Suriya Arab Qirolligi
| Suriya Arab Qirolligi arabcha: المملكة العربية السورية al-Mamlakah al-‘Arabīyah as-Sūrīyah Mustaqil davlat | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya سوريا يا ذات المجد Ey shon-shuhrat egasi Suriya | |||||||||
 Suriya Arab Qirolligi eng katta hududga ega bo‘lgan davrda, 1920-yil yanvarda | |||||||||
| Poytaxti | Damashq | ||||||||
| Til(lar)i | Arabcha | ||||||||
| Pul birligi | Suriya funti | ||||||||
| Etnoxoronim | Suriyaliklar | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Unitar parlamentar konstitutsiyaviy monarxiya | ||||||||
| Sulola | Hoshimiylar | ||||||||
| Qirol | |||||||||
| - 1920-yil | Faysal I | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1920-yil (birinchi) | Rido posho al-Riqobiy | ||||||||
| - 1920-yil (oxirgi) | Hoshim al-Atassi | ||||||||
| Qonun chiqaruvchi organ | Milliy Kongress | ||||||||
| Tarixiy davr | urushlararo davr | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Britaniyaning chekinishi | 1919-yil 26-noyabr | ||||||||
| - Faysal I toj kiyish marosimi | 1920-yil 8-mart | ||||||||
| - Maysalun jangi | 1920-yil 24-iyul | ||||||||
| - Damashqni qamal qilish | 1920-yil 25-iyul | ||||||||
.svg)
.svg)
Suriya Arab Qirolligi (arabcha: المملكة العربية السورية; al-Mamlakah al-‘Arabīyah al-Sūriyya) – Zamonaviy davrda tashkil etilgan birinchi arab davlati va u rasman bir yildan kamroq vaqt davomida (1920-yil 8-mart – 24-iyul) mavjud boʻlgan boʻlsa-da, uning mavjudligi arab dunyosiga doimiy taʼsir koʻrsatdi va bugungi kunda ham sezilmoqda.
Tuzilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birinchi jahon urushi paytida Usmonli qoʻshinlarining Suriyadagi magʻlubiyatidan soʻng, Marshal Edmund Allenbi boshchiligidagi ingliz qoʻshinlari 1918-yilda Makka sharifi Husayn ibn Alining oʻgʻli Faysal boshchiligidagi arab qoʻzgʻoloni qoʻshinlari hamrohligida Damashqqa kirdilar.
Faysal 1918-yil oktyabr oyida Damashqda birinchi arab hukumatini tuzdi va Ali Rida al-Riqobiyni harbiy gubernator etib tayinladi.
Faoliyatli
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yangi arab maʼmuriyati Suriyaning yirik shaharlarida mahalliy hukumatlarni oʻrnatdi va butun Suriya boʻylab umumarab bayrogʻi koʻtarildi. Arablar inglizlar oʻz vaʼdalarini bajarishiga va yangi arab qudrati Suriya shimolidagi Halabdan tortib Yaman janubidagi Adangacha boʻlgan barcha arab yerlarini oʻz ichiga olishiga umid qilishgan.
Ammo general Allenbi Buyuk Britaniya va Fransiya oʻrtasidagi yashirin Sayks-Piko kelishuvlariga koʻra, arab maʼmuriyatiga faqat Suriyaning ichki hududlarini (sharqiy zona) berildi. Falastin (janubiy zona) inglizlar uchun ajratildi. 8-oktabrda fransuz qoʻshinlari Bayrutga kelib, ingliz qoʻshinlari oʻrniga Livanning Naqurudagi (gʻarbiy zona) barcha qirgʻoq hududlarini egalladi; Fransiya mintaqadagi mahalliy arab hukumatini darhol yoʻq qildi.
Fransiya Sayks-Piko kelishuvlarini toʻliq bajarishni va Suriyani oʻz taʼsiriga qaytarishni talab qildi. 1919-yil 26-noyabrda inglizlar Fransiya bilan toʻqnash kelmaslik uchun Damashqdan qoʻshinlarini olib chiqib ketdilar.
Faysal 1918-yil noyabr oyidan boshlab bir necha marta Yevropa boʻylab sayohat qildi, Parij va Londonni oʻz pozitsiyalarini oʻzgartirishga koʻndirishga urindi, ammo muvaffaqiyatga erishmadi. Fransiya Suriyani qoʻlga kiritgandan soʻng, general Anri Guro Suriya va Kilikiyaga Oliy komissar etib tayinlandi.
Parij tinchlik konferensiyasida Yevropa davlatlari arablarning talablarini eʼtiborsiz qoldirishga qaror qilganlarida, Faysal oʻzini yanada zaifroq holatda his qildi.
1919-yil iyun oyida Amerika King-Kreyn komissiyasi mamlakat kelajagi haqidagi mahalliy jamoatchilik fikrini oʻrganish uchun Suriyaga keldi. Komissiya ishi Halabdan Virsaviygacha choʻzildi. Komissiya aʼzolari 36 ta yirik shaharda boʻlib, 300 dan ortiq qishloqlarda 2000 dan ortiq delegatsiyalar bilan uchrashib, 3000 dan ortiq murojaatlarni qabul qildilar. Komissiya xulosalari suriyaliklarning oʻz mamlakatlari mandati hamda Balfur deklaratsiyasiga nisbatan salbiy munosabatini tasdiqladi. Komissiya, shuningdek, Falastinni ham oʻz ichiga olgan birlashgan Katta Suriyani yaratish istagini tasdiqladi. Komissiya xulosalari Fransiya va Angliya tomonidan eʼtiborga olinmadi.
1919-yil may oyida Suriya Milliy Kongressiga saylovlar boʻlib oʻtdi. Konservatorlar oʻrinlarning 80 foizini qoʻlga kiritdi. Arab millatchilari ozchilikni oldilar: Jamil Mahdi-Bey, Shukri Al-Quatliy, Ahmad Al-Qadri, Ibrohim Hanan va Riyod Al-Sulh.
Faysal Fransiya Bosh vaziri Jorj Klemenso va sionistlar yetakchisi Xaim Vaytsman bilan yahudiylarning Falastinga koʻchishi masalasida murosaga kelganida Suriyada tartibsizliklar boshlandi. Livan togʻlarining musulmon aholisi orasida ham tartibsizliklar boshlandi, ular yangi, asosan, nasroniylardan iborat boʻlgan Buyuk Livan davlatiga qoʻshilishni xohlamadilar.
1920-yil mart oyida Damashqda Al-Hoshim Atassiy boshchiligidagi Suriya Milliy Kongressi Faysal-Klemenso kelishuvi deb nomlanuvchi rezolyutsiyani qabul qildi. Kongress Suriyaning tabiiy chegaralarida (shu jumladan Falastin) mustaqilligini eʼlon qildi va Faysalni arablar qiroli deb eʼlon qildi. Kongress ham qoʻshni Iroq bilan siyosiy va iqtisodiy ittifoq eʼlon qildi va mustaqillik talab qildi. 1920-yil 9-martda yangi hukumatga Ali Rido ar-Riqobiy boshchilik qildi.
1920-yil 25-aprelda San-Remo konferensiyasida Oliy ittifoqlararo kengash Fransiyaga Suriya (shu jumladan Livan) va Buyuk Britaniyaga Falastin (jumladan, Iordaniya) va Iroq uchun mandat berdi. Suriya norozilik toʻlqini bilan javob berdi. Yangi hukumat umumiy harbiy majburiyatni joriy qildi va armiyani moliyalashni boshladi.
Bu qarorlar Fransiya hamda Livan togʻidagi Maroniy patriarxiyasining noroziligiga sabab boʻldi va bu qarorni „davlat toʻntarishi“ deb qoraladi. Bayrutda nasroniy matbuoti Faysal hukumati qarorlariga dushmanlik bildirdi. Livan millatchilari inqirozdan foydalanib, 1920-yil 22-martda Baabda shahrida Xristian yetakchilari kengashini chaqirib, Livan mustaqilligini eʼlon qildi.
Tugatilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1920-yil 14-iyulda general Anri Guro Faysalga ultimatum qoʻyib, unga hamkorlik yoki qochib ketish oʻrtasidagi tanlovni berdi. Faysal kuchlar muvozanati uning foydasiga emasligini tushunib, hamkorlik qilishga qaror qildi. Biroq, yosh urush vaziri Yusuf al-Azma boʻysunishdan bosh tortdi va Fransiya-Suriya urushida Maysalun jangida fransuzlar tomonidan magʻlub etildi. Azma Suriya askarlarining koʻpchiligi bilan jang maydonida halok boʻldi. General Mariano Goybet 1920-yil 24-iyulda Damashqqa kirdi.
Oqibatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Suriya Arab Qirolligi general Anri Guro tomonidan tugatilgandan soʻng Damashq davlati, Halab davlati, alaviylar davlati, Jabal ad-Druz (1921-yilda tuzilgan), Aleksandretta sanjagi (1921-yil) va Buyuk Livan (1920-yil) tuzildi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Gusterin P. Siriya mejdu mirovimi voynami (Wayback Machine saytida 2017-02-22 sanasida arxivlangan)