Shoʻrman Bi

Shoʻrman Kushiquli, Shoʻrman bi (1799, hozirgi Pavlodar viloyati Bayanaoʻl tumani—1837,u yerda) — tepa bi, ogʻa sulton.

Biografiya

U oʻrta juz argʻinlar ichidagi Suyindiqk qarjas qabilasidan boʻlib, oʻz mamlakatida taniqli notiq Satiuli Kushikning oʻgʻli boʻlgan. Uning haqiqiy ismi Jumabay. Qoji boshchiligidagi Quandiq urug‘ining odamlari Qarjas otlarini o‘g‘irlash uchun kelganlarida ikki tomon to‘qnashib, garovga olinganlardan uchtasi (shu jumladan qozi ham) o‘ldirilgan. Buni eshitgan Valiyxon xazinabonlarga katta miqdorda pul to‘ladi. Bu munozarali va qiyin masalani o‘z urug‘i foydasiga hal qilgan 15 yoshli Jumabay „Bola Bi“ nomi bilan mashhur bo‘ldi. Bu haqda Ch.Valixonov ham o‘z asarlarida yozgan. Bu hikoyaning yana bir versiyasi Shon bilan bogʻliq. Jumabayxondan gʻalaba bilan qaytganidan soʻng, Shon unga Shoʻrman unvonini berdi va uni Qarjas urugʻining bosh bi qilib tayinladi. U Shon Bining qozilarga hokimiyatni bermaslik maqsadida Yusindan xonning qonini olib tashlash siyosatini qoʻllab-quvvatlagan va amalga oshirishga yordam bergan. 1822-yildan boshlab u Shon bilan birgalikda Gʻarbiy Sibirdagi mustamlaka maʼmuriyatiga yer nizolarini hal qilish va umuman qozoqlarni joylashtirish masalalari boʻyicha bir necha marta xatlar yuboradi. Shonning iltimosiga binoan u Tobil, Ombi, Kereku, Qiziljar va Irbit, Urkit (Irkutsk) yarmarkalariga boradi. Arxivda Shormanning 1830-yil. Ombiga, 1832-yil. Tobilga borib, hokim bilan uchrashgani qayd etiladi. Bayanavul tumani ochilganda, Sho‘rman bi og‘a sultonning noibi etib tayinlangan, Shon vafotidan keyin uning o‘rnini egallagan.Biroq Sho‘rmon Bi Og‘a sultonlik vazifasini atigi bir yil bajarib, keyingi yozda vafot etdi. Mashhur Jusip Kopeiuli bitikiga ko‘ra,Sho‘rman bi Oqmirza daryosining Siletiga qo‘shiladigan joyida dafn etilgan. Shoʻrmanning birinchi qizi Zeynep-Ch.Valixonovning onasi. To‘ng‘ich o‘g‘li Sho‘rmonov Muso taniqli inson edi.

Bola bi

U to‘rt yoshida otasidan yetim qolib, buvisi va qarindoshlari bilan yashaydi.Bir kuni o‘sha viloyatning mashhur raqqosasi Kushikning uyiga mehmon bo‘lib qoladi. Sho‘rman yigitning buvisi va onasi mehmonga nima berishni bilishmaydi. Shunda to‘rt yoshli Sho‘rman o‘sha xonadonning odamiga taqlid qilib, raqs oldiga dasturxon yozadi va oldiga bir tovoq issiq sut qo‘yadi:

 — Xaltaning tagini taqillatib, yuziga so‘g‘ bo‘lgan, oldingizda issiq sut bor, shoshmang, iching, — deydi oqsoqolning yuziga qarab. Bi yosh bolaning hazil-mutoyiba gapidan hayratda qoladi. Bola yana:

 — Bi bobo, bu yil qish qattiq, mollar nobud bo‘ldi. Qishloqning modasi ham ketdi. Don tugadi. Mamlakatning ahvoli og‘irlashib bormoqda, deydi u, nafaqat butun qishloq, balki yurt taqdiri uchun ham. Talayni ko‘rgan raqqosa yosh bolaning so‘zlariga qoyil qoldi va buvisini olqishladi:

 — Men sizning nabirangiz boʻlaman. „Ko‘rgan bilan sardor bo‘laman, so‘zli bo‘laman“ deganlaridek, menga bering, yurt bo‘ylab hamroh bo‘laman, o‘qitaman. Balki bu bolada nimadir notoʻgʻri, deydi u.

Bolaning onasi:

 — Sho‘rman hali yosh, tog‘ suyagi qo‘shilsin, — deydi.

Buvim:

 — Hechqisi yoʻq, uka, yetti yoshga toʻlganingizda oʻzim topaman, — deydi.

Shu vaʼdaga ko‘ra,Sho‘rman yetti yoshga to‘lgach, bobosiga ergashib shogird bo‘ladi.U mamlakat boʻylab sayohat qiladi, odamlar uni taniydilar. Ko‘plab davlat rahbarlari yaxshi insonlar bilan uchrashib, ularni tinglaydilar. Mamlakat hukumatiga aralashib, kichik nizo va nizolarni hal qiladi va „Bola Bi“ deb nomlanadi. Sho‘rman o‘n bir yoshida amakisining qishlog‘iga bordi. Togʻa:

 — Shu yerda qoling, men oila ekib, oldingizga chorva qo‘yaman. Bitta uy bor.

Jiyan:

 — Inson o‘z yurtida sulton bo‘lishidan avval, o‘z yurtida fuqaro bo‘lishi kerak, deyishadi. Men vatanimni topishim kerak. Sho‘rman amakisiga shunday deydi:

 — Ko‘zim qo‘shningning qiziga tushdi. U va men bir-birimizni yoqtirardik. Bunga unashtirilgan, — deb soʻradi u. Amaki jiyanining iltimosini bajargani qo‘shnisinikiga borganida, u: "O‘g‘il-qiz qo‘shnisiga:

 — U yetim. Qizimga berolmayman.

Endi Sho‘rman yigitning o‘zi qizning uyiga borib gaplashmoqchi bo‘ladi.

 — „Yoshlar ulg‘amaydimi, kambag‘al boyib ketadimi“, oila boshlig‘i, bizni ham sinab ko‘ring. Siz uyalmaysiz.

Qizning otasi aqlli yigitning gapini payqab, rozi bo‘ldi.

 — Qishlogʻingizga boring, aylanib yuring. Ungacha qizning hunarmandchilik jihozlarini tayyorlaylik.

Sho‘rman qishlog‘iga qaytgach, qizning onasi:

 — Oila boshlig‘i, ko‘p og‘zi o‘tkir, tili kasal notiqlarga, ko‘p boylarga taslim bo‘lmas edingiz. Nega yetim bilan munozara qilolmaysiz? Onasining soʻzlariga boy:

 — Bola bolaga oʻxshaydi. Axir shu boladan mashhur odam chiqadi-ku, ko‘ryapsizmi, jonim, qizimiz unga borsa, zahira bo‘lmaydi. Uning ogʻzidan chiqayotgan aqlli va notiq soʻzlarni koʻrmayapsizmi? Koʻp soʻzlarni qoʻying, qizingiz nima qilishini tayyorlang!

Shunday qilib, u boy toʻy qiladi va qizini beradi.Sho‘rmanning amakisi ham to‘y qilib, jiyaniga oq to‘y qilib berdi.

Shoʻrman bi

Sho‘rman o‘n uch yoshga to‘lgan yili Bayana‘l tuumani boshlig‘i Yedigeuli Shon qarib qoldi va uning o‘rniga kimni hokimiyatga ko‘rsatish kerakligi haqida bahs bo‘ldi. Har bir qishloq oʻz odamlarini koʻrsatadi.Keyin Shon Bi:

 — Mening o‘rnimga Sho‘rman raqqosa bo‘lishga loyiq. U bola, garchi bola bo‘lsa ham dono, aqlli. U mamlakatning ahvolini juda yaxshi biladi. U hech kimni bezovta qilmaydi. Odil gapiradi. Unda insonparvarlik, xalqqa g‘amxo‘rlik bor.

Xullas, butun tuman Shon boboning taklifini maʼqullab, o‘n uch yoshli Sho‘rmanni bi etib sayladilar. Shundan so‘ng Sho‘rman doim „Malim — jonim sadaqasi, jonim — ko‘nglimning sadaqasi“ derdi. O‘z yurti uchun chin dildan qayg‘urgan bi yurtda gapdek tarqalib ketgan jaholat, dangasalik, yomon odat va urf-odatlarga qarshi kurashadi, maktablar quradi, o‘qituvchilikka malakali kadrlar izlaydi. Bu ishga turk tilidan tashqari rus, arab, fors tillarini o‘rgatuvchi ham jalb etilgan.

Shoʻrmanning „qora sochli“ adolati mamlakatda afsonaga aylandi. Endi uning insofini so‘rab, nafaqat Bayanaul, balki Kereku viloyatining turli burchaklaridan kelishdi. Xalq orasida uning shaʼni va obro‘sini ko‘ra olmaydigan tor fikrlilar kam emas edi.Rashkdan yonib,Sho‘rman nomini qoralagan ko‘plab yolg‘on va mish-mishlarni tarqatishdan charchamadilar.Shunga qaramay,Sho‘rmanning dushmanlari uni o‘ldirishni maqsad qilib, ko‘plab fitna uyushtirdilar.Bir safar ular sayohatchi divanaga ko‘p pul to‘lab,Sho‘rmonni o‘ldirmoqchi bo‘lishdi.Begona qishloqqa janjal hukm qilish uchun kelayotgan Sho‘rmonni ko‘rsatmoqchi bo‘lib, o‘sha erga devon olib kelishadi.Kech boʻlsa kerak. Ochiq eshikdan divanda o‘tirgan Sho‘rman uydagi gulxan nuri yonayotgani yaqqol ko‘rinadi. Divana Sho‘rmanni ko‘rgan zahoti titrab ketdi va qo‘li bilan ko‘zlarini yumdi. Biroz vaqt o‘tgach, o‘ziga kelib: „Yelkasida ikki farishta o‘tiribdi, boshida nur yog‘ilib turibdi, u muqaddas odam bo‘lsa kerak, boshimdan tilla quyib bersang ham, men beraman. unga zarar berma.“ „Qozoq adabiyoti“, 4 Qozon, 1991).