyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]1924-yil 21-oktabrda Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi Prezidiumi Qoraqirgʻiz avtonom viloyatini boshqarish uchun 17 kishidan iborat inqilobiy qoʻmitani tasdiqladi:Imanali Aydarbekov, M.Kamenskiy, J.Abduraxmanov, P.Pokrovskiy, Yanulatov, S. Malyshev, Toychinov, Zulfibayev, Kudayqulov, Rasulev, Asylbekov, Janyshev, Batbayev, Chonbashev, Sarybayev, I. Arabayev, Kvitko.
Qoraqirgʻiz avtonom viloyati inqilobiy qoʻmitasi oʻz ishini 1924-yil 12-noyabrda boshlagan, prezidiyum tarkibiga:
- Rais — Imanali Aydarbekov;
- Rais oʻrinbosarlari — Zulfiboyev, Yanulatov;
- Kotib — S. Malyshev;
- U Abdrahmonov, Xudoyqulov va Pokrovskiyni ham sayladi.
1924-yil 1-fevraldan Pishpek shahri Qoraqirgʻiz avtonom okrugining poytaxti boʻldi (1926-yil 12-mayda u yangi nom oldi-Frunze,1991-yilgacha ishlatilib, shahar Bishkek deb oʻzgartirildi).1925-yil 25-mayda RSFSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining qarori bilan Qoraqirgʻiz avtonom viloyati Qirgʻiziston avtonom viloyati deb nomlandi va shu orqali xalqning tarixiy nomi — qirgʻizlar qayta tiklandi.
1925-yil 27-martda Qoraqirgʻiz Muxtor Viloyati Sovetining Taʼsis qurultoyi Qoraqirgʻiz Muxtor Viloyati tashkil etilishini rasman rasmiylashtirdi.1925-yil 6-dekabrda oblatkom prezidiumi BOAKga bayonot yubordi.1926-yil 1-fevralda Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi prezidiumi Qirgʻiziston Avtonom viloyatini Qirgʻiziston Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.1926-yil 18-noyabrda Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining XII chaqiriq III sessiyasi, soʻngra 1927-yil 15-aprelda XIII Butunrossiya Sovetlar qurultoyi „Qirgʻiz avtonom viloyatini qirgʻizlarga aylantirish toʻgʻrisida“ qaror qabul qildi. avtonom respublika" viloyat ijroiya qoʻmitasining talabiga binoan
Sovet muxtoriyatining bir shakli boʻlgan Qirgʻiziston avtonom viloyatining suvereniteti cheklangan edi.Qirgʻiziston SSR tuzilgandan keyin:1926-yil 1-fevraldan 1936-yil 5-dekabrgacha oʻsdi.
Maqolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Taylakova S.Dj. Qaraqirgʻiz avtonomiyali oblisi — qirgʻiz memlekettіlіgіnің konstitutsiyaliq qaliptasuiniң negіzі (ru) // Izvestie VUZov : gʻilimi maqala. — Qirgʻizstan — 2014 j.. — № 10. — b. 125—126.
- Riskulov T.A. 1924-1927 jj. RKFSR OAK prezidiumi tұsindagʻi Mәskeudegі Qaraqirgʻiz avtonomiyali oblisiniң өkіldіgі. (ru) // Novaya nauka: sovremennoe sostoyanie i puti razvitiya : gʻilimi maqala. — Үfі: Agentstvo mejdunarodnix issledovaniy, 2015. — № 3. — b. 56—59.
- Jumagazieva N.M. Qirgʻizstandagʻi keңestіk memlekettіlіktің damu erekshelіkterі (ru) // Vestnik Barnaulskogo yuridicheskogo instituta MVD Rossii : gʻilimi maqala. — Barnaul: BYuI MVD RF, 2013. — № 1 (24). — b. 20—24.
- Tixanova Ye.V. Orta Aziyani audandastiru: ekonomikaliq jөndіlіk (ru) // Izvestiya Uralskogo gosudarstvennogo universiteta : gʻilimi maqala. — Yekaterinburg: UFU im. pervogo pervogo Prezidenta Rossii B.N. Yelsina, 2011. — № 4 (96). — b. 151—164.
- Karieva A.K. Agʻartushilar jәne qirgʻizdardiң avtonomiyaliq oblisin qұru (ru) // Problemi sovremennoy nauki i obrazovaniya : gʻilimi maqala. — Ivanovo: Olimp, 2017. — № 12 (94). — b. 43—47.
- Sirgakova Z.A. Qirgʻizstandagʻi investitsiyalardiң tarixi kөrіnіsі jәne damui (ru) // Tavricheskiy nauchniy obozrevatel : gʻilimi maqala. — Yalta: Mejregionalniy institut razvitiya territoriy, 2016. — № 2 (7). — b. 91—96.
- Mambetaliev U.Z. 1924 j. Qaraqirgʻiz avtonomiyali oblisiniң astanasi jayli (ru) // Izvestiya NAK KR : gʻilimi maqala. — Bіshkek: Ilim, 2015. — № 3. — b. 96—100.
- Mambetaliev U.Z. QQAO qұru kezіndegі audandastiru jөnіndegі memlekettіk organdardiң qizmetі (1924 j. qarasha — jeltoqsan) (ru) // Voprosi istorii Kirgizstana : gʻilimi maqala. — Bіshkek: IIiKU NAN KR, 2013. — № 1—2. — b. 41—51. — ISSN 1694-5700.
- Mambetaliev U.Z. Qaraqirgʻiz avtonomiyali oblisin audandastirudiң ekonomikaliq qirlari (1924 j. qarasha) (ru) // Ekonomika : gʻilimi maqala. — Bіshkek: IE im. akademika Dj.Alishbaeva NAN KR, 2013. — № 2 (16). — b. 58—63. — ISSN 1694-6103.
- Arabaev A.A. Orta Aziya respublikalariniң ұlttiq-memlekettіk mejeleuі jәne qirgʻiz xalqiniң keңestіk avtonomiyasiniң qұriluiniң qұqiqtiq negіzderі (ru) // Uchyonie zapiski Akademii ekonomiki i prava : gʻilimi maqala. — Almati — 2011 j.. — № 1 (20). — b. 6—13.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Карыбаева, А.С. „Қырғызстанның мемлекеттік және құқықтық дамуы: ХХ - ХХІ ғасырдың басы : автореферат дис.“. dlib.rsl.ru (2007). Qaraldi: 2018-yil 25-dekabr.
- ↑ Джунушалиева Г. Д. „Эволюция Кыргызской государственности : 20-80-е годы XX века : автореферат дис. / Кыргызско-рос. славян. ун-т. - Бишкек, 2006. - 22 с.“. dlib.rsl.ru. Qaraldi: 2018-yil 24-dekabr.
- ↑ „Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия“. cyberpedia.su. Qaraldi: 2018-yil 24-dekabr.
- ↑ „Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия“. cyberpedia.su. Qaraldi: 2018-yil 24-dekabr.
- ↑ Т. Аюпов. „Как создавалась первая Кыргызская Республика“ (2017-yil 8-noyabr). 2019-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-dekabr.
- ↑ „Қырғызстанның елтаңбалары“. www.heraldicum.ru. Qaraldi: 2018-yil 22-dekabr.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- „1898 - 1991-yillar Kommunistik partiya va Sovet Ittifoqi tarixi haqida ma'lumot“. www.knowbysight.info. Qaraldi: 2018-yil 22-dekabr.