Qoʻgʻirchoq teatri

Qoʻgʻirchoq va qoʻgʻirchoq teatrining aktyorlari

Qoʻgʻirchoq teatri - teatr sanʼa ti turi, chodir ichida yoki parda ortida yashiringan aktyor-qoʻgʻirchoqbozlar tomonidan harakatga keltirib koʻrsatiladigan qoʻgʻirchoqlar tomoshasi. Qoʻgʻirchoqlarning turi (toʻla, yassi, shartli yoki natural), boshqarish tizimi (ip bilan boshqariladigan, qoʻlga kiyiladigan, soyasi tushiriladigan, simli va mexanik) va katta-kichikligi (bir necha santimetrdan tortib odam boʻyidan ham yuqori qoʻgirchoqlar) bilan bogʻliq holda xilma-xil shakllari yuzaga kelgan. Milliy anʼanalar, shart-sharoit, dramaturgik va sahnaviy maqsadlar ham qoʻgʻirchoq teatri tomoshalarining shakli va mazmuniga taʼsir koʻrsatadi. Inson xarakteri, jamiyat hayotini yorqin va umumlashma tarzda aks ettirish, majoz, sahnaviy boʻrttirma qoʻgʻirchoq teatrida satirik hamda qahramonlik yoʻnalishlar qaror topishini taʼminlagan. Qoʻgʻirchoq teatri tabiatni ilohiylashtirish kabi marosimlarga borib taqaladi. Gerodot, Ksenofont, Aristotel, Goratsiy, Avreliy va boshqalarning maʼlumotlari boʻyicha 5—6-asrlardayoq qoʻgʻirchoq teatri paydo boʻlgan. Sharqda qoʻgʻirchoq teatrining barcha shakllari mavjud boʻlgan, biroq shundan soya teatri (Oʻzbekiston hududida "Fonus xayol" deb yuritilgan) keng tarqalgan. Indoneziyada 11—12-asrlarda simlar bilan boshqariladigan qoʻgirchoq tomoshalari boʻlgan. Sharqda hamon qoʻgʻirchoq teatrining anʼanaviy turlari va shakllari yashab keladi. Gʻarb mamlakatlarida esa 19-asrning oʻrtalaridan boshlab xalq qoʻgʻirchoq teatri inqirozga uchrab, uning oʻrnida yangi tipdagi, yozma drama asosida ish olib boruvchi havaskorlik va yarim profes-sional truppalar maydonga kela boshladi. 20-asr boshida Rossiyadagi xalq qoʻgʻirchoq teatri davr talablariga javob berolmay qoldi. Biroq uning anʼanalari, tajri-basi yangi shakldagi qoʻgʻirchoq teatrining yaratilishida muhim ahamiyat kasb etdi. 1924-yil Ye.S.Demmeni rahbarligidagi Leningrad qoʻgʻirchoq teatri, 1931-yilda S.V. Obraz-sov rahbarligidagi Markaziy qoʻgʻirchoq teatri tashkil qilindi.

Oʻzbekistonda qoʻgʻirchoq teatri oʻtmishda taraqqiy etgan boʻlib, uning "chodir xayol", "chodir jamol", "fonus xayol" turlari faoliyat koʻrsatib kelgan. Mustamlaka va sovet davrida ham xalq qoʻgʻirchoqbozlarining 40 ga yaqin toʻdasi (har toʻdada qoʻgʻirchoqboz, korfarmon, 2—3 sozanda boʻlgan) ish olib borgan. Yangi shakldagi qoʻgʻirchoq teatri havaskorligi 20-asrning boshlaridan boshlangan. 1939-yil Toshkentda Respublika qoʻgʻirchoq teatri, 1968-yil Andijonda "Lola" teatri tashkil topdi. Oʻzbekistonda 10 ta davlat tasarrufidagi va koʻplab havaskor qoʻgʻirchoq teatrlari faoliyat koʻrsatadi (2005).

Adabiyot

• Gavrilov M.F., Kukolniy teatr Uzbekistana, T., 1928; Qodirov M., Xalq qoʻgʻirchoq teatri, T., 1972; Uzbekskiy traditsioniy teatr kukol, T., 1979; Smirnova N. I., Iskusstvo igrayushix kukol, M., 1983.

Muhsin Qodirov.