Sakina Aliyeva
| Sakina Aliyeva | |
|---|---|
| Tavalludi |
Sakina Abbas qızı Aliyeva 15-aprel 1925-yil |
| Vafoti |
2010 (yoshi 84–85) Boku, Ozarbayjon |
| Fuqaroligi | SSSR va Ozarbayjon |
| Kasbi | davlat arbobi va siyosatchi |
Sakina Aliyeva (ozarbayjoncha: Səkinə Abbas qızı Əliyeva, ruscha: Алиева, Сакина Аббас кызы 15-aprel 1925-yil – 2010-yil) – ozarbayjon-sovet siyosatchisi. 1951-yildan boshlab Kommunistik partiyaning Naxichevan viloyat qoʻmitasida turli lavozimlarda ishlagan. 1963-yilda Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi Prezidiumi raisi etib saylangan va 1990-yilgacha ushbu lavozimda ishlagan. Oʻsha yilning yanvar oyida Sovet Ittifoqi parchalanishi bilan Aliyeva Sovet Ittifoqining „Qora yanvar“dagi harakatlariga norozilik sifatida Naxichevanning SSSR tarkibidan chiqishi toʻgʻrisidagi deklaratsiyani taqdim etgan. Faoliyati davomida Oktyabr inqilobi, Mehnat Qizil Bayroq ordeni va Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi Prezidiumining Faxriy farmoni bilan taqdirlangan.
Hayotining ilk yillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sakina Aliyeva, rasman Aliyeva Sakina Abbos qizi, 1925-yil 15-aprelda, rasman Ozarbayjon Sovet Sotsialistik Respublikasi[1] tarkibidagi Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasida Almaz va Abbos Aliyevlar oilasida tugʻilgan. Otasi ishchi, onasi farzandlarini – ikki qiz va bir oʻgʻilni tarbiyalagan[2]. Naxichevan oʻqituvchilar institutida tahsil olib, Ozarbayjon Davlat universiteti va Oliy partiya maktabida tahsil olib, 1945-yilda maktabni tamomlagan[1].
Faoliyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻqishni tamomlagandan soʻng, Aliyeva Statistika institutiga oʻqishga kirgan va 1951-yilgacha sovet tizimida dars bergan. Oʻsha yili Agitpropga koʻtarilib, dastlab Kommunistik partiya Naxichevan viloyat qoʻmitasining targʻibot boʻlimida instruktor boʻlib ishlagan. 1958-yilda Aliyeva Sovet Ittifoqi Oliy Kengashi deputati sifatida Naxichevan ASSR taʼlim vaziri va 1961-yilgacha partiyaning Naxichevan viloyat qoʻmitasi kotibi boʻlgunga qadar shu lavozimda ishlagan[2].
1963-yilda Aliyeva Ozarbayjon SSR Oliy Kengashining Naxichevan Avtonom Respublikasidan deputati etib saylangan[1]. Oʻsha yili Naxichevan Muxtor SSR Oliy Kengashi Prezidiumi Raisi etib saylangan[3]. 1964-yilda Aliyeva bir vaqtning oʻzida Ozarbayjon SSR Oliy Kengashi Prezidiumi Raisining oʻrinbosari etib saylangan[4]. Ayollarning mavqeini yaxshilash va Ozarbayjon siyosatiga ayollarni koʻproq jalb etishga eʼtibor qaratgani bilan mashhur boʻlgan, lekin Naxichevanning ijtimoiy-iqtisodiy muammolariga ham eʼtibor qaratgan. Avtonom respublika aholisining turmush darajasini oshirish va fuqarolik himoyasini taʼminlash boʻyicha dasturlarni ishlab chiqqan. 1970-1980-yillarda Oktyabr inqilobi ordeni, Mehnat Qizil Bayroq ordeni va Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi Prezidiumining Faxriy yorligʻi kabi koʻplab mukofotlar bilan taqdirlangan[1].
1986-yilda SSSR Bosh kotibi Mixail Gorbachyov tomonidan Glasnost siyosati tufayli ozarbayjon va arman aholisi oʻrtasida oʻnlab yillar davomida qaynab turgan etnik ziddiyat Qorabogʻ separatistlari mintaqani qayta tashkil etish haqida fikrlar yana avj oladi. Bir qator etnik sabablarga koʻra hujumlar[5] va namoyishlar uyushtirgan holda, separatistlarning maqsadi Ozarbayjon chegaralari ichida joylashgan Togʻli Qorabogʻ hududining Armaniston yurisdiksiyasini qaytarib olish boʻlgan[6]. Ozarbayjonda ham xuddi shunday tashkilot Ozarbayjon suvereniteti uchun tashviqot olib boruvchi Xalq fronti paydo boʻlgan[6]. Sovetlarning dastlabki javobi Ozarbayjon yurisdiksiyasini qoʻllab-quvvatlash boʻlgan, chunki ular davlatga koʻproq sodiq koʻringan. Sovet Ittifoqining tarqalishi bilan rasmiylar Armanistonni mojaroda qoʻllab-quvvatlash uzoq muddatli taʼsir maydonlarini rivojlantirishga yordam beradi, deb ishonishgan[7]. Favqulodda holat eʼlon qilib, Sovet qoʻshinlari 1990-yil 20-yanvarda Sovet Ozarbayjon hukumatini agʻdarishdan mustaqillik harakatini toʻxtatish maqsadida Bokuga koʻchib oʻtgan[6].
Aliyeva Naxichevan ASSR Prezidiumi rahbari sifatida „Qora yanvar“ davridagi sovetlarning harakatlariga va ularning Armanistonni qoʻllab-quvvatlashiga norozilik sifatida Naxichevn ASSR Oliy Kengashining navbatdan tashqari sessiyasini chaqirgan[2]. Sovet Konstitutsiyasining 81-moddasiga koʻra, Naxichevanning SSSR tarkibidan chiqishi mumkinligi toʻgʻrisidagi qonuniylikni muhokama qilib, deputatlar mustaqillik toʻgʻrisida deklaratsiya tayyorlaganlar. Aliyeva[2] sobiq SSSR hududida ilk ajralish toʻgʻrisidagi deklaratsiyani[8] imzolagan va mustaqillik deklaratsiyasini televideniye orqali taqdim etgan[2]. Deklaratsiya Afiyaddin Jalilov tomonidan tezda qoralangan, Aliyeva kelishuvni qurolli shaxslar tomonidan majburlangan bosim ostida imzolaganini iddao qilgan[8]. 1990-yil mart oyida oʻz lavozimini tark etishga majbur boʻlgan va uning oʻrniga Jalilov tayinlangan[2]. 2003-yilda Farida Laman taniqli ozarbayjon yozuvchisi Aliyeva hayotining tarjimai holi boʻlgan „Azadlıq carçısı“ asarini yozgan[9].
Oʻlimi va merosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aliyeva 2010-yilda vafot etgan[9]. Uning oʻlimidan bir necha oy oʻtgach, „Salname“ kinostudiyasi prodyuseri Beyugaga Mamedov tomonidan „Ochen lyubim vas“ (Biz sizni juda yaxshi koʻramiz) filmi chiqarilgan[10]. 2015-yilda Naxichevandagi „Tabriz“ mehmonxonasida boʻlib oʻtgan tadbirda Aliyevaning 90 yoshligi munosabati bilan oʻtkazilgan tadbirrda film taʼkidlab oʻtilgan[1].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Əkbərov, Nazim Fərrux oğlu „Nazim Əkbərov Səkinə xanım Əliyeva haqqında“ [Nazim Akbarov: About the woman Sakina Aliyeva] (Azerbaijani). aqra.az. Baku, Azerbaijan: "Aqra" Elmin İnkişafına Dəstək İctimai Birliyi (2013-yil 30-dekabr). 2018-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-noyabr.
- Əzimova, Sara. „Tanınmış ictimai xadim Səkinə Əliyevanın 90 illik yubileyi qeyd olunub“ (Azerbaijani) (2015-yil 16-aprel). 2018-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-noyabr.
- Bolukbasi, Suha. Azerbaijan: A Political History. London, England: I.B. Tauris, 2013. ISBN 978-0-85771-932-4.
- „Alieva, Sakina Abbas kyzy“, Prominent Personalities in the USSR. Metuchen, New Jersey: Scarecrow Press, 1968 — 18-bet. OCLC 82054760.
- Гусейнзаде, Эльдар. „В Азербайджане снят фильм о событиях выхода первой республики из состава СССР“ (Russian). Trend News Agency (2010-yil 20-aprel). 2018-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr.
- Kaufman, Stuart J.. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. Ithaca, New York: Cornell University Press, 2001. ISBN 0-8014-8736-6.
- Keller, Bill. „Upheaval in the East: Soviet Union; Force as a Last Resort: Armed Power Salvages Moscow's Facing Authority“. The New York Times (1990-yil 29-yanvar). 2015-yil 25-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-noyabr.
- Ləman, Fəridə „Səkinə Əliyeva – "Azadlıq carçısı", İşığın dostu, zülmətin düşməni olmuşdur“ [Sakina Aliyeva - "Freedom herald", friend of light, became the enemy of darkness] (Azerbaijani). aqra.az. Baku, Azerbaijan: "Aqra" Elmin İnkişafına Dəstək İctimai Birliyi (2013-yil 30-dekabr). 2018-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr.
- Lobell, Steven E.; Mauceri, Phjilip. Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation. New York, New York: Palgrave Macmillan US, 2004. ISBN 978-1-4039-8141-7.
- Ростовский, Михаил. „Анатомия распада“ (Russian) (2004-yil 6-fevral). 2018-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr.
- „SSRİ-ni dağıdan Rəhbər - Səkinə Əliyeva“ (Azerbaijani) (2017-yil 28-yanvar). 2018-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-noyabr. „Leader in the destruction the USSR - Sakina Aliyeva“.
- „Woman Red in Top Post“. Reuters (1963-yil 13-aprel), s. 8. Qaraldi: 2018-yil 18-noyabr. Andoza:Open access