Ring operatsiyasi (1991)

Sanalar	1991-yil 30-aprel -15-may
Urush yeri	Ozarbayjon SSRning Xonlar va Shohumyan tumanlari; Tog‘li Qorabog‘ning Shushi; Martakert va Hadrut tumanlari; Armaniston SSRning Noyemberyan; Goris, Ijevan va Shamshadin tumanlari.
Natija	Mintaqadan kamida 5000 armanning deportatsiyasi

Ring operatsiyasi (1991)
	Tog'li Qorabog' mojarosining bir qismi
Sanalar	1991-yil 30-aprel -15-may
Urush yeri	Ozarbayjon SSRning Xonlar va Shohumyan tumanlari; Tog‘li Qorabog‘ning Shushi; Martakert va Hadrut tumanlari; Armaniston SSRning Noyemberyan; Goris, Ijevan va Shamshadin tumanlari.
Natija	Mintaqadan kamida 5000 armanning deportatsiyasi
Raqiblar
Arman jangarilari; Arman inqilobiy federatsiyasi	Sovet Ittifoqi; Ozarbayjon SSR
Qoʻmondonlar
Tatul Krpeyan; Simon Achikgyozyan	Ayaz Mutallibov; Viktor Polyanichko; Vladislav Safonov
Kuchlar
Nomaʼlum	Nomaʼlum

"Ring" operatsiyasi — etnik tozalash^[1], 1991-yilda Sovet rahbariyati tomonidan Qorabogʻ mojarosini kuch bilan hal qilish boʻyicha chora-tadbirlar majmui, natijada tajovuzga aylanib, Xonlar viloyati va Togʻli Qorabogʻ muxtor viloyatidagi bir qator arman fuqarolar posyolkalarini deportatsiya qilishga toʻgʻri kelgan^[2].

Tarixi

1990-yilda va 1991-yil boshlarida faolligi kuchaygan har ikki tomonning noqonuniy qurolli guruhlari ham harbiy xizmatchilar va Ichki ishlar vazirligi xodimlari, tinch aholi orasida qurbon boʻlishiga olib keldi^[3]. Qurollarning uzluksiz kirib kelishi etnik armanlar orasidan harbiylashtirilgan oʻzini-oʻzi mudofaa kuchlarini shakllantirishga yordam berdi, bu esa mintaqada armanlar va ozarbayjonlar oʻrtasida vaqti-vaqti bilan qurolli toʻqnashuvlarga sabab boʻlgan.

1990-yil boshida Armanistonda noqonuniy qurolli tuzilmalar paydo boʻla boshladi, ularning eng yirik va faoli „Armaniston ozodlik armiyasi“ (AOA)^[4], turli manbalarga koʻra ularning soni, 5 mingdan 10 ming kishigacha yetgan. Armaniston hududidan qurolli guruhlar Qorabogʻning togʻli hududlari hamda Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻ Muxtor Respublikasining arman qishloqlari^[3]ga qoʻshni hududlarga bostirib kirishdi. Shuningdek, Sovet armiyasining omborlaridan oʻgʻirlangan qurollardan foydalangan holda, Ozarbayjon bilan chegarada qoʻshinlar boʻylab reydlar oʻtkazdilar. Mart oyining oxiridan boshlab Togʻli Qorabogʻda va Naxichevan ASSR bilan chegarada patrullik qilayotgan arman qurolli tuzilmalari mahalliy ozarbayjon qishloqlari aholisi bilan toʻqnash kela boshladi, natijada koʻplab qurbonlar boʻldi.

1990-yil 15-yanvarda Togʻli Qorabogʻ Muxtor Respublikasi hududida, Ozarbayjon SSRning qoʻshni viloyatlari (shu jumladan, asosan armanlar istiqomat qilishda davom etgan Shohumyan viloyati, Armaniston SSRning Goris viloyati) Ozarbayjon SSR hududidagi SSSR davlat chegarasi boʻylab chegara zonasida favqulodda holat eʼlon qilindi^[5]. SSSR Ichki ishlar vazirligining ichki qoʻshinlari boʻlinmalari Qorabogʻga kiritildi^[6]^[3]. Oana Trankning soʻzlariga koʻra, sovet hokimiyati xolislikni bahona qilib, ozarbayjonlarni ochiqdan-ochiq qoʻllab-quvvatlay boshlagan.

SSSR ichki qoʻshinlari mintaqadagi arman va ozarbayjon aholisi oʻrtasida chegaralovchi funksiyani bajargan, biroq ular amalda Ozarbayjon hukumatiga boʻysungan holda, koʻpincha har doim ham qonuniy boʻlmagan talablarini bajarganlar^[7]. „Pasport rejimini tekshirish“ amaliyoti keng tarqalgan boʻlib, uning niqobi ostida tinch aholi oʻrtasida hibsga olishlar, tintuvlar va talonchiliklar koʻpincha amalga oshirilgan. Hatto yuqori martabali arman deputatlari ham hibsga olish va kaltaklanishdan himoyalanmagan edi^[8]. Armanistonlik ekspertlarning fikricha, Ozarbayjon maxsus xizmatlari tomonidan arman aholisi va SSSR Ichki ishlar vazirligining ayrim qismlari oʻrtasida toʻqnashuvlar keltirib chiqarish maqsadida uyushtirilgan provokatsiyalar ham boʻlgan.

General-mayor V.Safonovning buyrugʻi bilan Armanistondan Qorabogʻga olib boradigan Lochin koridori yoʻli ichki qoʻshinlar tomonidan toʻsib qoʻyildi. Yerevan va Stepanakert aeroportlari oʻrtasida kuniga yettidan ortiq reys amalga oshirilmadi. Ozarbayjondan Qorabogʻga kirishi bepul boʻlib qoldi. Mardakert aerodromining uchish-qoʻnish yoʻlagi buzib tashlandi. 1990-yil noyabr oyida Stepanakert aeroporti Ozarbayjon OMONiga oʻtkazildi, parvozlar vaqti-vaqti bilan, shu jumladan ichki qoʻshinlar ishtirokida toʻxtatildi. Viloyat ham axborot blokadasi ostida edi: senzura joriy etildi^[9], radio va televideniye yopildi.

1990-yil kuzi va 1991-yil boshlarida Qorabogʻ, qo‘shni armanlar yashovchi Shohumyan viloyati^[6] va Xonlar tumanidagi yirik arman qishlog‘i Chaykend (Getashen) atrofida hamda armanlar zich yashaydigan bir qator qishloqlardagi vaziyat^[3] keskin kuchaydi. „Memorial“ inson huquqlari tashkiloti maʼlumotlariga ko‘ra, 1991-yilning yanvar-aprel oylarida qurolli jangarilar tomonidan tinch-osoyishta arman aholisiga 80 ta, tinch ozarbayjon aholisiga 60 ta hujum uyushtirilgan. Har bir tomondan tinch aholi qurbonlari soni kamida 20 kishini tashkil etdi. Harbiy xizmatchilarga ham hujumlar tez-tez uyushtirilgan^[3].

Maqsadlar va tayyorgarlik

Operatsiya rahbariyati ushbu kampaniyadan maqsad Tog‘li Qorabog‘ va uning atrofida pasportlarni tekshirish va qurol-yarog‘ izlash orqali arman harbiylashtirilgan guruhlarini aniqlash ekanligini taʼkidladi. Biroq, bu harakatning rasmiy sababi nima boʻlishidan qatʼi nazar, natijada minglab armanlarning hududdan majburiy surgun qilinishi va ularning koʻplab uylari vayron boʻldi^[10].

1991-yil iyun oyida Helsinki Watch tomonidan intervyu bergan Ozarbayjon Ichki ishlar vazirligi vakillari armanlar Armaniston aholisi ulushini sunʼiy ravishda koʻpaytirish uchun Togʻli Qorabogʻ, Xanlar va Shohumyan viloyatlariga noqonuniy ravishda koʻchib oʻtganligi sababli pasport rejimi zarurligini taʼkidladilar.

Operatsion sxemasi

Erta tongda qishloq SSSR Ichki ishlar vazirligi yoki Sovet Armiyasining ichki qoʻshinlari harbiy xizmatchilari tomonidan oʻrab olingan. Shundan soʻng, Ozarbayjon OMONlari aholi punktiga kirib, qurol-yarogʻ va jangarilar bor-yoʻqligini qidirishni boshladi, shuningdek, aholining pasportlarini tekshirdi, bu kaltaklash, zoʻravonlik va talonchilik bilan birga boʻlgan. Baʼzida tinch aholi OMON xodimlari bilan birga qishloqni talon-toroj qilish uchun qishloqqa kirishgan. Mahalliy aholidan qishloqni abadiy tark etish talab qilindi. Qoidaga koʻra, harakatlar ikki yoki uch kun ichida darhol koʻchirilgunga qadar takrorlangan^[3].

Operatsiyaning borishi

1991-yil 10-aprelda Xonlar tumanidagi katta Chaykend qishlog‘i va unga yaqin joylashgan Martunashen (Qorabuloq) qishlog‘iga qarshi operatsiya o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilindi, unda Tatul Krpeyan qo‘mondonligi ostida arman qurolli tuzilmasi tuzildi. Bu arman qishloqlari aholisining oʻz qishloqlarini tashlab Ozarbayjondan tashqarida, xususan Armanistondan boshpana izlash talabiga eʼtibor bermasliklariga javoban sodir boʻldi.
1991-yil 20-aprelda SSSR Ichki qoʻshinlarining ushbu aholi punktlarini qoʻriqlayotgan va Qorabogʻ maxsus okrugi komendantiga boʻysunuvchi boʻlinmalari Choykenddan olib chiqildi. OAV bilan bir qatorda atrofdagi qishloqlardan qurollangan ozarbayjon otryadlari ham harakat qildi. SSSR portlovchi moddalari olib chiqib ketilgandan soʻng, Chaykend va Martunashenni oʻqqa tutish tez-tez uchragan. Telefon aloqasi uzildi, elektr energiyasi uzildi, Armanistondan vertolyotlar parvozi taqiqlandi, qishloqlar butunlay qamal qilindi.
1991-yil 30-aprelda Chaykend polkovnik Mashkov boshchiligidagi SSSR Ichki ishlar vazirligi Boku polkining boʻlinmalari tomonidan toʻsib qoʻyildi. Dastlab qishloqqa zirhli transportyorlardagi harbiy xizmatchilar kirib kelishdi. Ularning ortidan Ozarbayjon OMONlari kelib, pogrom uyushtirgan, uylarga hujum qilgan, qishloq aholisini talon-toroj qilgan va kaltaklagan. Oqibatda o‘nga yaqin odam halok bo‘lgan, o‘nlab kishilar yaralangan, qo‘shinlar va politsiyachilar 50 kishini garovga olgan. Ilgari qishloq maktabida o‘qituvchi bo‘lib ishlagan armanistonlik dashnoq Tatul Krpeyan otryadidan qishloqni himoya qilgan yigitlar bir necha askarni garovga oldilar. Qurolli tuzilmalar aʼzolari Choykenddan togʻ yoʻllari boʻylab chiqib ketishdi va bir hafta ichida har ikki qishloq aholisi deportatsiya qilindi.
1991-yil 6-mayda Noyemberyan viloyati Voskepar qishlogʻi yaqinida arman politsiyachilari boʻlgan avtobus va „Niva“ rusumli avtomashina SA 23-diviziyasi askarlari tomonidan pistirmaga uchradi. Natijada 14 nafar politsiyachi halok bo‘ldi, 10 nafari asirga olindi^[11].

Deportatsiya qilingan qishloqlar roʻyxati

Memorialning va boshqa maʼlumotlarga koʻra, operatsiya davomida 10 mingga yaqin aholi istiqomat qiladigan jami 19 ta arman qishlogʻi deportatsiya qilingan^[3]. Ushbu qishloqlardan tashqari, boshqa manbalarda ham operatsiyaning bevosita hududlariga kirmaydigan qishloqlar — Askeron viloyatidagi deportatsiyalar haqida soʻz boradi. Boshqa qishloqlar aholisi ham pasport rejimini tekshirish bahonasida hibsga olindi, tintuv qilindi, talon-toroj qilindi, ammo ular toʻliq deportatsiya qilinmadi.

Yoʻq.	Ism	Hudud	Deportatsiya sanasi
1	Chaykend	Xonlar tumani	30-aprel — 8-may
2	Martunashen	Xonlar tumani	30-aprel — 8-may
3	Agbuloq	Hadrut viloyati	13-16-may
4	Arpagyadik
5	Arakul
6	Banazur
7	Bunyadli
8	Jilan
9	Dolanlar
10	Dashboshi
11	Mulkudere
12	Petrosashen
13	Spitakashen
14	Zamzur
15	zur
16	Aghjakend
17	Metzkaladeresi	Shusha tumani	18-may
18	Hercaog
19	Kirov
Operatsiyaning bevosita hududidan tashqaridagi qishloqlar^[12]
1	Dashbuloq	Askeron viloyati	15-may
2	Badara	Askeron viloyati	15-may

Natijalar va oqibatlar

Butun „Ring“ operatsiyasi davomida Sovet armiyasi arman qishloqlarini ozarbayjonlarning etnik tozalashini ochiq qoʻllab-quvvatladi, bu armanlar tomonidan Sovet hokimiyatiga nisbatan ishonchsizlikka sabab boʻldi.

Jurnalist Viken Cheteryanning fikricha, sovet qoʻshinlarining ozarbayjonparast pozitsiyasi va „Ring“ operatsiyasi vaqtida armanlarga koʻrsatgan bosim arman qishloqlarini oʻz-oʻzini himoya qilish boʻlinmalarini yaratishga va ularga qarshi kurashishga majbur qilgan^[13].

Armanlar tomonidan siyosiy murosasizlik va qattiq harbiy qarshilik tufayli Ring operatsiyasi maqsadlariga erishilmagan boʻlsa-da, operatsiya Qorabogʻ mojarosida muhim burilish nuqtasi boʻlib, Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi ziddiyatni toʻla-toʻkis darajaga olib chiqdi va respublikalar oʻrtasidagi miqyosdagi urushga aylandi.

Manbalar

↑ Vicken Cheterian. War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics. Columbia University Press, 2008 — 148-bet. ISBN 0-231-70064-4, 9780231700641.
↑ Vladimir Stupishin „Moya missiya v Armenii. 1992—1994“
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 „Мемориал. Хронология конфликта“. 2012-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 14-mart.
↑ David Remnick. „Armenian militia pledges to disband“ (en). The Washington Post (1990-yil 31-avgust).
↑ Ukaz Prezidiuma VS SSSR ot 15.01.1990 № 1060-1 „Ob obʼyavlenii chrezvichaynogo polojeniya v Nagorno-Karabaxskoy avtonomnoy oblasti i nekotorix drugix rayonax“
↑ ^6,0 ^6,1 Тишков В. А. (otv. redaktor). . ISBN 5-02-008712-2.
↑ A. Iщuk, „Ne xochu bit marionetkoy“, „Jurnalist“, № 3. 1991 g., str. 18.
↑ „Виктор Кривопусков. Мятежный Карабах. Москва. Голос-Пресс. 2007, стр. 152—153“. 2010-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 12-yanvar.
↑ A. Iщuk, „Ne xochu bit marionetkoy“, „Jurnalist“, № 3. 1991 g. C. 16-17
↑ Bill Frelick / Faultlines of Nationality Conflict: Refugees and Displaced Persons From Armenia and Azerbaijan / International Journal of Refugee Law Vol. 6 No. 4 — Oxford University Press 1994, pp. 593

Original matn ^(ingl.)

In the spring and summer of 1991, Azerbaijani Special Function Militia troops joined forces with the Soviet army in 'Operation Ring,' a campaign officially undertaken to check passports [propiskas] and search for arms in and around Nagorno-Karabakh as a way of uncovering Armenian paramilitary groups. Whatever the official reason for the action, the effect was the forced deportation of thousands of Armenians from the area and the destruction of many of their homes.
↑ „Республика Армения № 173 (215), 14.09.1991, Ашот Агабабян, «101 день в аду»“. 2008-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 18-mart.
↑ Obichno k operatsii „Kolso“ deportatsiyu etix sel ne otnosyat, xotya ona proshla v to je vremya
↑ Vicken Cheterian. War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics. Columbia University Press, 2008 — 151-bet. ISBN 0-231-70064-4, 9780231700641.

Adabiyotlar

Мемориал. „Хронология конфликта“ (ru). memo.ru. Правозащитный центр общества «Мемориал». 2012-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-oktyabr.

Havolalar

Operation Ring matbuotda 2007 Arxivnaya kopiya
Armaniston: fojiali haftaning xronikasi „Jahon matbuoti koʻzgusi“, 1991 yil 16-22 may
„Ring“ operatsiyasi SSSR Ichki ishlar vazirligi va Ozarbayjon OMON ichki qoʻshinlarining Shohumyan viloyatining Martunashen va Getashen qishloqlarida operatsiyasi. (Wayback Machine saytida 2007-11-03 sanasida arxivlangan) 2007 Arxivnaya kopiya
Memorial. Mojaroning xronologiyasi
Mixail Shevelev. Operation Ring davom etmoqda 2008 Arxivnaya kopiya -da arxivlangan
Rus askarlari armanlarni oʻldirishdi, daraxtga chiqishdi va gilos yedilar (Wayback Machine saytida 2014-07-14 sanasida arxivlangan) Arxivnaya kopiya

[1] Vicken Cheterian. War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics. Columbia University Press, 2008 — 148-bet. ISBN 0-231-70064-4, 9780231700641.

[2] Vladimir Stupishin „Moya missiya v Armenii. 1992—1994“

[memo-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 „Мемориал. Хронология конфликта“. 2012-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 14-mart.

[2-4] David Remnick. „Armenian militia pledges to disband“ (en). The Washington Post (1990-yil 31-avgust).

[5] Ukaz Prezidiuma VS SSSR ot 15.01.1990 № 1060-1 „Ob obʼyavlenii chrezvichaynogo polojeniya v Nagorno-Karabaxskoy avtonomnoy oblasti i nekotorix drugix rayonax“

[:2-6] 6,0 ^6,1 Тишков В. А. (otv. redaktor). . ISBN 5-02-008712-2.

[7] A. Iщuk, „Ne xochu bit marionetkoy“, „Jurnalist“, № 3. 1991 g., str. 18.

[8] „Виктор Кривопусков. Мятежный Карабах. Москва. Голос-Пресс. 2007, стр. 152—153“. 2010-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 12-yanvar.

[9] A. Iщuk, „Ne xochu bit marionetkoy“, „Jurnalist“, № 3. 1991 g. C. 16-17

[10] Bill Frelick / Faultlines of Nationality Conflict: Refugees and Displaced Persons From Armenia and Azerbaijan / International Journal of Refugee Law Vol. 6 No. 4 — Oxford University Press 1994, pp. 593

Original matn ^(ingl.)

In the spring and summer of 1991, Azerbaijani Special Function Militia troops joined forces with the Soviet army in 'Operation Ring,' a campaign officially undertaken to check passports [propiskas] and search for arms in and around Nagorno-Karabakh as a way of uncovering Armenian paramilitary groups. Whatever the official reason for the action, the effect was the forced deportation of thousands of Armenians from the area and the destruction of many of their homes.

[11] „Республика Армения № 173 (215), 14.09.1991, Ашот Агабабян, «101 день в аду»“. 2008-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 18-mart.

[12] Obichno k operatsii „Kolso“ deportatsiyu etix sel ne otnosyat, xotya ona proshla v to je vremya

[13] Vicken Cheterian. War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics. Columbia University Press, 2008 — 151-bet. ISBN 0-231-70064-4, 9780231700641.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]