Shon bi

Shon Bi Edigeuli (qozoqcha: Шоң Едігеұлы; 1764 — 1836) — Oʻrta juzning mashhur bi. 1816-yilda Qozoq choʻlida xonlikni yoʻq qilish maqsadida. „To‘rt o‘g‘il“ (Tortuyl) ittifoqini jonlantiradi. Ittifoqqa kirgan urugʻlarning bi Sh. b-ni bir ovozda „Tobe Bi“ deb nomlanadi. 1833-1836 yillarda Bayanoul tashqi okrugining katta sultoni. A.Yanushkevich oʻzining 1946-yil Parijda nashr etilgan „Kundaliklar va xatlar“ asarida: „Shon Bi buyuk inson edi. U xalqni donolik va adolat bilan boshqara oldi“, deb yozadi u. Turkiston shahridagi Xoʻja Ahmad Yassaviy maqbarasiga dafn etilgan. Argʻin qabilasining Idabol urugʻidan Abilayxon saroyidagi qozilar kengashining taniqli aʼzosi Edige bining oʻgʻli. Otasi vafotidan keyin hokimiyat tepasiga kelib, qozilar hukmronligiga qarshi qoʻl ostidagi xalqni bir joyga yigʻdi. 18-asrning 2-yarmida quba qalmoqlari qaytgandan soʻng Shon bi Suyindikning Qarjas, Janbold, Qulbold, Joʻlbold (oʻrmonchilar) avlodlarini birlashtirdi, ular oʻz vatanlaridan Oʻrta Osiyoga qariyb yuz yil davomida koʻchib oʻtishga majbur boʻldilar, muqaddam „Tortuyl“ birlashmasi tarkibiga kirib, ularni Bayanaul tumaniga ko‘chirdi. Bu ishni amalga oshirishda unga Idabol qabilasining qahramoni Sati biy O‘ljaboy yordam bergan. Shon Bi „Turtuyl“ raqsi uchun bosh bi etib saylanganidan so‘ng u jiddiy ravishda hakamlarni mamlakatdan haydab chiqara boshladi. Xonga tegishli boʻlgan yaylovlarni oʻzlashtirib olish uchun butun mamlakatini Nura daryosi boʻylab joylashtirdi. Boʻkey, sudya, Shon bi guruhiga qarshi hujum boshladi. 1817-yil iyun oyida bo‘lib o‘tgan bu jangda Shon Bi g‘alaba qozonib, xalq orasida obro‘-eʼtibori ortdi. 1822-yil Qirol hokimiyati tomonidan tasdiqlangan qoidalarga koʻra, Oʻrta juz xonligi tugatildi. Ularning oʻrniga duanlar (grafliklar) tuzilib, oqsuyaklardan boʻlgan katta sultonlar tomonidan boshqarilgan. Shon Bi oddiy odamlar davlatni boshqarishi mumkinligini isbotlab, podshoh tomonidan tasdiqlangan nizomni buzdi va birinchi Bi Sulton bo‘ldi. Shon Bi shogirdlari orasida Shoʻrman Kushikuli eng mashhuri edi. Rossiya arxivlarida bi haqida juda koʻp yozma maʼlumotlar mavjud. U haqidagi xalq orasida tarqalgan rivoyat va rivoyatlar mashhur Jusip Kopeiulining solnomasida batafsil bayon etilgan. Yozuvchi I.Isabay shu mavzuda tadqiqot olib borib, „Shon bi“ va „Sert“ kitoblarini yozgan. Pavlodar shahridagi koʻchalardan biriga Shon Bi nomi berilgan. Shonning jasadi Turkiston shahriga olib ketilib, dafn qilindi. Qozoq shajarasida Shon Bi afsonasi quyidagicha taqsimlangan. Argʻin, jumladan Meiramsopydan Quandiq, Suyindik, Begendik, Shegendik, Qarakesek (Bolatkoʻja, Shubirtpaly, Qambar). Suyindikdan Qarjas, Janboʻldi, Qulboʻldi, Joʻlboʻldi (Oʻrmonchi) (bu toʻrtta qishloq ajdodini el „Turtuli“ (Turtuyl) deb atagan). Qulboldidan,Idabol bidan,Janqo‘zidan, To‘lebaydan, Edidan. Edidan aka-uka Cho‘ng va To‘rayg‘ir tug‘ilgan. Idabol, Janqozi, Malqozi, Kenjeqozi, Oqqozi, Qoraqozi, Bozqozi, Taykeltir, Qosjeter (Kosheter), Qojageli ajdodlari tarqalgan.