Radiatsiyani biologik ta'siri
Ionlashtiruvchi nurlanish epigenom orqali nasldan naslga oʻtadigan biologik taʼsirga olib kelishi mumkin. Radiatsiyaning hujayralarga taʼsiri nurlanish dozasiga, hujayraning toʻqimalarga nisbatan joylashishiga va hujayraning somatik yoki jinsiy hujayra boʻlishiga bogʻliq ekanligi aniqlandi. Odatda, ionlashtiruvchi nurlanish hujayralardagi DNKning metilatsiyasini kamaytiradi.[1]
Radiatsion nurlanishning stoxastik ta’siri: A, Leykemiya (qon saratoni); B, Oshqozon limfomasi (saraton); V, Melanoma (teri saratoni).
Shuningdek, radiatsion nurlanishning biologik ta’siri oqibatlariga koʻra, quyidagi 3 ta guruhga ajratiladi:
• Oʻtkir zararlanish.Yuqori dozada radiatsion nurlanish ta’sirida qayd qilinadi. Jumladan, odam organizmida -0,5-1 Zv (50-100 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida qon tizimida jiddiy buzilishlar yuzaga keladi. Shuningdek, -3-5 Zv (300-500 Ber) radiatsion nurlanish olgan holatda, suyak iligi funksiyasi buzilishi va qon tarkibida leykotsitlar miqdori keskin kamayishi sharoitida, nurlanish olgan -50 foiz odam oʻtkir nur kasalligi oqibatida olamdan oʻtishi kuzatiladi. -10-50 Zv (100-5000 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida, 1 - 2 haftadan keyin oshqozon-ichak tizimi shilliq qavatida hujayralarning nobud boʻlishi natijasida, qon ketishi oqibatida olamdan oʻtish holati qayd qilinadi. 100 Zv (10 000 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida markaziy asab tizimi funksiyasi izdan chiqishi oqibatida odam bir necha soat yoki bir necha kundan keyin olamdan oʻtishi kuzatiladi. Shuningdek, rivojlanayotgan va voyaga etgan odam organizmida bir xil radiatsiya dozasi turli xil ta’sirga ega boʻlishi aniqlangan. Jumladan, oʻsayotgan organizmda boʻlinish jarayoni jadal amalga oshayotgan hujayralar radiatsion nurlanish ta’sirida nisbatan tez nobud boʻladi.
Ionlashtiruvchi nurlanish oqsillar, lipidlar va nuklein kislotalar kabi hujayra tarkibiy qismlariga zarar yetkazadi. Bundan tashqari, DNKning ikki zanjirli uzilishiga olib kelishi mumkin. DNKning ikki zanjirli uzilishlarining toʻplanishi somatik hujayralardagi hujayra siklini toʻxtatishga olib kelishi va hujayra oʻlimiga olib kelishi mumkin. Hujayra siklini toʻxtatish qobiliyatiga ega boʻlgani sababli, ionlashtiruvchi nurlanish inson tanasida saraton hujayralari kabi oʻsishlarda, radiatsiya terapiyasida qoʻllanadi. Koʻpgina saraton hujayralari baʼzi turdagi radiatsiya terapiyasi bilan toʻliq davolanadi, ammo ildiz hujayrasi saraton hujayralari kabi baʼzi hujayralar ushbu turdagi terapiya bilan davolashda qaytalanishni koʻrsatadi.[1]
Kundalik hayotda radiatsiya taʼsiri
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ionlashtiruvchi boʻlmagan nurlanishlar, elektromagnit maydonlar (EMF), masalan, radiochastota (RF) yoki quvvat chastotasi nurlanishi kundalik hayotda juda keng tarqalgan. Bularning barchasi simsiz uyali qurilmalardan yoki juda past chastotali nurlanishni (ELF) qoʻzgʻatuvchi elektr jihozlari orqali kelib chiqishi mumkin boʻlgan past chastotali nurlanish sifatida mavjud. Ushbu radioaktiv chastotalarga taʼsir qilish spermatozoidlarning DNKsiga taʼsir qilish va moyaklar[2], shuningdek, tuprik bezlarida shish paydo boʻlish xavfi ortadi.[3][4] Saraton boʻyicha xalqaro tadqiqot agentligi RF elektromagnit maydonlarini odamlar uchun kanserogen boʻlishi mumkin.[5]
Radiatsiya va tibbiy tasvirlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tibbiy tasvirlash sohasidagi yutuqlar odamlarning ionlashtiruvchi nurlanishning past dozalari taʼsirining kuchayishiga olib keldi. Pediatriyadagi radiatsiya taʼsiri bolalar hujayralari hali ham rivojlanayotganligi sababli koʻproq taʼsir koʻrsatdi.[2] Tibbiy tasvirlash usullaridan olingan nurlanish faqat qisqa vaqt ichida doimiy ravishda bir necha marta nishonga olingan taqdirda zararli boʻladi. Zararli ionlashtiruvchi nurlanish taʼsirini cheklash uchun xavfsizlik choralari joriy qilingan, masalan, ushbu tasvirlash vositalaridan foydalanish paytida himoya materiallaridan foydalanish. Tibbiy tasvirlash vositalarining zararli taʼsiridan toʻliq xalos boʻlish uchun pastroq dozalardan foydalaniladi. Radiatsiyadan himoya qilish va oʻlchovlar boʻyicha Milliy kengash va boshqa koʻplab ilmiy qoʻmitalar tibbiy tasvirlardan foydalanishni davom ettirish foydasiga qaror qilgan, chunki mukofot ushbu tasvirlash usullaridan olinadigan minimal xavfdan ancha yuqori. Agar xavfsizlik qoidalariga rioya qilinmasa, saraton rivojlanish xavfi ortib, bu birinchi navbatda, apoptoz va DNKni tiklash bilan bogʻliq boʻlgan hujayra sikli genlarining metilatsiyasining pasayishi bilan bogʻliq. Ushbu usullardan kelib chiqadigan ionlashtiruvchi nurlanish hujayralarga boshqa koʻplab zararli taʼsirlarni keltirib chiqarishi mumkin, shu jumladan gen ekspressiyasidagi oʻzgarishlar va hujayra siklini toʻxtatib turish. Biroq, agar tegishli protokollarga rioya qilingan boʻlsa, bu natijalar juda kam.[1][4]
Radiatsiyadan kelib chiqqan kuzatuvchi effekti (RIBE)
[tahrir | manbasini tahrirlash]Biologiyada kuzatuvchi taʼsiri dastlab maqsadli hujayradagi baʼzi bir buzuvchi vosita tomonidan oʻzgarishlarga javob yaqin atrofdagi maqsadli boʻlmagan hujayralardagi oʻzgarishlar sifatida tavsiflanadi.[6] Radiatsiyadan kelib chiqqan kuzatuvchi effekti holatida hujayradagi ionlashtiruvchi nurlanish tufayli yuzaga keladi.
Kuzatuvchi effekti ikki toifaga boʻlinadi, uzoq masofali kuzatuvchi effekti va qisqa masofali kuzatuvchi effekti. Uzoq muddatli kuzatuvchi taʼsirida stressning taʼsiri dastlab maqsadli hujayradan uzoqroqda koʻrinadi. Qisqa masofali kuzatuvchida stress taʼsiri maqsadli hujayraga ulashgan hujayralarda kuzatiladi.[6]
Ham past chiziqli energiya uzatish, ham yuqori chiziqli energiya uzatish fotonlari RIBE ishlab chiqarishi mumkin. Past chiziqli energiya uzatish fotonlari mutagenezning kuchayishiga va klonogenik tahlillarda hujayralarning omon qolishini pasayishiga olib kelishi haqida xabar berilgan. X-nurlari va gamma nurlari DNKning ikki zanjirli uzilishi, metillanish va apoptozning koʻpayishiga olib kelishi haqida maʼlumot berilgan.[6]
Klinik oqibatlari va qoʻllanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]MGMT- va LINE1- oʻziga xos DNK metilatsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]DNK metilatsiyasi ionlashtiruvchi nurlanishga toʻqimalarning javoblariga taʼsir qiladi. MGMT genida yoki LINE1 kabi elementlarda metilatsiyani modulyatsiya qilish toʻqimalarning ionlashtiruvchi nurlanishga reaksiyasini oʻzgartirish va saraton kasalligini davolash uchun yangi hududlarni ochish uchun ishlatilishi mumkin.
MGMT glioblastomada prognostik belgi boʻlib xizmat qiladi. MGMT ning gipermetilatsiyasi oʻsmalarning regressiyasi bilan bogʻliq. MGMT ning gipermetilatsiyasi oʻsimtani oʻldiradigan hujayralardagi moddalarning transkripsiyasi qiladi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, radioterapiya olgan, ammo oʻsimta ekstraktsiyasidan keyin kimyoterapiya oʻtkazilmagan bemorlar MGMT promouterining metilatsiyasi tufayli radioterapiyaga yaxshilangan javobga ega.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Kim, Joong-Gook; Park, Moon-Taek; Heo, Kyu; Yang, Kwang-Mo; Yi, Joo Mi (18-iyul 2013-yil). „Epigenetics Meets Radiation Biology as a New Approach in Cancer Treatment“. International Journal of Molecular Sciences. 14-jild, № 7. 15059–15073-bet. doi:10.3390/ijms140715059. ISSN 1422-0067. PMC 3742287. PMID 23873297.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () Manba xatosi: Invalid<ref>tag; name ":3" defined multiple times with different content - ↑ 2,0 2,1 Sage, Cindy; Burgio, Ernesto (1-yanvar 2018-yil). „Electromagnetic Fields, Pulsed Radiofrequency Radiation, and Epigenetics: How Wireless Technologies May Affect Childhood Development“. Child Development (inglizcha). 89-jild, № 1. 129–136-bet. doi:10.1111/cdev.12824. ISSN 1467-8624. PMID 28504324.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () Manba xatosi: Invalid<ref>tag; name ":9" defined multiple times with different content - ↑ de Siqueira, Elisa Carvalho; de Souza, Fabrício Tinoco Alvim; Gomez, Ricardo Santiago; Gomes, Carolina Cavalieri; de Souza, Renan Pedra (24-yanvar 2017-yil). „Does cell phone use increase the chances of parotid gland tumor development? A systematic review and meta-analysis“. Journal of Oral Pathology & Medicine. 46-jild, № 7. 480–483-bet. doi:10.1111/jop.12531. ISSN 0904-2512. PMID 27935126.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () - ↑ 4,0 4,1 „JCDR - Non ionizing radiations, Oral cavity, Salivary gland, Tumour“ (inglizcha). jcdr.net. Qaraldi: 10-may 2018-yil. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name ":10" defined multiple times with different content - ↑ IARC. Non-Ionizing Radiation, Part 2: Radiofrequency Electromagnetic Fields, IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. World Health Organisation, 2013. ISBN 978-92-832-1325-3.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Verma, Neha; Tiku, Ashu Bhan (2017-yil iyul). „Significance and nature of bystander responses induced by various agents“. Mutation Research/Reviews in Mutation Research. 773-jild. 104–121-bet. doi:10.1016/j.mrrev.2017.05.003. PMID 28927522.
{{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim:|date=(yordam) Manba xatosi: Invalid<ref>tag; name ":2" defined multiple times with different content