Sitsiliya mafiyasi
| Tashkil etilgan hududi | Sitsiliya, Italiya |
|---|---|
| Faoliyat yillari | XIX asr davomida |
| Hududi: | Asosan Sitsiliyaning g‘arbiy qismi, Palermoning bir qismi, Trapani, Agrigento[1] |
| Etnik tarkibi: | Sitsiliyaliklar |
| A'zolik | 2000 atrofida[2] |
| Jinoiy faoliyati | Reket, giyohvand moddalar savdosi, qotillik, tovlamachilik, kredit, hujum, kontrabanda, terrorizm, noqonuniy qimor o'yinlari, fohishalik, o‘g‘rilik, pul yuvish, qurol savdosi, firibgarlik, shturm, odam o‘g‘rilash, talonchilik |
Sitsiliya mafiyasi, oddiy mafiya sifatida ham tanilgan va koʻp hollarda Cosa nostra deb ataladi (Italyancha: ˈkɔːza ˈnɔstra, ˈkɔːsa - , Sicilian: [ˈkɔːsa ˈnɔʂː(ɽ)a]; „bizning narsamiz“) Sitsiliya mintaqasida paydo boʻlgan va XIX asrga oid italyan mafiyasi — terroristik xarakterdagi[3] uyushgan jinoyatchilik sindikati va jinoiy jamiyatdir. Bu umumiy tashkiliy tuzilma, xulq-atvor va sharaf kodeksiga ega boʻlgan va oʻzlarini umumiy brend ostida jamoatchilikka taqdim etadigan jinoiy guruhlarning erkin birlashmasi. Asosiy guruh „oila“, „klan“ yoki koska sifatida tanilgan.[4] Har bir oila hudud, odatda shahar, qishloq yoki kattaroq shaharning mahallasi (borgata) ustidan suverenitetga daʼvo qiladi. Ushbu hududda oʻz reket tizimi ishlaydi. Jamoatchilik koʻpincha ularni mafioz deb atasa ham uning aʼzolari oʻzlarini „sharafli odamlar“ deb atashadi. XX asrga kelganda Sitsiliyadan keng koʻlamli emigratsiyadan soʻng mafiozlar Shimoliy va Janubiy Amerikada oʻzlarining sitsiliyalik ajdodlarining anʼanalari va usullarini takrorlaydigan toʻdalarni tashkil etishdi. Mafiyaning asosiy faoliyati reketni himoya qilish, jinoyatchilar oʻrtasidagi nizolarni arbitraj qilish, noqonuniy bitimlarni tashkil etish va nazorat qilishdir.[5][6]
Etimologiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mafiya soʻzi Sitsiliyada paydo boʻlgan. Sitsiliyadagi mafiusu (italyancha: mafioso) soʻzi taxminan „begʻubor“ degan maʼnoni anglatadi. Ammo „jasorat“ deb ham tarjima qilinishi mumkin. Olim Diego Gambettaning soʻzlariga koʻra, XIX asr Sitsiliyadagi mafiusu bir odamga nisbatan noaniq boʻlib, zoʻravon, takabbur, lekin ayni paytda qoʻrqmas, tashabbuskor va magʻrur degan maʼnoni anglatadi.[7] Ayollarga nisbatan esa "mafiusa" goʻzal yoki jozibali ayol maʼnosidagi soʻzdan foydalaniladi. Sitsiliya tilidagi soʻz mafie Trapani va Marsala yaqinidagi gʻorlarga ishora qiladi.[5] Ushbu gʻorlar koʻpincha qochqinlar va jinoyatchilar uchun yashirinish joylari sifatida foydalanilgan.
Sitsiliya bir vaqtlar islom amirligi boʻlgan. Shuning uchun mafiya soʻzi arab ildizlariga ega boʻlishi mumkin. Soʻzning mumkin boʻlgan arabcha ildizlariga quyidagilar kiradi:
- maʿafī (معفي) = ozod qilingan. Islom huquqida jizya musulmon mamlakatlarida istiqomat qiluvchi musulmon boʻlmaganlar uchun yillik soliq hisoblanadi. Uni to‘laganlar jinoiy javobgarlikdan „ozod qilinadi“.
- mahyāṣ (مهياص) = tajovuzkor maqtanish[8]
- marfūḍ (مرفوض) = rad etilgan[8]
- muʿāfā (معافى) = xavfsizlik, himoya[9]
- Maʼafir (معافر) = Palermoda hukmronlik qilgan arab qabilasi[10] nomi[11]
Bu soʻzning jinoiy maxfiy jamiyat nomi sifatida ommalashuvi, ehtimol, Juzeppe Rizzotto va Gaspare Moskaning 1863-yildagi „I mafiusi di la Vicaria“ („Vikariya mafiozi“) spektaklidan boshlangan boʻlishi mumkin.[12] Asarda mafiya va mafiusi so‘zlari mutlaqo tilga olinmaydi. Drama mafiyaga oʻxshash xususiyatlarga ega boʻlgan Palermo qamoqxonasi toʻdasi haqida: xoʻjayin, tashabbuskorlik marosimi va umirta (omertà yoki sukunat kodeksi) va "pitzzu" (pul undirish uchun kodli soʻz) haqida suhbat.[13] Spektakl butun Italiyada katta muvaffaqiyat qozondi. Koʻp oʻtmay, „mafiya“ atamasi Italiya davlatining jinoiy guruhlar haqidagi dastlabki hisobotlarida paydo boʻla boshladi. Bu soʻz birinchi marta 1865-yilda Palermo prefekti Filippo Antonio Gualterioning hisobotida hujjatlashtirilgan.[14]
Mafiya atamasi oʻxshash tuzilma, usullar va manfaatlarga ega boʻlgan har qanday uyushgan jinoiy tarmoq uchun umumiy atama boʻlib qoldi. Ammo 1992-yilda mafiya tomonidan oʻldirilgan antimafiya sudyasi Jovanni Falcone „mafiya“ atamasini umuman uyushgan jinoyatchilik bilan aralashtirishga qarshi edi:
“Mafiya” degan so‘zni talaffuz qilishdan bosh tortgan paytlar bo‘lgan... hozirgi kunda odamlar teskari yo‘nalishdan borib, haddan tashqari qo‘llanadigan atama bo‘lib qolgan... Men mafiya haqida haqiqatan ham uyushgan jinoyatchilik sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan, lekin mafiya bilan umumiyligi kam yoki umuman bo‘lmagan hodisalarni to‘plash imkonini beradigan har tomonlama ma’noda gapirish odatini endi qabul qilmoqchi emasman.[15]
— Giovanni Falcone, 1990
Mafia qonunlari (pentiti) ga koʻra, mafiyaning haqiqiy nomi „Cosa Nostra“ („Bizning narsamiz“). Italyan-amerikalik mafioz Jozef Valachi 1963-yilda AQSh Senatining Hukumat operatsiyalari boʻyicha qoʻmitasining tergov boʻyicha doimiy quyi qoʻmitasi oldida guvohlik berdi (Valachi tinglovlari deb nomlanadi). U Amerika mafiozi oʻz tashkilotini kosa nostra („bizning narsamiz“ yoki oddiygina „bizning ishimiz“/ „bizning manfaatimiz“) atamasi bilan ifodalaganligiga aniqlik kiritdi. Oʻsha paytda Kosa Nostra FQB tomonidan qoʻllab-quvvatlangan va ommaviy axborot vositalari tomonidan tarqatilgan eng toʻgʻri nom sifatida tushunilgan. FQB ushbu atamaga la qoʻshimchasini qoʻshib, uni La Cosa Nostra deb atadi (Italiyada Cosa Nostra haqida gap ketganda la qoʻshimchasi ishlatilmaydi).
1984-yilda mafiya boshligʻi Tommaso Buscetta mafiyaga qarshi italyan sudyasi Jovanni Falkonga bu atama Sitsiliya mafiyasi tomonidan ham qoʻllanilganligini aytdi.[16] Busketta „mafiya“ soʻzini shunchaki adabiy atama sifatida rad etdi. Antonino Kalderone va Salvatore Contorno kabi boshqa defektorlar aʼzolar tomonidan Cosa Nostraʼdan foydalanishni tasdiqladilar.[17] Mafiozlar taniqli aʼzolarni bir-biriga kosa nostra („bizning narsamiz“) yoki la stessa kosa („xuddi shu narsa“)ga tegishli deb tanishtiradi. Bu „u siz bilan bir xil narsa — mafioz“ degan maʼnoni anglatadi.
Sitsiliya mafiyasi oʻz tarixi davomida oʻzini taʼriflash uchun boshqa nomlardan foydalangan. Masalan, „Faxriy jamiyat“. Mafiozlar oʻzaro „hurmatli odamlar“ sifatida tanilgan.
Cosa Nostrani Janubiy Italiyadagi boshqa mafiya tipidagi tashkilotlar, masalan, Kalabriyadagi Ndrangheta, Kampaniyadagi Camorra yoki Apuliyadagi Sacra Corona Unita va Società foggiana kabi tashkilotlar bilan aralashtirib yubormaslik kerak.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Paoli (2014), p. 124
- ↑ Paoli (2014), p. 162
- ↑ „Processo Dell'Utri, Spatuzza in aula: Graviano mi parlò di Berlusconi“ (it). corriere.it (2009-yil 4-dekabr). 2019-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.
- ↑ Raab, Selwyn. Five Families: The Rise, Decline and Resurrection of America's Most powerful Mafia Empire, 1at, Thomas Dunne Books, 2014 — 13-bet. ISBN 978-0312361815.
- ↑ 5,0 5,1 Gambetta (1996)
- ↑ Gambetta (2009)
- ↑ This etymology is based on the books Mafioso by Gaia Servadio, The Sicilian Mafia by Diego Gambetta, and Cosa Nostra by John Dickie (see Books below).
- ↑ 8,0 8,1 Gambetta (1996).
- ↑ Gambetta (1996)
- ↑ John Follain. The Last Godfathers. Hachette UK, 2009. ISBN 9781848942493. „Even the origin of the word 'mafia' remains obscure. Some believe its roots lie in the Arab domination of Sicily from 827 to 1061 and the Arabic word mahias (daring) or Ma àfir (the name of a Saracen tribe).“
- ↑ Henner Hess. Mafia & Mafiosi: Origin, Power and Myth. NYU Press, 1998 — 1-bet. ISBN 9781863331432.
- ↑ „Sicily And The Mafia“. americanmafia.com (2004-yil fevral). 2017-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-aprel.
- ↑ Gambetta, The Sicilian Mafia, p. 136.
- ↑ Lupo (2011).
- ↑ Lupo (2011), ss. 1–2.
- ↑ Dickie (2007). Cosa Nostra
- ↑ Paoli (2003)
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Alcorn, John (2004). Revolutionary Mafiosi: Voice and Exit in the 1890s, in: Paolo Viola & Titti Morello (eds.), L’associazionismo a Corleone: Unʼinchiesta storica e sociologica (Istituto Gramsci Siciliano, Palermo, 2004)
- Arlacchi, Pino (1988). Mafia Business. The Mafia Ethic and the Spirit of Capitalism, Oxford: Oxford University Press ISBN 0-19-285197-7
- Pino Arlacchi. Men of Dishonor: Inside the Sicilian Mafia. Morrow, 1993. ISBN 0-688-04574-X.
- (italyancha) Arlacchi, Pino (1994). Addio Cosa nostra: La vita di Tommaso Buscetta, Milan: Rizzoli ISBN 88-17-84299-0
- Bandiera, Oriana (2002). „Land Reform, the Market for Protection and the Origins of the Sicilian Mafia: Theory and Evidence“. Journal of Law, Economics, & Organization, Vol. 19, No. 1 (Apr., 2003), pp. 218-244.
- Chubb, Judith (1989). The Mafia and Politics, Cornell Studies in International Affairs, Occasional Papers No. 23.
- Dickie, John. Cosa Nostra: A History of the Sicilian Mafia. Hodder, 2007. ISBN 978-0-340-93526-2.
- Dimico, Arcangelo, Alessia Isopi, and Ola Olsson. „Origins of the Sicilian Mafia: The market for lemons.“ Journal of Economic History 77.4 (2017): 1083-1115. online
- Duggan, Christopher (1989). Fascism and the Mafia, New Haven: Yale University Press ISBN 0-300-04372-4
- Duggan, Christopher (2008). The Force of Destiny: A History of Italy Since 1796, Houghton Mifflin Harcourt, ISBN 0-618-35367-4
- Fijnaut, Cyrille & Letizia Paoli (2004), Organised crime in Europe: concepts, patterns, and control policies in the European Union and beyond, Springer, ISBN 1-4020-2615-3
- Gambetta, Diego. The Sicilian Mafia: The Business of Private Protection. Princeton University Press, 1996. ISBN 0-674-80742-1.
- Gambetta, Diego. Codes of the Underworld. Princeton University Press, 2009. ISBN 978-0691119373.
- Hess, Henner (1998). Mafia & Mafiosi: Origin, Power, and Myth, London: Hurst & Co Publishers, ISBN 1-85065-500-6
- Lupo, Salvatore. The History of the Mafia. New York: Columbia University Press, 2009. ISBN 978-0-231-13134-6.
- Lupo, Salvatore. History of the Mafia. Columbia University Press, 2011. ISBN 9780231131353. Qaraldi: 2019-yil 19-oktyabr.
- McCarthy, Dennis. An Economic History of Organized Crime. Routledge, 2011. ISBN 978-0-203-81425-3.
- Mosca, Gaetano (2014). „What is Mafia.“ M&J, 2014. Translation of the book "Cosa è la Mafia, " Giornale degli Economisti, Luglio 1901, pp. 236-62. ISBN 979-11-85666-00-6
- Paoli, Letizia. Mafia Brotherhoods: Organized Crime, Italian Style. New York: Oxford University Press, 2003. ISBN 0-19-515724-9.
- Letizia Paoli. The Oxford Handbook of Organized Crime. Oxford University Press, 2014. ISBN 978-0199730445.
- Raab, Selwyn. Five Families: The Rise, Decline, and Resurgence of America's Most Powerful Mafia Empires. New York: Thomas Dunne Books, 2005. ISBN 978-1-86105-952-9.
- Leopoldo Franchetti. Condizioni Politiche e Amministrative della Sicilia. Firenze: G. Barbera, 1877.
- Schneider, Jane T. & Peter T. Schneider (2003). Reversible Destiny: Mafia, Antimafia, and the Struggle for Palermo, Berkeley: University of California Press ISBN 0-520-23609-2
- Seindal, René (1998). Mafia: money and politics in Sicily, 1950-1997, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, ISBN 87-7289-455-5
- Servadio, Gaia (1976), Mafioso. A history of the Mafia from its origins to the present day, London: Secker & Warburg ISBN 0-436-44700-2
- Balletta, L., and A.M. Lavezzi (2019), „The Economics of Extortion: Theory and Evidence on the Sicilian Mafia“, Discussion Papers del Dipartimento di Economia e Management — Università di Pisa, n. 242 (http://www.ec.unipi.it/ricerca/discussion-papers.html (Wayback Machine saytida 2018-01-23 sanasida arxivlangan))