Skeleton

Skeleton (inglizcha: skeleton „skelet, ramka“) — qishki Olimpiya sport turi boʻlib, sportchi mustahkamlangan ramada ikki izli chanada muz trubasi boʻylab tushadi, gʻolib ikki yoki toʻrtta poygadan keyin aniqlanadi.

Skeletonchilar mahkam siqib turadigan aerodinamik kostyumlar va iyak himoyasi bilan mustahkam dubulgʻa kiyishadi. Skeletonchilarning vazifasi tezlikni yaratishga harakat qilib, iloji boricha tezroq tishli etiklarda muz ustida 50 metrga yugurishdir. Hamma vaqt davomida u egilib, skeletonning tutqichlaridan yoki yon tomonlaridan ushlab, yoʻl boʻylab pastga suradi.

Skeletonchi 50 m yugurgandan soʻng tez yotib, tezlanish vaqtida olgan inersiyasini yoʻqotmasdan skeletonga choʻzilishi kerak. Endi u  muz boʻylab taxminan 1500 m (marshrutga qarab) pastga muz trubasi boʻylab borishi kerak. Trekda „S“ harfi shaklida keskin burilishlar mavjud. Sportchi tana vaznini biroz chapga yoki oʻngga siljitish orqali skeletonni boshqaradi. Musobaqa oxirida u oyoqlari bilan skeletonni toʻliq toʻxtaguncha sekinlashtiradi.

Tarixi

Keraksiz yogʻoch taxtalar va kanadalik hindular orasida keng tarqalgan boʻlib, skeletonning ajdodi togʻlardan chanada tushish sanaladi. Adabiyotlarda bu haqda bong urilishi XVI asrga toʻgʻri keladi.

Keraksiz yogʻoch taxtalar va kanadalik hindular orasida keng tarqalgan boʻlib, skeletonning ajdodi togʻlardan chanada tushish sanaladi. Adabiyotlarda bu haqda bong urilishi XVI asrga toʻgʻri keladi.

1892-yilda angliyalik Child metalldan yasalgan chanani taqdim etadi. Ushbu chananing nomi – skeleton boʻlib — ular skeletga oʻxshashligi sababli berilgan degan taxmin bor. Boshqalar fikricha, „Skele“ soʻzining bir qismi norvegcha „Kjaelke“ (norvegiyalik baliqchilar tomonidan ishlatiladigan chana) soʻzini notoʻgʻri oʻqishdan kelib chiqqan.

Skeletonda tushish birinchi marta 1905-yilda Myurssushlag bobsley musobaqasida namoyish etilgan. 1906-yilda u yerda birinchi Avstriya chempionati boʻlib oʻtadi. 1908—1910-yillarda Zemmering togʻ dovonida musobaqalar oʻtkazildi.

1913-yilda Xalqaro Toboggan assosiasiyasi tashkil etiladi.

1923-yilda Parijda boʻlib oʻtgan kongressda Buyuk Britaniya, Kanada, AQSH, Fransiya va Shveysariyadan kelgan delegatlar Xalqaro bobsley va toboggan federasiyasi — FIBTga asos soladilar, bu uzoq vaqt davomida ham bobsley, ham chana sporti rivojlanishiga boshchilik qiladi. 1926-yilda Parij kongressida FIBT skeleton va bobsleyni Xalqaro Olimpiya Qoʻmitasiga Olimpiya sport turlari sifatida taklif qiladi. Skeletonning asosiy qoidalari sifatida Sankt-Moris qoidalari qabul qilinadi.

Skeleton musobaqalari birinchi marta 1928-yilda Sankt-Morisdagi II qishki Olimpiya oʻyinlarida joriy etiladi. Ushbu sport turi boʻyicha birinchi Olimpiya chempioni Jennison Xiton (AQSH) boʻlgan. Kumush medalni gʻolibning ukasi Jon Xiton, bronzani esa britaniyalik Devid Erl of Nortesk  qoʻlga kiritadi.

Skeleton musobaqalaridagi ikkinchi darajali Olimpiya mukofotlari sportchilar tomonidan 20 yildan soʻng — 1948-yilda va yana Sankt-Morisda — V qishki Olimpiya oʻyinlarida, skeleton uchun mos trek faqat oʻsha paytda mavjud boʻlgani sababli bahslashdi. Musobaqada besh mamlakatdan 13 nafar sportchi ishtirok etadi. Sportning bu turi 2002-yilgacha Olimpiya oʻyinlarida namoyish etilmagan.

1968-yilda Shyonau-am-Kyonigsze (GFR) shahrida birinchi sun’iy chana-bobsley trassasi ochiladi, bu esa sportchilarga ob-havo sharoitidan qat’iy nazar mashq qilish va musobaqalarni oʻtkazish imkoniyatini beradi.

Skeleton boʻyicha jahon chempionati 1982-yildan buyon oʻtkazib kelinadi.

1986-yildan turli yoʻllarda Xalqaro skeleton maktablari (International Skeleton Schools) ochiladi. Yangi tashkil etilgan FIBT skeleton komissiyasi yangi skeletonchilarini tayyorlash uchun birdamlik dasturini joriy etiladi. FIBT milliy federasiyalarni oʻz atletikachilarining tayyorgarligini yaxshilashga undash uchun maxsus oʻquv dasturlari yoʻlga qoʻyiladi.

1992-yilda jahon chempionatida 20 ta davlat ishtirok etishadi. Bir yil oʻtib, ularning soni 23 taga koʻpayadi. Skeleton boʻyicha bugunga kelib, musobaqalarda 30 ta davlatdan ishtirok etadi.

FIBT 1986-yilda skeletonni moliyalashni boshladi. Olimpiadadan tashqari sport turlari kam moliyaviy yordam oladi. Ommaviy axborot vositalarining (ayniqsa televideniye) qiziqishi olimpiya sport turlariga qaratilgan. Televideniyesiz homiylarni olish, homiylarsiz mablagʻ olish mumkin emas edi. Ushbu haqiqatni e’tirof etgan holda, FIBT skeleton boʻyicha musobaqalarni OAV orqali yoritishni moliyalashtiradi. 1998-yilda jahon chempionati birinchi marta Eurosport. telekanali orqali toʻgʻridan-toʻgʻri namoyish etiladi. 1999—2000-yillar mobaynida ikkita Jahon kubogi va jahon chempionati oynaijahonda efirga uzatilib boriladi.

1999-yil 2-oktabrda FIBT oʻz maqsadiga erishdi: 54 yillik tanaffusdan soʻng, skeleton 2002-yilda Solt-Leyk-Siti shahridagi Olimpiya oʻyinlari dasturiga kiritilgan. Skeleton jozibali sport turi boʻlib chiqadi, chunki bu turdagi musobaqalar uchun raqobat qurilishi va ta’mirlash qimmat boʻlgan chana va bobsley yoʻllarining ish hajmini oshirdi.

Chana

Skeleton rulsiz, vaznli rama, uning ustida sportchi birinchi boʻlib harakat yoʻnalishi boʻyicha yuzini pastga qaratib yotadi. Uni boshqarish uchun etiklarga maxsus ilgaklar oʻrnatilgan boʻladi. Skeletonning quyi qismiga ikkita poʻlat konki, yuqorisiga esa ikkita tutqich biriktirilgan. Skeletonning oldi va orqasida joylashgan bamperlar ovoz pasaytirgich rolini bajaradi va skeletonchini muz devorining devoriga urishdan himoyalaydi.

Skeleton rulsiz, vaznli rama, uning ustida sportchi birinchi boʻlib harakat yoʻnalishi boʻyicha yuzini pastga qaratib yotadi. Uni boshqarish uchun etiklarga maxsus ilgaklar oʻrnatilgan boʻladi. Skeletonning quyi qismiga ikkita poʻlat konki, yuqorisiga esa ikkita tutqich biriktirilgan. Skeletonning oldi va orqasida joylashgan bamperlar ovoz pasaytirgich rolini bajaradi va skeletonchini muz devorining devoriga urishdan himoyalaydi.

Zamonaviy skeleton shisha tolali va poʻlatdan yasalgan boʻlib, unga pastdan ikkita poʻlat konki, yuqoridan esa ikkita tutqich biriktirilgan. Ba’zi modellarda „tutqichlar“ ma’lum bir sportchining jismoniy holati maxsus shisha tolali korpusning ikki tomoniga moslashtirilgan. Skeletonning maksimal ogʻirligi erkaklar uchun 43 kg, ayollar uchun 35 kg, sportchi bilan skeletonning vazni erkaklar uchun 115 kg va ayollar uchun 92 kg dan oshmasligi kerak.

Trek

Dastlab musobaqalar tabiiy yoʻllarda oʻtkaziladi. Zamonaviy musobaqalarning aksariyati allaqachon sun’iy muz qoplangan yoʻllarda oʻtkaziladi. Ahamiyatga molik istisno tariqasida — Sankt-Moris trekida ham musobaqa uyushtiriladi.

Dastlab musobaqalar tabiiy yoʻllarda oʻtkaziladi. Zamonaviy musobaqalarning aksariyati allaqachon sun’iy muz qoplangan yoʻllarda oʻtkaziladi.