Sambucus canadensis
| Sambucus canadensis | |
|---|---|
| |
| Barglari va mevalari | |
 Xavfsiz (NatureServe) | |
Ilmiy klassifikatsiyasi 
| |
| Dunyo: | Plantae |
| Guruh: | Tracheophytes |
| Guruh: | Angiosperms |
| Guruh: | Eudicots |
| Guruh: | Asterids |
| Sinf: | Dipsacales |
| Oila: | Adoxaceae |
| Turkum: | Sambucus |
| Tur: | S. canadensis
|
| Binar nomi | |
| Sambucus canadensis | |
| |
| Sambucus canadensisning Amerika Qoʻshma Shtatlari va Kanadadagi tabiiy tarqalishi | |
| Sinonimlari | |
|
Sambucus nigra subsp. canadensis (L.) Bolli Sambucus mexicana C. Presl ex DC[1] | |
Sambucus canadensis – Amerika qora marjondaraxti, Kanada marjondaraxti yoki oddiy marjondaraxt nomi bilan ham tanilgan, Shimoliy Amerikaning qoyali togʻlaridan sharqda, Boliviyaning janubida joylashgan katta hududda tarqalgan marjondaraxt turi. U turli sharoitlarda, shu jumladan nam va quruq tuproqlarda, birinchi navbatda quyoshli joylarda oʻsadi.
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sambucus canadensis 6 metr (20 fut) gacha oʻsadigan bargli butadir[2]. Barglari qarama-qarshi juft shaklda joylashgan boʻlib, novdalari asosan besh-toʻqqiz bargdan iborat boʻladi. Ularning uzunligi taxminan 10 santimetr (4 dyuym) va kengligi 5 santimetrni tashkil etadi. Yozda u barglaridan yuqorida katta (diametri 20—30 santimetr yoki 8—12 dyuym), oq gullardan iborat qalqonsimon toʻpgullar hosil qiladi. Har bir gulning diametri 5—6 millimetr (3⁄16—1⁄4 dyuym) boʻlib, beshta gultojbargdan tashkil topadi.
Mevasi (marjon sifatida tanilgan) toʻq binafsha rangdan qora ranggacha boʻlgan, diametri 3—5 millimetrli rezavor meva boʻlib, kuzda pastga osilib turuvchi shingillarda yetiladi.
-
Gullari -
Novdasi -
Mevalari
Taksonomiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]U Yevropada tarqalgan Sambucus nigra bilan yaqindan bogʻliq. Ayrim tadqiqotchilar uni Sambucus nigra subsp. canadensis nomi ostida bir turning kenja turi sifatida talqin qilishadi.
Zaharli xususiyatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻsimlikning barglari, poyalari, ildizlari, urugʻlari va pishmagan mevalari kabi yeyilmaydigan qismlari sianogen glikozidlar va alkaloidlar mavjudligi sababli oʻldiradigan dozalarda zaharli boʻlishi mumkin[3][4]. Marjondaraxt mevasini isteʼmol qilishning anʼanaviy usullari murabbo, jele hamda siroplarni oʻz ichiga oladi, ularning barchasida mevalar pishiriladi va urugʻlar siqib chiqariladi.
Nashr qilinmagan tadqiqotlar shuni koʻrsatishi mumkinki, Sambucus canadensis olma sharbatiga qaraganda kamroq sianid darajasiga ega va uning mevasida biokimyoviy yoʻlda sianid hosil qilish uchun yetarli darajada beta-glyukozidaza (glyukozidlarni sianidga aylantiradi) mavjud emas[5]. Taqqoslash uchun, S. nigra rezavorlarining ogʻirligiga nisbatan sianogen glikozidlar miqdori 25 mikrogramm/milligrammdan oshmasligi[6], barcha glikozidlar sianidga aylanishi va 50 kg ogʻirlikdagi umurtqali hayvon uchun 50 mg zaharli boʻlishi taxmin qilinsa[7], halokatli zaharlanishning quyi chegarasiga (1 mg sianid/kg ogʻirlik) yetish uchun bir oʻtirishda 2 kilogramm (~4,4 funt) rezavor isteʼmol qilish kerak boʻladi. Yuqori chegara (3 mg/kg) uchun esa 6 kg yoki taxminan 13 funt rezavor yeyish lozim boʻladi.
Foydalanish
[tahrir | manbasini tahrirlash]Guli va pishgan mevalari isteʼmolga yaroqli, ammo potensial zaharli glikozidlarni kamaytirish uchun ularni pishirish tavsiya etiladi[2]. Gul boshchalarini sakkiz soat davomida suvda ivitib, ichimlik tayyorlash mumkin[2]. Mevalardan yana vino, jele va boʻyoq tayyorlanadi. Barglari va ichki poʻstlogʻi hasharotlarga qarshi vosita va boʻyoq sifatida ishlatilishi mumkin. Barglari anʼanaviy ravishda oʻsimlikshunoslikda ham qoʻllanadi.
Turkum nomi puflab chalinadigan musiqa asbobiga ishora qiluvchi yunoncha sambuce soʻzidan kelib chiqqan. Bu nom ushbu va boshqa shu kabi turlarning novdalaridan oʻzak qismini olib tashlab, hushtak yasash amaliyoti mavjudligi sababli berilgan[8][9].
Marjondaraxt mevasining qaynatilgan ichki qobigʻi Shimoliy Amerikaning irokezlari tomonidan tish ogʻrigʻida ogʻriq qoldiruvchi vosita sifatida ishlatilgan va yonoqning eng ogʻriyotgan tomoniga surtilgan[10].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Sambucus nigra ssp. canadensis (L.) R. Bolli“.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 The Complete Guide to Edible Wild Plants, United States Department of the Army (inglizcha), New York: Skyhorse Publishing, 2009 — 53-bet. ISBN 978-1-60239-692-0. OCLC 277203364.
- ↑ Preston, Richard J.. North American Trees: Fifth Edition. Ames, Iowa: Iowa State Press, 2002 — 199-bet. ISBN 0-8138-1526-6.
- ↑ „Sambucus canadensis“. North Carolina State Extension.
- ↑ „The Essential Herbal Blog: Elderberry - New Research“ (15-mart 2020-yil).
- ↑ „Fig. 7 Concentration (µg mg −1 FW) of CNGLCS. Sambunigrin (A) and“.
- ↑ Oke OL. 1969.
- ↑ Niering, William A.. The Audubon Society Field Guide to North American Wildflowers, Eastern Region. Knopf [1979], 1985 — 448-bet. ISBN 0-394-50432-1.
- ↑ Little, Elbert L.. The Audubon Society Field Guide to North American Trees: Eastern Region. New York: Knopf, 1980 — 670-bet. ISBN 0-394-50760-6.
- ↑ Kalm, Pehr. Travels into North America: containing its natural history, and a circumstantial account of its plantations and agriculture in general, with the civil, ecclesiastical and commercial state of the country, the manners of the inhabitants, and several curious and important remarks on various subjects (inglizcha). London: T. Lowndes, 1772 — 338-bet. ISBN 9780665515002. OCLC 1083889360.