Rutul tili
| Rutul tili | |
|---|---|
| Milliy nomi | MıxaӀbişdı ç'al |
| Mamlakatlar | Ozarbayjon[1] va Rossiya[2] |
| Rasmiylik holati |
Dogʻiston |
| Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 30 360[3] |
| Oʻrni | ? |
| Turkumlanishi | |
| Turkum | Yevroosiyo tillari |
| Til oilasi | |
| Alifbosi | lotin, kirill, |
| Til kodlari | |
| ISO 639-3 | rut |
Rutul tili (rut. Мыха́Ӏбишды чӀал) — rutullar soʻzlashadigan til. Nax-dogʻiston tillarining lezgin guruhiga kiradi. Rossiyada rutul tilida soʻzlashuvchilar soni - 30,360 kishini tashkil etadi (2010). Dogʻistonning Rutul mintaqasida, shuningdek baʼzi qishloqlarda (Kaynar (Gaynar), Xirsa, Oq-Bulax, Dashyuz, Shin, Shorsu va boshqalarda tarqalgan)[5][6][7][8][9][10]. Ozarbayjonning Sheki va Kax viloyatlarida soʻzlashuvchilar mavjud[11][12].
„МыхаӀбишды цӀинды хабарбыр“ ijtimoiy-siyosiy gazetasi rutul tilida nashr etiladi, har kuni Maxachqalada 30 daqiqalik radio dastur, oyiga bir marta Dogʻistonda Rutul tilida dastur efirga uzatiladi.
Rutul tili Dogʻistonning davlat tillaridan biri hisoblanadi.
Yozuv
[tahrir | manbasini tahrirlash]Inqilobdan oldin rutullar arab yozuvidan foydalanganlar. Arab yozuvida XVIII asrda ash Raj Korut Rajabning rutul tili Ixrek shevasidagi qoʻshiq matni yozma manba sifatida tanilgan[13]. Kirill alifbosiga asoslangan zamonaviy Rutul alifbosi 1990-yilda kiritilgan[14]. Rutul yozuvining asoschilari va kirill alifbosiga asoslangan rutul alifbosini tuzuvchilar G. X. Ibragimov[15], S. M. Maxmudova[16][17], K. E. Jamolovdir. 1992-yilda professor Maxmudova S.M. va Jamalov K.E[18] 1-sinf oʻquvchilari uchun rutul tilida darslik - „Alifba: 1-sinf kitobi“ni tayyorlashgan[16][19]. Ushbu nashrda, ilgari qabul qilingan alifbodan tashqari, Дз дз digrafi ham kiritilgan.
Zamonaviy Rutul alifbosi:
| А а | АӀ аl | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | ГӀ гl | Д д | Е е | Ё ё |
| Дж дж | Ж ж | Дз дз | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Кь кь | КӀ кӀ | Л л |
| М м | Н н | О о | П п | ПӀ пӀ | Р р | С с | Т т | ТӀ тӀ | У у | Уь уь |
| УӀ уl | Ф ф | Х х | Хъ хъ | Хь хь | Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч | ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ |
| Ъ ъ | Ы ы | ЫӀ ыӀ | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Lahjalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rutul tili 5 lahjadan tashkil topgan: Muxad (shu jumladan Luchek lahjasi) - rutul adabiy tilining asosiy lahjasi, Shinaz, Muxrek, Ixrek va Borchin-Xnov. Ixrek va Borchin-Xnov rutul tilining janubi-gʻarbiy lahjasini tashkil qiladi. Muxad, Shinaz va Muxrek sharqiy shevani tashkil qiladi. Tizimli va tuzilish xususiyatlari jihatidan janubi-gʻarbiy lahja Saxur tiliga, sharqiy sheva budux va kriz tillariga yaqin. Baʼzi shevalarda muxad shevasida boʻlmagan ЭӀ fonemasi mavjud, shuning uchun u adabiy rutul tili alifbosida berilmagan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ (unspecified title)
- ↑ (unspecified title)
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, 2018-02-06da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2020-10-22
- ↑ Языки мира: Кавказские языки. / Ред. М. Е. Алексеев, Г. А. Климов, С. А. Старостин, Я. Г. Тестелец. М.: Academia, 1999; 2001. — С. 373.
- ↑ Новая надпись на Албанском языке. Махмудова С. М.
- ↑ Kazuto Matsumura. Indigenous Minority Languages of Russia. A Bibliographical Guide. Токио, Япония: ELPR, 2002 — 232-bet. (Wayback Machine saytida 2016-03-05 sanasida arxivlangan) Original matn (rus.)
Rutuls live in the Rutul and Achtyn districts of the Republic of Daghestan, in the valley of the Upper Samur river and some of its tributaries, namely, the Kara-Samur. There are 18 auls in the Rutul district of Daghestan: Rutul - or Mukhad, Kiche, Khnyukh, Kala, Kina, Amsar, Shinaz, Luchek, Pilek, Khynykh, Dzilikhur, Vyrysh, Fartma, Natsma, Mukhrek, Ikhrek, Khinau, Borch, and one aul in the Achtyn district of Daghestan - Khnov. In the Rutul district, administrative center of which is the aul Rutul, Rutuls live side by side with cognate ethnic groups - Lezgians and Tsakhurs. Besides, Rutuls live in 4 auls (Shin, Shor-Su, Dai-Juz, Khyrsa) in Azerbaijan.
- ↑ Рутульцы
- ↑ Учесть рутульцев Азербайджана: Интервью известного рутульского писателя и ученого Ф.Дашлая
- ↑ Рутульцы, 2017-04-22da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2020-10-22
- ↑ О проблемах шекинских рутульцев — газета «Черновик», 2020-10-29da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2020-10-22
{{citation}}: no-break space character in|title=at position 32 (yordam) - ↑ Михаил Алексеев, Казенин К. И., Мамед Сулейманов. Дагестанские народы Азербайджана: политика, история, культур. М.: Европа, 2006 — 88-bet. ISBN 5-9739-0070-3. Original matn (rus.)
РУТУЛЬСКИЙ ЯЗЫК на территории Азербайджана представлен в Кахском районе в селении Хырса, а также в трех селениях Шекинского района: Шин, Шор-су и Даш-юз
- ↑ Рутульцы
- ↑ Ибрагимов Г. Х. „Рутульский язык“, . Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. М.: Наука, 2001 — 493-bet. ISBN 5-02-011267-4, 5-02-011268-2 (Т.2).
- ↑ Джамалов К. Э., Маамыдова С. М. Алифба: 1-классад китаб. МагьаӀджкъала, 1992
- ↑ http://www.riadagestan.ru/news/society/v_makhachkale_sostoitsya_meropriyatie_posvyashchennoe_90_letiyu_izvestnogo_rossiyskogo_filologa_garuna_ibragimova/ В Махачкале состоится мероприятие, посвященное 90-летию известного российского филолога Гаруна Ибрагимова
- ↑ 16,0 16,1 Рутульская и агульская литература
- ↑ Институт Языкознания РАН — Рутульский язык
- ↑ Рутульцы
- ↑ Kazuto Matsumura. Indigenous Minority Languages of Russia. A Bibliographical Guide. Токио, Япония: ELPR, 2002 — 232-bet. (Wayback Machine saytida 2016-03-05 sanasida arxivlangan)