Sharl Lui de Monteskyo (Montesquieu)

Sharl Lui de Monteskyo (Montesquieu)
Tavalludi	18-yanvar 1689-yil Fransiya, Akvitaniya, Chateau de la Brède , La Brede
Vafoti	10-fevral 1755-yil(1755-02-10) (66 yoshda) Parij, Fransiya,
Fuqaroligi	Fransuz Fransiya
Sohasi	fransuz sudyasi, adabiyotshunos, tarixchi va siyosat faylasufi

Sharl Lui de Monteskyo (Montesquieu)

Sharl Lui de Monteskyo 1689-yil 18-yanvar – 1755-yil 10-fevral yillarda Fransiyaning Akvitaniya kommunasida tugʻilib yashab ijod etgan, fransuz sudyasi, adabiyotshunos, tarixchi va siyosat faylasufi edi. U butun dunyoning koʻplab konstitutsiyalarida amalga oshirilgan hokimiyatlar boʻlinishi nazariyasining asoschisi hisoblanadi. 18-asr falsafachisi. Monteskyo , siyosiy leksikonda „ despotizm“ soʻzining oʻrnini mustahkamlash uchun boshqa mualliflarga qaraganda koʻproq ish qilgani bilan mashhur..

Uning anonim nashr etilgan „Qonun ruhi“ (1748) Buyuk Britaniyada ham, Amerika mustamlakalarida ham yaxshi qabul qilindi, AQSh Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqishda Qoʻshma Shtatlar asoschilariga taʼsir koʻrsatdi.

Biografiyasi

(Château de la Brède) Monteskyo tugʻilgan joy

Monteskyo Fransiyaning janubi-gʻarbiy qismidagi Château de la Brède da, Bordodan 25 km (16 milya) janubda tugʻilgan.

Uning otasi Jak de Sekonat (1654-1713) askar boʻlib, uzoq olijanob ajdodlarga ega boʻlgan, jumladan Richard de la Poledan kelib chiqqan, ingliz tojiga daʼvogar boʻlgan Yorkist hisoblangan.

Uning onasi, Charlz yetti yoshida vafot etgan Mari Fransua de Pesnel (1665-1696) Sekonda oilasiga La Brede baroniyasi unvonini olib kelgan merosxoʻr edi. Uning oilasi asli Gugenotlardan edi.

Onasi vafotidan keyin u katolik kollejiga oʻqidi, bu cherkov fransuz zodagonlarining bolalari uchun taniqli maktab, u yerda 1700-yildan 1711-yilgacha qolgan. Uning otasi 1713-yilda vafot etgan va u amakisi qaramogʻida qolgan..Monteskyo 1714 -yilda Bordo parlamentining maslahatchisi boʻldi. U protestantianzmni afzal koʻrdi va 1715-yilda protestant Janna de Lartigega turmushga chiqdi, natijada u bilan uch farzand koʻrdi. Baron 1716-yilda vafot etgandan soʻng unga boyligi va unvonini qoldirdi.

Monteskyoning erta hayoti hukumatda sezilarli oʻzgarishlar davri edi. Angliya davlati shonli inqilobdan keyin (1688-1689) oʻzini konstitutsiyaviy monarxiya deb eʼlon qildi va 1707-yilda Shotlandiya ittifoqiga qoʻshilib , Buyuk Britaniya Qirolligini tuzildi. Fransiyada uzoq vaqt hukmronlik qilgan Lui XIV 1715-yilda vafot etdi va uning oʻrniga besh yoshli Lui XV keldi. Bu milliy oʻzgarishlar Monteskyoga katta taʼsir koʻrsatdi. Asarida ularga qayta-qayta murojaat qilardi.

Sharl Lui de Monteskyo De l’Esprit des loix kitobi'' 1748-yil

U oʻzining 1721-yilda nashr etilgan „ Forscha maktublar“ (fransuzcha : Lettres persanes), jamiyatni ifodalovchi, zamonaviy fransuz jamiyatining bemaʼniliklarini mohirona tanqid qilgan.Parijga tashrif buyurgan ikki fors koʻzi bilan koʻrinadigan satirasini nashr etishi bilan adabiy muvaffaqiyatga erishdi.

1722-yilda u Parijga bordi va Bordoda harbiy gubernator boʻlganida tanish boʻlgan Gertsog Bervik yordamida sud doiralariga kirdi. U ingliz siyosatchisi Vikont Bolingbrok bilan ham tanishgan.Keyinchalik u Fransuz Akademiyasiga aʼzolikka oʻtdi va 1726- yilda u oʻzining intellektual darajasi suddan yuqori sohaga boʻlgani uchun norozi boʻlgani sababli ofisini sotib yubordi. Oxir-oqibat unga Parijdagi qarorgohini oʻz ichiga olgan baʼzi imtiyozlar berildi va Akademiyaga qabul qilindi.

Sharl Lui de Monteskyo oʻqishda tinmay oʻz ustida ishlagan va sayohatlari davomidagi geografiya, qonunlar va urf-odatlar haqidagi fikrlari bu davrda siyosiy falsafaga oid yirik asarlari uchun asosiy manba boʻlgan.

Keyin u oʻzining eng mashhur uchta kitobi qatorida „Rimliklarning buyukligi sabablari va ularning tanazzuliga oid mulohazalarni“(1734) nashr etdi.Bu baʼzi olimlar tomonidan "Fors maktublari"dan oʻzining 1748-yilda anonim nashr etilgan va 1750- yilda ingliz tiliga tarjima qilingan „Qonun ruhi“ nomli bosh asariga oʻtish sifatida baholanadi.Lekin afsuski Katolik cherkovi 1751 -yilda Monteskyoning boshqa koʻplab asarlari bilan bir qatorda „Ruh“ asarini ham taqiqlab qoʻydi va uni taʼqiqlangan kitoblar indeksiga kiritdi.

Monteskyu kataraktadan xavotirda edi va koʻr boʻlib qolishdan qoʻrqardi. 1754-yil oxirida u La Bredegaga nafaqaga chiqish niyatida Parijga tashrif buyurdi. Ammo u tez orada kasal boʻlib qoldi va 1755- yil 10-fevralda yuqori isitmadan vafot etdi. U Parijdagi Eglise Sen-Sulpisda dafn qilindi va inqilob uning qoldiqlarining barcha izlarini yoʻq qildi.

Monteskyoning siyosiy qarashlari

Monteskyo ikki turdagi hukumat hokimiyati mavjudligini koʻrdi: suveren va maʼmuriy. Maʼmuriy hokimiyatlar qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati edi. Ular bir-biridan alohida boʻlishi va bir-biriga bogʻliq boʻlishi kerak, shunda biron bir kuchning taʼsiri boshqa ikki kuchning taʼsiridan oshib ketmasligi uchun, yakka tartibda yoki birgalikda boʻladi. Bu radikal gʻoya edi, chunki u fransuz monarxiyasining uchta tuzilishiga amal qilmaydi: ruhoniylar, aristokratiya va umumiy mulklar tomonidan ifodalangan odamalar bilan feodalistik tuzilishning soʻnggi izlarini yoʻq qildi.

Hokimiyatlarning boʻlinishi nazariyasi asosan „Qonun ruhi“ dan kelib chiqadi:

Har bir shtatda hokimiyatning uch turi mavjud:
• qonun chiqaruvchi hokimiyat,
• xalqlar huquqidan kelib chiqadigan narsalar uchun ijro etuvchi hokimiyat
• fuqarolik huquqidan kelib chiqadiganlar uchun ijro etuvchi hokimiyat.

• Birinchisiga koʻra, knyaz yoki magistrat vaqtinchalik yoki abadiy qonunlarni qabul qiladi va allaqachon qabul qilingan qonunlarni oʻzgartiradi yoki bekor qiladi.
• Ikkinchidan, u tinchlik yoki urush tuzadi, elchixonalar yuboradi yoki qabul qiladi, jamoat xavfsizligini oʻrnatadi va bosqinlardan himoya qiladi.
• Uchinchidan, u jinoyatchilarni jazolaydi yoki shaxslar oʻrtasida yuzaga keladigan nizolarni belgilaydi. Uchinchisini biz sud hokimiyati, ikkinchisini esa davlatning ijro etuvchi hokimiyati deb ataymiz.

Qonun ruhi , XI, 6.

Monteskyo taʼkidlaydiki, har bir davlat faqat oʻz vazifalarini bajarishi kerak;

Xuddi shu shaxsda yoki bir xil magistratura organida qonun chiqaruvchi hokimiyat ijro etuvchi hokimiyat bilan birlashganda, erkinlik boʻlmaydi, chunki bir monarx yoki oʻsha senat ularni zolimona tarzda amalga oshirish uchun zolim qonunlar chiqarishidan qoʻrqish mumkin. Agar sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan ajratilmagan boʻlsa, unda erkinlik yoʻq. Agar u qonun chiqaruvchi hokimiyat bilan birlashtirilsa, fuqarolarning hayoti va erkinligi ustidan hokimiyat oʻzboshimchalik bilan amalga oshiriladi, chunki sudya qonun chiqaruvchi boʻlar edi. Agar u ijro hokimiyati bilan birlashtirilsa, qozi zolimning kuchiga ega boʻlishi mumkin edi. Agar bitta odam yoki bir xil rahbarlar, zodagonlar yoki xalq ushbu uchta vakolatni amalga oshirsa, hamma narsa yoʻqoladi: qonunlar chiqarish, jamoat qarorlarini bajarish.

Qonun ruhi , XI, 6.

Agar qonun chiqaruvchi hokimiyat ijroiya va sud hokimiyatlarini tayinlasa, Monteskyo taʼkidlaganidek, uning vakolatlarida ajratish yoki boʻlinish boʻlmaydi, chunki tayinlash vakolati bilan bekor qilish vakolatini oʻzi olib boradi.

Ijro etuvchi hokimiyat monarx qoʻlida boʻlishi kerak, chunki hukumatning deyarli har doim zudlik bilan harakat qilishni talab qiladigan bu qismi bir necha kishidan koʻra bir kishi tomonidan yaxshiroq boshqariladi, qonun chiqaruvchi hokimiyatga bogʻliq boʻlgan hokimiyat esa koʻpincha bir necha kishi tomonidan yaxshiroq tashkil etiladi.

Agar monarx boʻlmasa va ijro etuvchi hokimiyat qonun chiqaruvchi organdan saylangan maʼlum miqdordagi shaxslarga ishonib topshirilgan boʻlsa, bu erkinlikning tugashi boʻlar edi, chunki ikki hokimiyat birlashtirilib, baʼzan bir xil shaxslarga ega boʻlar edi va har doim ham ega boʻlish pozitsiyasi, ikkalasida ham rol oʻnyardi.

Qonun ruhi , XI, 6