Tarixi Bayhaqiy
| Muallif(lar) | Abulfazl Bayhaqiy |
|---|---|
| Mamlakat | Gʻaznaviylar davlati |
| Til | Gʻazna forschasi |
| Janr(lar)i | tarix |
Tarixi Bayhaqiy(forscha: تاریخ بیهقی; soʻzma-soʻz 'Bayhaqiy tarixi') 11-asrda tarixchi Abulfazl Bayhaqiy tomonidan fors tilida yozilgan tarix kitobi[1]. Katta hajmli bu asarning koʻp qismi yoʻqolgan, biroq u Gʻaznaviylar davlati tarixiga oid eng muhim manbalardan biri boʻlib qolmoqda.
Asar tarix kitobidan koʻra koʻproq ahamiyatga ega. Undagi mufassal tasvirlar va tarixiy voqealarni oʻziga xos bayon qilish uslubi uni „tarixiy romanga“ oʻxshatib, fors adabiyoti durdonalaridan biriga aylantirgan. Asar Gʻaznaviylar kansleriyasida kelib chiqishi turklardan boʻlgan gʻaznaviy hukmdorlarini Eron podshohlari bilan bir qatorga solish maqsadida yozilgan[2].
Nomlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asar bir nechta nomlar ostida nashr etilgan:
- Tarixi Bayhaqiy (تاریخ بیهقی, Bayhaqiy tarixi)
- Tarixi Nosiriy (تاریخ ناصری, Nosiriy tarixi)
- Tarixi Masʼudiy (تاریخ مسعودی, Masʼudiy tarixi)
- Tarixi oli Nosir (تاریخ آل ناصر, Nosir xonadoni tarixi)
- Tarixi oli Sabuktegin (تاریخ آل سبکتگین, Sabuktegin xonadoni tarixi)
- Jomi al-Tavorix (جامع التواریخ, Yilnomalar toʻplami)
- Jomi fi Tarixi Sabuktegin (جامع فی تاریخ سبکتگین, Sabuktegin yilnomalari toʻplami)
- Mujalladot (مجلدات, Jildlar yoki 'Kitoblar)[3]
Mazmuni[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tarixi Bayhaqiy oʻttizta kitobdan iborat, ulardan oltitasigina qolgan, deb ishoniladi[4]. Saqlanib qolgan kitoblarning asosiy mavzusi Gʻaznaviylar saltanati sultoni Mas’ud I hukmronligi davriga oiddir[5]. Asarda siyosiy voqealar haqida xabar berishdan tashqari, oʻsha davrning taniqli yozuvchi va shoirlarini tilga olish orqali geografik joylar va fors adabiyoti tarixi haqida maʼlumotlar berilgan.
K. Allin Lyuter Tarixi Bayhaqiy epistemologiyasini keyingi saljuqiy tarixchilarga qiyoslab, asarga ritorik yondashishni maslahat beradi. Merilin Valdman, shuningdek, nutq akti nazariyasi orqali ritorik yondashuvni tavsiya qiladi, ammo matnning toʻliq parchalanishini bermaydi. Juli Skott Meysami ham asarning tahliliy mohiyatiga ishora qilib, Bayhaqiyni islom uygʻonish davri tarixchilari qatoriga qoʻyadi[6].
Tarixiy rivoyatlarni bayon etishda oʻziga xos yondashuvi tufayli Bayhaqiy asarining haqiqiy bahosi misli koʻrilmagan edi[7].
Tarixi Bayhaqiy oʻzining boy tildan foydalanishi bilan mashhur. Asarning bir qancha xususiyatlari, jumladan, neologizmlar, yangi soʻz birikmalari va sintaksislari, arxaik soʻzlar, tasvirlar, Qurʼon oyatlari va hadis, fors va arab sheʼrlari, turli xil parallellik va takrorlar (jumladan, unlilar, soʻzlar va sintaksislar) uni adabiy nasrga aylantirgan[8].
Asar tarixiy romanga ham qiyoslangan[9].
Oʻzbekistondagi nashrlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asar 1962-yil Toshkentda soʻz boshi va izohlar bilan rus tilida nashr qilingan[10].
2020-yil Sharq nashriyotida Lochinbek Abdukarimov tarjimasi asosida 48 betlik Tarixi Bayhaqiy oʻzbek tilida nashr etilgan[11].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Amirsoleimani 1999, s. 243.
- ↑ Danilenko, Nadja „In Persian, Please! The Translations of al-Iṣṭakhrī’s Book of Routes and Realms“,. Picturing the Islamicate World: The Story of al-Iṣṭakhrī's Book of Routes and Realms. Brill, 2020 — 92 bet. „Beyond poetry, Persian spread to historiography and the administration under Ghaznavid and Seljuq rule. While working at the Ghaznavid chancellery, al-Bayhaqī (d. 1077) composed the Compendium of Chronicles (Jāmiʿ al-Tavārīkh) to frame the Turkic rulers in line with Iranian kings. As Persian had already reached the Quran and its interpretation (tafsīr) under Samanid rule, the Ghaznavids promoted Persian to the official language.“
- ↑ Fomerand 2009, s. 59.
- ↑ Marlow 2008, s. 8.
- ↑ Amirsoleimani 1999, s. 244.
- ↑ Amirsoleimani 1999, s. 244-245.
- ↑ BAYHAQĪ, ABU’L-FAŻL in Iranica
- ↑ Mousavi & Hajiaqababaei 2020, s. 163-192.
- ↑ Mansouri 2012, s. 792.
- ↑ Bayhaqiy Abulfazl Muhammad ibn Husayn al-Kotib. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2000—2005 — 704 bet.
- ↑ „Tarixi Bayhaqiy“. kitobxon.com. Qaraldi: 24-iyun 2024-yil.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Amirsoleimani, Soheila (1999). "Truths and Lies: Irony and Intrigue in the Tārīkh-i Bayhaqī". Iranian Studies (Taylor & Francis) 32 (2, The Uses of Guile: Literary and Historical Moments, Spring).
- Fomerand, Jacques (2009). "Abu'l Fazl Bayhaqi". Abu'l Fazl Bayhaqi. Scarecrow Press, Inc..
- Mansouri, Ayyoub (2012). "Beyhaghi's Historical Novel". Journal of American Science (Marsland Press) 8 (4): 792–794. http://www.jofamericanscience.org/journals/am-sci/am0804/105_9025am0804_792_794.pdf.
- Marlow, Louise (2008). "Abu 'L-fadl Al-Bayhaqi". in Meri, Josef W.. Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Taylor & Francis Group.
- Mousavi, Naiemeh; Hajiaqababaei, Mohammad Reza (2020). "Linguistic Foregrounding in Tarikh-e Beyhaqi based on Geoffrey Leech's Theory". IQBQ 11 (1): 163–192. https://lrr.modares.ac.ir/article-14-28744-en.pdf. Qaraldi: 11 April 2020.Tarixi Bayhaqiy]]