Sultanmurat Dyuskeyev
| Sultanmurat Dyuskeyev | |
|---|---|
| Tavalludi | nomaʻlum |
| Vafoti |
1739-yil Urganch |
| Qoʻmondonlik qilgan | Boshqird isyonchi qurolli guruhlari |
| Jang/urush | Boshqird qoʻzgʻolonlari (1735—1740) |
Sultanmurat Duskeyev (boshqirdcha: Солтанморат Дүскәев), Sultan-Murat yo Saltanmurot (vafoti 1739-yil, Urganch) – 1735―1740-yillardagi boshqirdlar qoʻzgʻoloni rahbarlaridan va Akay Kusyumovning sodiq sheriklaridan biri, Sibir yoʻlidagi Yurma volostining boshqird oqsoqoli[1].
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1735-yil may oyining oxiri – iyun oyining boshlarida Orenburg ekspeditsiyasi Ufa yaqinida toʻplangan boshqirdlardan (500 ga yaqin kishi): boshqirdlarning rahbarlari Kilmyak Nurishev, Akay Qusyumov, Gumyar Toʻktarov, Masagyut, Sultanmuratlar Orenburgdagi qurilishiga qarshi chiqqanligi haqida xabar olgan. Rayevskiy va Chesnokovkadan ikkita Ivan Kirilov va yana bir elchi yuborilgan, ammo ular qamoqqa tashlangan, qiynoqlardan soʻng ulardan biri vafot etgan. Ufa hukumati qoʻzgʻolonchilarni qoʻlga olishga buyruq bergan, bu esa boshqirdlar qoʻzgʻoloni boshlanishiga olib kelgan – qoʻzgʻolon rahbarlari Boshqirdiston Rossiyaga qoʻshilgach boshqirdlarning huquqlari qaytarilishiga ishonishgan. Sultanmurat Dyuskeyev qoʻzgʻolon boshchilardan biri boʻlib, 1735-yil iyulida Menzelinsk, Zainsk va Novosheshminsk uchun Orenburg garnizoniga qarshi janglarda qatnashgan[2]. Boshqirdlar ishi boʻyicha komissiyasiga general Aleksandr Rumyansev rahbar etib tayinlangan. Unga qoʻzgʻolonni bostirish va qoʻzgʻatuvchilar bilan kurashish topshirilgan:
…Akay, Kilmyak, Bepen, Myasegut, Umir, Ishalya, Saltan-Murat kabilar, ozod qilingan boʻlsalar ham – alohida sabablarga koʻra, birin-ketin shafqatsizlarcha qatl etilgan[1]
1736-yil iyun oyining ikkinchi yarmida Kilmyak Nurishev boshchiligidagi 8 mingga yaqin odam Yurmatin volostiga toʻplangan. Sultanmurat Aleksandr Rumyansev bilan muzokaraga boradi va hibsga olinadi. Boshqirdlar Rumyansev qoʻshinlariga hujum qilish bilan tahdid qilib, oʻz vakilini ozod qilishni talab qilishgan. General Rumyansev Kilmyak Nurishevga taslim boʻlish taklifini yuborgan, ammo taklifni rad etgan va 29-iyun kuni Rumyansev qoʻshinlariga hujum qilgan. Jangda Qozon yoʻli boshqirdlarining jangiga Sultanmurat Dyuskeyev va Abdulla Akayevlar rahbarlik qilgan [3]. 1736-yil sentyabr oyida Rumyansev Boshqird komissiyasi rahbari lavozimidan chetlashtirilgan va Dyuskeyev yordam soʻrab Oʻrta Oʻrda (Oʻrta Juz) qozoqlariga murojaat qilgan, ammo yordam rad etilgan. Komissiya isyonchi boshqirdlar bilan muzokaralar olib bormoqchi boʻlmagan[3].
1737-yil mart oyida boʻlib oʻtgan Noʻgʻay yoʻli vakillarining bir necha qurultoylarida Sultanmurat Duskeyev ham ishtirok etgan. Qurultoyda yana Oʻrta juz qozoqlaridan yordam soʻrab, qoʻzgʻolonni davom ettirishga qaror qilingan. Sultanmurat 12 boshqird delegati bilan qozoqlar tomonga yuborilgan. Chor hokimiyati esa Sultanmuratni ekstraditsiya qilishga urinib koʻrgan va qozoqlar Ufa yaqinida boʻlgan qoʻzgʻolonchilarga bor-yoʻgʻi 800 kishini joʻnatishgan[1]. 1737-yil 13-iyun General L. Ya. Soymonov Kichik juz xoni Abulxayrga Sultanmuratni topshirish iltimosi bilan murojaat qiladi, ammo rad javobini oladi. 1738-yilda Sultanmurat 4 oy davomida Boshqirdistonda boʻlgan va bu yerda 400 kishilik boshqirdlar otryadini toʻplagan. Ular Oʻrta juzga borishgan, lekin koʻchmanchilarning hujumlari va kasalliklar tufayli koʻp odamlarni yoʻqotganlar. Natijada Sultanmurat Oʻrta juzga qaytib, yashash uchun Barak Sulton bilan shu yerda qolgan[1].
Sultanmuratning keyingi taqdiri nomaʼlum: Boshqird komissiyasining 1739-yil 28-sentyabrdagi koʻchirmasiga koʻra, Sultanmurot 1739-yil qishida Urganchga ketgan, ammo qaytib kelmay oʻsha yerda vafot etgan.
Muvaffaqiyatsiz qoʻzgʻolondan soʻng qozoqlar tomonga ketgan Sultanmuratning oʻgʻli ham qozoqlar tomonidan Toshkentga sotib yuborilgan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Таймасов С. У. 2009.
- ↑ Войди восстани XVII-XVIII вв. из Башкирской Казанской дороги (Wayback Machine saytida 2018-06-18 sanasida arxivlangan)(rus.)
- ↑ 3,0 3,1 История башкирского народа 2011.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов. Уфа: Гилем, 2011. ISBN 978-5-7501-1301-9.
- Таймасов С. У.. Башкирско-казахские отношения в XVIII веке. М.: Наука, 2009. ISBN 978-5-02-037567-3.