Kontent qismiga oʻtish

Sardasht (Gʻarbiy Ozarbayjon)

Koordinatalari: 36°09′19″N 45°28′48″E / 36.15528°N 45.48000°E / 36.15528; 45.48000
Vikipediya, erkin ensiklopediya
Sardasht

forscha: سردشت
kurdcha: سەردەشت
Shahar
36°09′19″N 45°28′48″E / 36.15528°N 45.48000°E / 36.15528; 45.48000
Mamlakat Eron
uston Gʻarbiy Ozarbayjon
shahriston Sardasht
baxsh Markaziy tuman
Hukumat
Markazi balandligi 1480 m
Rasmiy til(lar)i fors tili
Aholisi
 (2016)
 46 412[1]
Vaqt mintaqasi UTC+3:30
Sardasht xaritada
Sardasht
Sardasht

Sardasht (forscha: سردشت)[lower-alpha 1] Eronning Gʻarbiy Ozarbayjon ustoni Sardasht shahristoni Markaziy tumandagi shahar boʻlib, ham shahriston, ham tuman markazi vazifasini bajaradi[3]. Urmiya koʻlining shimoli-gʻarbida, Turkiya yaqinida[4].

2006-yilgi aholini milliy roʻyxatga olish vaqtida shahar aholisi 8 224 xonadonda yashovchi 37 115 kishini tashkil qilgan[5]. 2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda 10 491 ta xonadondan iborat 42 167 kishi bor edi[6]. 2016-yilgi aholini roʻyxatga olish vaqtida 12 551 ta xonadonga boʻlingan 46 412 kishi istiqomat qilgan[1]. 2019-yilgi aholini roʻyxatga olishga koʻra, shahar nufusi 127 864 kishini tashkil qiladi[7].

Sardasht Urmiya koʻlidan janubi-gʻarbda, dengiz sathidan taxminan 1480 metr balandlikda joylashgan. Gʻarbiy Ozarbayjon ustonida joylashgan.

Front chizigʻidan uzoqda joylashgan Sardasht Eron-Iroq urushi paytida Saddam Husayn davrida Iroq kuchlari tomonidan kimyoviy qurol bilan hujumga uchragan. Bu Eron tinch aholisiga qarshi birinchi qasddan kimyoviy hujum edi.

Sardashtda etnik kurdlar koʻpchilikni tashkil qiladi[8][9][10].

Eron Kurdistoni — Mohobod — Sardashtdagi Gaverk lordlari

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keng tarqalgan fikrga koʻra, Sardasht (yoki Zardasht) kurdcha Zardusht soʻzidan kelib chiqqan[11]. Sardasht soʻzining oʻzi ham ikki soʻzdan — sar (bosh) va dasht soʻzlaridan kelib chiqqan. Ushbu birikma daryogacha choʻzilgan [atrofdagi] tekisliklarning boshini bildiradi[12].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomgacha boʻlgan davr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islomgacha boʻlgan davrda Sardasht hozirgi joylashgan joyidan shimoli-gʻarbda joylashgan boʻlib, katta buloqqa yaqin boʻlgan. Shahar Nizeru deb ham atalgan va beshta minorasi boʻlgan. Sardasht tarixiy hudud boʻlib, islomgacha boʻlgan qadimiy joylar hozirgacha saqlanib qolgan. Sardasht yaqinida Parfiya imperiyasi davridan qolgan qal’a bor.

1912-yil noyabrida Usmonli qoʻshinlari olti yillik ishgʻoldan soʻng shahardan chiqib ketishdi[13].

1987-yilgi Sardashtga kimyoviy qurollar bilan qilingan hujum

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1987-yil 28-iyun kuni Iroq samolyotlari, Eron hukumati fikricha, iprit gazi bombasini Sardashtga, toʻrtta turar-joy hududiga ikkita alohida bomba tashladi. Qurbonlar soni dastlab 10 tinch aholi halok boʻlgan va 650 tinch aholi yaralangan deb taxmin qilingan[14].

20 000 aholining 25 foizi hamon hujumlar natijasida ogʻir kasalliklardan aziyat chekmoqda[15]. Gaz hujumlari Eron-Iroq urushi paytida, Iroq Eron tinch aholisi va askarlariga qarshi tez-tez kimyoviy qurol ishlatgan paytda sodir boʻlgan.

2004-yil aprel oyida Tehron jamoat sudi Amerika Qoʻshma Shtatlari (AQSh) hukumatini avvalgi Saddam Husayn hukumatini qoʻllab-quvvatlagani tufayli hujumlar uchun javobgar deb topdi. AQSh hukumati jabrlanganlarga 600 million dollar tovon puli toʻlashi kerak edi[16].

Sardasht harbiy nishon hisoblanmagani uchun aholi ham himoyasiz, ham kimyoviy qurol hujumiga tayyor emas edi. Chegaraga va urush front chizigʻiga yaqin yashagan fuqarolar Iroqning oddiy qurollar bilan bombardimon qilishiga oʻrganib qolgan edi. Biroq, odamlar keyinchalik shifokorlarga bombalar kimyoviy qurol boʻlganini bilmaganliklarini aytishdi. Aslida bombalar portlamay qolganda, ular yengilroq jabrlangan edi.

Shamol yoʻnalishi tufayli hatto kasalxona va sanatoriy ham ifloslangan va u yerda ishlaydigan bir nechta shifokor va hamshiralar ketishga majbur boʻlgan. Jabrlanganlarni zararsizlantirish uchun ikkita umumiy hammomdan foydalanildi va kichik stadion 150 oʻrinli tibbiyot muassasasiga aylantirildi. Dastlabki bir necha soat ichida 30 ga yaqin odam, asosan, yosh bolalar va qariyalar ogʻir nafas olish muammolari tufayli vafot etdi.

Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 12 000 aholidan 8 000 tasi taʼsirlangan. Tibbiy yordamga muhtoj 4500 kishidan 1500 nafari kasalxonaga yotqizilgan, ulardan 600 nafari Tehronda. Qolgan 3000 nafari ambulator sifatida davolanib, uyga javob berilgan. Bu 3000 nafar sobiq ambulatoriya bemorlarining aksariyati shaharni tark etib, qishloqlarga joʻnab ketishdi va anʼanaviy dori vositalari va boshqalarni qoʻllash orqali oʻzlarini davolashga urinishgan.

Tibbiy yordamga muhtoj boʻlgan 4500 qurbonlar orasida qutqaruvchilarning bir qismi ham bor edi[17].

2007-yilgacha qurbonlar: jami 130 kishi (109 tinch aholi, 21 harbiy va boshqalar) 1987-yil iyun oyida Sardashtda oltingugurtli iprit hujumi natijasida halok boʻldi. 20 kishi dastlabki bir necha soat ichida, oʻn kishi boshqa shaharlarga evakuatsiya qilish paytida va taxminan bir kishi halok boʻldi, yana yuz kishi keyingi oy davomida Eron va Yevropadagi kasalxonalarda vafot etdi. Halok boʻlgan tinch aholidan 39 nafari 18 yoshga toʻlmagan, jumladan, 11 nafari 5 yoshgacha boʻlgan. 34 nafar ayol va qiz halok boʻlgan[18][19].

Iprit oʻlimga olib keluvchi vosita emas, balki 3-5% oʻlimga olib keladigan qobiliyatsiz vosita hisoblanadi. Sardashtdagi gaz hujumidan omon qolgan 95% ning koʻpchiligida keyingi bir necha yil ichida jiddiy uzoq muddatli asoratlar, jumladan nafas olish yoʻllari, koʻz lezyonlari, teri muammolari, shuningdek immunitet tizimidagi muammolar rivojlandi[20][21].

Eron-PJAK mojarosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sardasht va uning atrofidagi hududlar IIGK kuchlari va jangari kurd Kurdiston Ozod hayot partiyasi (PJAK) tashkiloti oʻrtasida vaqti-vaqti bilan toʻqnashuvlar sahnasiga aylandi. Oʻsha toʻqnashuvlar orasida 2013-yil avgustida Sardasht toʻqnashuvi ham bor edi.

Iqlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
iqlimi
Koʻrsatkich Yan Fev Mart Apr May Iyun Iyul Avg Sen Okt Noy Dek Yil
Mutlaq maksimal, °C 16 13,8 21,1 27,2 32,0 35,2 39,6 38,2 34,4 29,6 20,0 18,0 39,6
Oʻrtacha maksimal, °C 1,2 2,3 7,6 14,8 20,5 27,0 31,2 31,0 26,6 19,4 10,4 4,8 16,40
Oʻrtacha minimal, °C −3,5 −3,1 1,3 7,1 11,8 17,4 21,2 20,8 17,1 11,5 4,3 −0,5 8,78
Mutlaq minimal, °C −25 −19,6 −16,6 −2,4 −1,8 7,8 13,0 11,4 5,8 2,6 −9,2 −12,8 −25
Yogʻingarchilik meʼyori, mm 134,6 108,3 128,2 124,3 50,7 4,8 1,8 1,1 2,8 41,4 118,5 149,5 866
Manba: Synoptic Stations Statistics

Eslatmalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Sar Dasht shaklida ham romanizatsiya qilinadi; kurdcha: سه‌رده‌شت, Serdeşt shaklida romanizatsiya qilinadi[2]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2019-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
  2. ↑ Sardasht (Gʻarbiy Ozarbayjon) can be found at GEOnet Nom Serveri, at this link, by opening the Advanced Search box, entering "-3082687" in the "Unique Feature Id" form, and clicking on "Search Database".
  3. ↑ Habibi, Hassan „Approval of the organization and chain of citizenship of the elements and units of the country divisions of West Azerbaijan province, centered in the city of Urmia“ (fa). Lamtakam. Ministry of Interior, Council of Ministers (1369-yil 7-iyul). 2023-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 20-dekabr.
  4. ↑ Bosworth, C. E. (2012). "Salmās". Encyclopedia of Islam. doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_6560. 
  5. ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1385 (2006)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2011-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-sentyabr.
  6. ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1390 (2011)“ (fa) (Excel). Syracuse University. The Statistical Center of Iran. 2023-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
  7. ↑ „2016 Population and Housing Census“. Statistical Center of Iran. Qaraldi: 2017-yil 20-may.
  8. ↑ „مرگ ناخواسته یک دختر کرد در سردشت“.
  9. ↑ سردشت، ویزیت ایران
  10. ↑ در مورد سردشت در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
  11. ↑ „معرفی شهر سردشت“. 2014-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-fevral.
  12. ↑ „معرفی شهر سردشت“. 2014-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-fevral.
  13. ↑ „File 3154/1912 Pt 1-2 'Turco-Persian frontier: the position of Hawizeh; miscellaneous prints'“ (English). Qatar Digital Library (2016-yil 16-may). Qaraldi: 2021-yil 19-mart.
  14. ↑ „Iran Profile - Chemical Chronology 1987“. Nuclear Threat Initiative (2003-yil oktyabr). 2007-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-iyul.
  15. ↑ „Iranian Chemical Attacks Victims“. 2011-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 23-may.
  16. ↑ „Iran: Tehran's Public Court issues $600 million verdict against US to pay to Sardasht residents“. Payvand (2004-yil 28-aprel). 2021-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-iyul.
  17. ↑ Foroutan, Abbas. Medical Review of Iraqi Chemical Warfare. Tehran, Iran: Baqiyatallah University of Medical Sciences, 2003, p. 183
  18. ↑ Khateri S, Wangerin R. Denied Truths, the story of victims of chemical weapons in Iran, center for women and family affairs. 2008, ISBN 978-600-5201-13-0
  19. ↑ Khateri S. Victims of chemical weapons in Iran — an evaluation on health status of 45,000 Iranian victims of chemical warfare agents. Society for Chemical Weapons Victims Support (SCWVS) (www.scwvs.org), April 2003, ISBN 964-93602-5-5
  20. ↑ Khateri S, Ghanei M, Soroush MR, Haines D. Effects of mustard gas exposure in paediatric patients. Long-term health status of mustard-exposed children, 14 years after chemical bombardment of Sardasht. J Burns & Wound Care [serial online] Journal Of Burnsand Wounds), 2003;2(1):11
  21. ↑ Ghanei M, Aslani J, Khateri S, Hamadanizadeh K. Public Health Status of the Civil Population of Sardasht 15 Years Following Large−Scale Wartime Exposure to Sulfur Mustard. J Burns &Surg Wound Care [serial online] 2003;2(1):7. Available from: Mål og omfang. Published March 11, 2003

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Sardasht (Gʻarbiy Ozarbayjon)
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sardasht_(Gʻarbiy_Ozarbayjon)&oldid=4351994" dan olindi