Tangrichilik

; Din; ;
	Oʻz-oʻzini diniy anglash turlari
	Monoteizm · Dualizm · Politeizm · Deizm · Teizm · Itsizm · Panteizm · Pandeizm
	Ibtidoiy dinlar
	Totemizm · Animizm · Fetishizm · Shomonizm
	Dunyo dinlari
	Buddizm · Bahoiylik
	Ibrohimiy dinlar
	Yahudiylik · Xristianlik · Islom
	Dharmik dinlar
	Hinduiylik · Jaynizm · Sikhizm · Buddizm
	Uzoq Sharqning anʼanaviy dinlari
	Daosizm · Konfutsiylik · Sintoizm
	Boshqa dinlar
	Tangrichilik · Zardushtiylik
	Asosiy gʻoyalari
	Tangri · Ruh · Gunoh · Muqaddaslik · Ruh falsafasi · Iymon · Dogma · Muqaddas kitoblar · Oʻlimdan keyingi hayot · Ibodat · Ibodatxona
	Dinlarning roʻyxati
	g · m

Tangrichilik turkiy xalqlar va moʻgʻullarning qadimgi dinidir. Turkiy paganizm deb ham ataladi. Tangriga ibodat etish bilan birga bu murakkab din animizm, shomonchilik va totemizm unsurlarini ham oʻz ichiga oladi.

Tangrichilik — qad. turkiy va qad. oltoy xalqlari dini. Kad. Shumer davlatida (mil. av. 3ming yillik) Tangrip sajda qilganlar. Til va etnik jarayonlar taraqqiyotining nostratik (borey) konsepsiyasiga asoslangan tadqiqotchilar fikricha, 5—6 ming yillar muqaddam qad. Shumerdan Oltoygacha boʻlgan ulkan hududda protooltoy qabilalari yashagan. Qad. shumerlar kad. turk tiliga yakin boʻlgan protooltoy tili laxjasida soʻzlashganlar. Shu davrda T. protooltoy xalklarining eng kad. dini, insoniyat tarixidagi ilk monoteistik dinlardan biri sifatida shakllangan. Mil. av. 2ming yilliqsa Mesopotamiyaga qad. somiy, mil. av. 1ming yillikda hozirgi Eron, Afgʻoniston va Turon tekisligi hududlariga oriy qabilalari kirib kelishi natijasida protooltoylarning katta qismi Oltoy, Sayan togʻlari, hozirgi Shimoliy Xitoy, Mongoliya va Sibir tomonga ketishga majbur boʻlishgan va bu yerda oltoy xalqlari sifatida shakllangan. Ilgarigi hududda qolgan qismi esa, gʻolib xalqlarga muayyan darajada qoʻshilib keyin paydo boʻlgan boshqa dinlarni (zardushtiylik, buddizm, yahudiylik, xristianlik) qabul qilishgan. T. qadim zamonda jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri boʻlgan. Qad. oltoy xalqidan kelib chiqqan turkiy, mongol, tungus manjur, koreys va yapon xalklarida T.ning izlari hozirgacha saqlanib qolgan. Mil. av. 1ming yillikdan boshlab oltoy xalkdarining turkiy xalqlar guruhi Gʻarbga qaytish borasida harakatini kuchaytirgan. Hunnular, sak, massaget, yuyeyji, kushon, eftaliylar yagona osmon ruhi — Tangriga sajda qilganlar. Baʼzi tadqiqotchilar (M. Aji) fikriga koʻra, hozirgi xristian dinining ramzlari sifatida qaraladigan koʻp narsalarning boshlangʻich shakllari (mas., xoch, ibodatxonalar, ibodatlar, ikonalar, cherkov qoʻngʻiroklari va boshqalar) mil. 4-asrda gunnlar bilan Yevropaga kelgan.

Adabiyot

Sulay monov O.,Azi Ya, AlmaAta, 1975; Antonov N.K., Naslediye predkov, Yakutsk, 1993; Islam, xristianstvo: vozmojnosti duxovnoy konsolidatsii narodov Kazaxstana, Al matoʻ, 2001; Karimov B. R., Millat, inson va til: Taraqqiyot muammolari, Qarshi, 2003.

Baxtiyor Karimov.

Tangrichilik islom, zardushtiylik, buddizm kabi boshqa dinlar taʼsirida ancha kuchsizlanib qolgan boʻlsa-da, hanuzgacha baʼzi mintaqalarda (masalan, Oltoy, Tuva, Surxondaryo, Qirgʻiziston ayrim yerlarida) saqlanib qolgan. Tilimizda xudo soʻzining sinonimlaridan biri — "Tangri" (eski turkiy yozuvida: "").