Quyosh (mifologiya)
Mifologiyada Quyosh (tatarcha: Quyosh, boshqirdcha : Huyash) — turkiy va oltoy mifologiyasida Quyosh Xudosi. Quyosh ota, shuningdek, kun (gun) ota yoki Gunash (Kunash) ota yoki Yashiq ota deb ham aytiladi. Moʻgʻullar uni Nar (Nara) Etzeg deb bilishadi.
| Quyosh | |
|---|---|
| Shaxsiy maʼlumotlar | |
| Ota-onasi | Qayra va Yer ota |
| Aka-uka/opa-singillari |
Umay ona Ulgan Erlik Oy ota |
Quyosh yerga yuborib turadigan nurlari sababli turkiy madaniyat tarixida hurmatga sazovordir. Ayni paytda unga hayot beruvchi va taʼminlovchi neʼmat sifatida qaraladi. Quyosh chiqadigan tomonga hurmat bilan munosabatda boʻlib kelingan. Masalan Yevropa madaniyatidagi „Eks Oriente Luks“ („Yorugʻlik sharqdan yuksaladi“, yaʼni sivilizatsiyaning kelib chiqishi sharqdadir") tushunchasini taʼkidlab kelishgan. Onadoʻli soʻzi qadimgi yunon tilida quyosh tugʻilgan joy degan maʼnoni anglatadi. Qadimgi turklar chiqayotgan Quyoshni uch yoki toʻqqiz marta salomlashgan. Xon chodirining eshigi doimo sharqqa qaratib qurilgan. Uylarning eshiklari ham sharq tomonga ochiladi. Uning moʻgʻulcha talaffuzi vengerlarning quyosh xudosi Napkiralyni eslatib yuboradi. Quyosh deyarli barcha sivilizatsiya va jamiyat aʼzolari tomonidan erkak sifatida qabul qilinadi va bosh Xudoning mavqeiga tenglashtiriladi. U osmonning yettinchi qavatida oʻtiradi. Turkiy xalqlar bilan bogʻliq boʻlgan baʼzi Oʻrta Osiyo madaniyatlarida ayol sifatida ham qabul qilingan. Turklarda quyosh issiqlik, oy esa sovuqlik ramzi hisoblanadi. Ural Botir (Ural Xoni) afsonasida Osmon Xudosi Samravning ikkita xotini bor, ulardan birining ismi Quyosh onadir. (Ikkinchisi — Oy Ona) Ammo uni Kunxon bilan adashtirmaslik kerak.
„Divonu lugʻotit turk“da bu soʻz „Usitgan quyosh yopildi“ shaklida uchraydi.
Etimologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Quyosh: ildizi quy/quzga borib taqalishi aytiladi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0)27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Mongolian & Turkic Gods30 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (ingl.)
- Kuyash Ham Alav, H.B. Paksoy (Wayback Machine saytida 2011-12-30 sanasida arxivlangan)30 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (ingl.)
- Güneş de Alevdir