Kontent qismiga oʻtish

Riyoz (arxitektura)

Vikipediya, erkin ensiklopediya
(Riad arxitekturasidan yoʻnaltirildi)
19-asr oxiri va 20-asr boshlarida qurilgan Marrakeshning Bahia saroyidagi riyoz bogʻi

Riyoz (arabcha: رياض riyāḍ) — uy va saroy meʼmorchiligi bilan bogʻliq boʻlgan anʼanaviy Marokash va Andalusiya ichki bogʻi yoki hovlisining bir turi[1]. Uning kelib chiqishi odatda islom davrida tarqalgan fors bogʻlari bilan bogʻliq. Hozirgi vaqtda bu atama Marokashda koʻpincha umumiy umumiy maydonlar va xususiy xonalarga ega boʻlgan[2][3].

Riyoz bogʻlari tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Granadadagi Generalife Algambradagi ichki bogʻ, mintaqadagi musulmon saroy meʼmorchiligidagi riyoz elementining oʻzgarishi

Riyoz atamasi arabcha bogʻ, (riyad) soʻzidan kelib chiqqan[4]. Tarixiy jihatdan, bu atama Andalusiya (Pireney yarim oroli) va Shimoliy Afrikadagi tarixiy Mavriy meʼmorchiligi uchun umumiy boʻlgan ichki bogʻning bir turiga ishora qilgan[5].

Riyoz arxitekturasi oxir-oqibat Oʻrta yer dengizi va Yaqin Sharq ichki meʼmorchiligida qadimiy ildizlarga ega boʻldi[6]. Ichki hovlilar atrofida joylashgan uylar qadimgi yunon-rim dunyosida va undan oldin qadimgi Yaqin Sharqda mavjud edi. Ichki bogʻlar ham Yaqin Sharqdagi mahalliy meʼmorchilikning qadimiy xususiyati boʻlib, islom meʼmorchiligining geometrik tarzda tartibga solingan bogʻlari, xususan, Eron sivilizatsiyasidan kelib chiqqan[7][8]. Qadimgi Mesopotamiya va uning atrofida shunga oʻxshash bogʻlarning arxeologik qoldiqlari topilgan va bunday bogʻlarning keyingi evolyutsiyasini chahar bogʻi deb nomlanuvchi Eron va Mugʻal arxitekturasining katta geometrik tarzda tashkil etilgan bogʻlarida topish mumkin.

Gʻarbiy islom dunyosidagi riyoz bogʻlarining kelib chiqishini Sharqiy Fors dunyosidagi oʻtmishdoshlari bilan bogʻlanadi[9][10]. Qadimgi Rim shahri Volubilis ham Marokashdagi Idrisiylar sulolasi davridagi ichki meʼmorchilikning boshlanishi haqida maʼlumot bergan[11]. Andalusiyadagi riyozlar va shunga oʻxshash bogʻlarning muhim namunalari Madinat al-Zahra (10-asr), Aljaferiya (11-asr), Monteagudodagi Kastilyexo va Alhambrada (13-asr) joylashgan[12]. Biroq, Marokash riyozlari va uylari Andalusiyadan kelgan muhojirlar tomonidan olib kelingan modellardan qay darajada ilhomlangani yoki ular Andalusiya versiyalari bilan parallel ravishda mahalliy darajada rivojlanganligi aniq emas[13]. Biroq, aniq narsa shundaki, Gibraltar boʻgʻozining ikkala tomonidagi ikki yer oʻrtasida tarixan yaqin madaniy va geosiyosiy aloqalar mavjud edi. Murobitlar sulolasi 11-asrda Andalusiyani zabt etganlarida, ular Andalusiyadagi musulmon, nasroniy va yahudiy hunarmandlarga Marokash va butun imperiyadagi yodgorliklarda ishlashni topshirib, umumiy meʼmoriy va badiiy merosga hissa qoʻshishdi[14][15][16]. Marokashdagi haqiqiy riyoz bogʻining eng qadimgi namunasi 12-asr boshlarida Marokashda Ali ibn Yusuf tomonidan qurilgan, qadimgi Ksar al-Hajjar qal’asining bir qismi boʻlgan Murobitlar saroyida topilgan.

Marrakeshdagi Badi saroyi, 16-asr oxirida Saʼdiya sultoni Ahmad al-Mansur tomonidan qurilgan katta miqyosdagi riyoz uslubidagi saroy.

Riyoz bogʻlari keyinchalik Marokash qirollik saroylarining asosiy elementlari boʻlgan, lekin baʼzida klassik toʻrt qismli boʻlinishdan biroz farqli yoki murakkabroq shaklda ham boʻlgan. Marokashdagi mashhur El-Badi, 16-asr oxirida Saʼdiya sultoni Ahmad al-Mansur tomonidan qurilgan dabdabali qabullar saroyi, aslida, simmetrik bogʻlar, hovuzlar va ikki uchida bir-biriga qaragan ikkita monumental pavilyonga ega boʻlgan ulkan toʻrtburchakli Riyoz hovlisi edi[17][18]. Bu tarzda ikkita pavilonning mavjudligi Algambradagi ancha kichikroq Arslonlar mahkamasining tartibini ham eslatdi[19]. Al-Mansur tomonidan Agdal bogʻlarida qurilgan, bugungi kunda zamonaviy inshootlar bilan almashtirilgan Saʼdiy saroyi ham riyoz uslubidagi simmetrik hovli tartibiga ega edi[20][21]. Oʻzining shimoliy-janubiy oʻqida taxminan 130 metr va sharq-gʻarbiy oʻqi boʻyicha 70 metr boʻlib, u oʻrta boʻylab shimoldan janubga yoʻl bilan boʻlinadi va u oʻz navbatida bir qancha boshqa perpendikulyar yoʻllar bilan kesishadi va keng, choʻzilgan variantni hosil qiladi[22][23][24][25]. 19-asr oxirlariga tegishli Fesdagi Dar Batha saroyi klassik Riyozning katta va aniq namunasidir[26].

Marokash arxitekturasida riyozlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fosda riyoz uslubida tiklangan uy

Riyoz anʼanaviy Marokash uylarining ikkita asosiy turidan biri boʻlib, koʻpincha favvora atrofida joylashgan ichki nosimmetrik bogʻ atrofida ikki yoki undan ortiq qavatli boʻladi[27]. Riyozlar ichki bogʻlarni oʻz ichiga olgan saroylar qurishga qodir boʻlgan savdogarlar va saroy aʼyonlari kabi eng badavlat fuqarolarning ajoyib shahar uylari edi[28][29]. Ushbu Riyozlarning uslubi yillar davomida oʻzgardi, ammo asosiy shakl bugungi kunda ham dizaynlarda qoʻllanadi. Koʻp hollarda, ayniqsa saroylar uchun bogʻlar galereya bilan oʻralgan edi[30]. Marokash uylari ichkariga qaratilgan boʻlib, bu oilaning shaxsiy hayoti va ob-havodan himoyalanish imkonini berdi. Bu ichki diqqat markazida joylashgan ichki bogʻ yoki hovli bilan ifodalangan edi. Anʼanaviy riyozlarning markaziy bogʻlarida koʻpincha apelsin yoki limon daraxtlari kabi mevali daraxtlar ekilgan. Riyozlarning devorlari tadelakt gips, shlyapa bezaklari va zellij koshinlari, baʼzan arab xattotligi va Qur’ondan iqtiboslar bilan bezatilgan boʻlishi mumkin[31].

Turizm sanoatida riyozlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Essauiradagi riyoz mehmonxonasi hovlisi (Riad du Figuier)

Soʻnggi yillarda Marokashning turizm sanoatining bir qismi sifatida anʼanaviy Marokash uylaridan foydalanishga qiziqish ortib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, „riyoz“ atamasi odatda anʼanaviy Marokash uylarini, xususan, sayyohlik turar joylariga aylantirilgan uylarni ifodalovchi umumiy atamaga aylandi[32][33]. Marokashdagi vayron boʻlgan yoki vayron boʻlgan koʻplab mulklar chet elliklar tomonidan sotib olingan. Bu xorijiy qiziqish yangi qiyinchiliklarni keltirib chiqardi, ammo sarmoya YUNESKO saytini qayta tiklashga yordam berdi va bu tendentsiyadan oldin asta-sekin yoʻqolib borayotgan koʻplab hunarmandchilik va hunarmandchilik hunarlarini qayta tiklashga yordam berdi[34].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Wilbaux, Quentin. La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan, 2001. ISBN 2747523888. 
  2. ↑ „Accommodation in Morocco Where to stay in Morocco“ (en-US). Rough Guides. Qaraldi: 2020-yil 31-may.
  3. ↑ Lonely Planet. „Sleeping in Morocco“ (en). Lonely Planet. Qaraldi: 2020-yil 31-may.
  4. ↑ Blaser, Werner. (2004). Courtyards in Marrakech. Basel, Switzerland: Publishers for Architecture.
  5. ↑ Wilbaux, Quentin. La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan, 2001. ISBN 2747523888. 
  6. ↑ Wilbaux, Quentin. La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan, 2001. ISBN 2747523888. 
  7. ↑ Marçais, Georges. L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques, 1954. 
  8. ↑ „Būstān“, Encyclopaedia of Islam, Second Edition Bearman: . Brill, 2012. 
  9. ↑ „Būstān“, Encyclopaedia of Islam, Second Edition Bearman: . Brill, 2012. 
  10. ↑ Wilbaux, Quentin. La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan, 2001. ISBN 2747523888. 
  11. ↑ Boele, Vincent. Ed. (2005). Morocco: 5000 years of Culture. Amsterdam: KIT Publishers.
  12. ↑ Marçais, Georges. L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques, 1954. 
  13. ↑ Revault, Jacques. Palais et demeures de Fès. Vol I: Époques mérinde et saadienne (XIVe-XVIIe siècles). Éditions du Centre national de la recherche scientifique, 1985. 
  14. ↑ Parker, R. (1981). A Practical Guide to Islamic Monuments in Morocco. Charlottesville, Virginia: Baraka Press. p.14
  15. ↑ Salmon, Xavier. Maroc Almoravide et Almohade: Architecture et décors au temps des conquérants, 1055-1269. Paris: LienArt, 2018. 
  16. ↑ Bloom, Jonathan M.. Architecture of the Islamic West: North Africa and the Iberian Peninsula, 700-1800. Yale University Press, 2020. ISBN 9780300218701. 
  17. ↑ Meunier, Jean (1957). „Le grand Riyoz du palais du Badi'“. Hespéris. 44-jild. 129–134-bet. 2021-02-28da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-06-29.
  18. ↑ Salmon, Xavier. Marrakech: Splendeurs saadiennes: 1550-1650. Paris: LienArt, 2016. ISBN 9782359061826. 
  19. ↑ Barrucand, Marianne (1989). „The Sadi Qasaba of Marrakech“. Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre. 18–27-bet.
  20. ↑ Navarro, Julio; Garrido, Fidel; Almela, Íñigo (2017). „The Agdal of Marrakesh (Twelfth to Twentieth Centuries): An Agricultural Space for Caliphs and Sultans. Part 1: History“. Muqarnas. 34-jild, № 1. 23–42-bet. doi:10.1163/22118993_03401P003.
  21. ↑ Navarro, Julio; Garrido, Fidel; Almela, Íñigo (2018). „The Agdal of Marrakesh (Twelfth to Twentieth Centuries): An Agricultural Space for Caliphs and Sultans. Part II: Hydraulics, Architecture, and Agriculture“. Muqarnas. 35-jild, № 1. 1–64-bet. doi:10.1163/22118993_03501P003.
  22. ↑ Wilbaux, Quentin. La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan, 2001. ISBN 2747523888. 
  23. ↑ Deverdun, Gaston. Marrakech: Des origines à 1912. Rabat: Éditions Techniques Nord-Africaines, 1959. 
  24. ↑ Marçais, Georges. L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques, 1954. 
  25. ↑ Revault, Jacques. Palais et demeures de Fès. Vol I: Époques mérinde et saadienne (XIVe-XVIIe siècles). Éditions du Centre national de la recherche scientifique, 1985. 
  26. ↑ Mezzine. „Batha Palace“. Discover Islamic Art, Museum With No Frontiers. Qaraldi: 4-fevral 2020-yil.
  27. ↑ Wilbaux, Quentin. La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan, 2001. ISBN 2747523888. 
  28. ↑ Wilbaux, Quentin. Marrakesh: The Secret of Courtyard Houses. ACR, 2008 — 380-bet. ISBN 978-2-86770-130-6. 
  29. ↑ Messier, Ronald A. (2010) The Almoravids and the Meanings of Jihad. Santa Barbara, California: Praeger. p.126
  30. ↑ Marçais, Georges. L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques, 1954. 
  31. ↑ Listri, Massimo. Marrakech: Living on the Edge of the Desert. Images Publishing, 2005 — 16–71, 88–103, 138–145, 176–181-bet. ISBN 978-1-86470-152-4. . The book provides photographs of several of the most elegantly-restored Marrakech riads.
  32. ↑ „Accommodation in Morocco Where to stay in Morocco“ (en-US). Rough Guides. Qaraldi: 2020-yil 31-may.
  33. ↑ Listri, Massimo. Marrakech: Living on the Edge of the Desert. Images Publishing, 2005 — 16–71, 88–103, 138–145, 176–181-bet. ISBN 978-1-86470-152-4. . The book provides photographs of several of the most elegantly-restored Marrakech riads.
  34. ↑ Gigio, Anthony. The sustainability of Urban Heritage Preservation: The case of Marrakech. Inter-American Development Bank, 2010.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Riyoz_(arxitektura)&oldid=5188121" dan olindi