Kontent qismiga oʻtish

Tarixiy Vedik dini

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Vediklik dini, Vedizm, Qadimgi hinduiylik dini

Vedik madaniyatining soʻnggi Vedik davrida tarqalishi. Aryavarta shimoli-gʻarbiy Hindiston va gʻarbiy Gang tekisligi bilan cheklangan, sharqdagi Katta Magadha esa Vedik boʻlmagan hind-oriylar tomonidan ishgʻol qilingan. [1] [2] Shaxalarning joylashuvi toʻq qizil rangda yozilgan.

 Andoza:Indo-European topics Tarixiy vedik dini (shuningdek, vediklik, vedizm yoki qadimgi hinduizm [izoh 1] va keyinchalik braxmanizm (shuningdek, braxminizm deb ham ataladi) nomi bilan ham tanilgan) Hindistonning shimoli-gʻarbiy qismidagi hind-oriy xalqlari orasida diniy gʻoyalar va amaliyotlarni tashkil etgan ( Panjob va Gʻarbiy Gang tekisligi) Vediklar davrida (miloddan avvalgi 1500–500) paydo boʻlgan, tarqalgan va rivojlangan.. [3][4] [5] [2] Bu gʻoyalar va bu haqidagi maʼlumotlar qadimgi Vedik matnlarida uchraydi. Ayrim Vediklikka doir anʼana va marosimlar bugungi kunda ham ayrim joylarda oʻtkaziladi. [6][7][8] Bu hinduizmni shakllantirgan asosiy anʼanalardan biridir, lekin hozirgi hinduizm tarixiy Vedik dinidan keskin farq qiladi. [5] [9] [note 1]

Vediklik dini Hindiston yarimorolining shimoli-gʻarbiy mintaqasida ilk vediklar davrida (miloddan avvalgi 1500–1100) tarqalgan.Ushbu dinning ildizi Yevroosiyo choʻli Sintashta madaniyati (miloddan avvalgi 2200–1800), keyingi Oʻrta Osiyo Andronovo madaniyati (Miloddan avvalgi 2000–900 yillar) va Hind vodiysi sivilizatsiyasi (miloddan avvalgi 2600–1900) ga borib taqaladi degan qarashlar ham mavjud., [10] [izoh 2] [11] Bu markaziy osiyolik hind-aryanlar dinining kompozitsiyasi boʻlib, oʻzi “eski Markaziy Osiyo va yangi hind-evropa unsurlarining sinkretik aralashmasi” [10] boʻlib, “oʻziga xos diniy eʼtiqod va amaliyotlarni” [12] oʻz ichiga olgan. Baqtriya-Margʻiyona madaniyatidan ; [12] va Hind vodiysidagi Xarappa madaniyati qoldiqlari. [11]

Soʻnggi Vedik davrida (miloddan avvalgi 1100–500 yillar) braxmanizm vedik dinidan, Kuru - Panchala qirolligining mafkurasi va vedik dini yoʻnalishlaridan biri sifatida rivojlanib, Kuru-Panchala shohligi tugatilgandan keyin yanada kengroq hududlarga tarqaldi. Braxmanizm zamonaviy hinduizmni shakllantirgan asosiy taʼsirlardan biri boʻlib, u Sharqiy Gang tekisligidagi Vedik boʻlmagan hind-oriylik diniy merosi (shuningdek, buddizm va jaynizmni keltirib chiqargan) va mahalliy diniy anʼanalar bilan bir biriga bogʻliqlik jihatlari mavjud.[13] [2] [1] [14] [izoh 1]

Vedik dinining oʻziga xos marosimlari, anʼana va qurbonliklari, jumladan, quyidagilarni oʻz ichiga oladi: Soma marosimlari; majburiy marosimlar ( havir ) bilan bogʻliq olov marosimlari; shuningdek, Ashvamedha ( ot qurbonligi ).[15][16] Oʻliklarni dafn etish va kuydirish marosimlari, olovda yoqish marosimlari Rigvedik davridan beri kuzatilgan.[17] Vediklik dinida taʼkidlangan xudolarga Dyaus, Indra, Agni, Rudra va Varuna kabilar kiradi va muhim axloqiy tushunchalar qatoriga satya va ṛta kiradi.

Terminologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vedizm miloddan avvalgi 2-ming yillikda hind-oriylar Hind daryosi vodiysiga yoppasiga kirib kelib joylashganida, Vedik dinining eng qadimgi shaklini rivojlangan. Braxmanizm Gang daryosi havzasida miloddan avvalgi davrlarda shakllangan yanada tarqalgan shaklga ishora qiladi. (Miloddan avvalgi 1000-yil).[18] [14] Hestermanning fikriga koʻra, “Jamiyatning brahmana (ruhoniy) sinfi diniy va huquqiy ahamiyati tufayli u erkin tarzda braxmanizm deb nomlanadi”.[18]

Kelib chiqishi va rivojlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hind-Oriy Vedik dini

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Vedik dini Vedik hind-aryan qabilalarining, oriylarning [19] [20] [lower-alpha 1] diniy eʼtiqodlariga ishora qiladi, ular Hindiston yarimorolining Hind daryosi vodiysi hududiga koʻchib oʻtishgan va istiqomat qilishgan.( Hind vodiysi sivilizatsiyasi ) [3] [izoh 2] Vediklik dini va undan keyingi braxmanizm Vedalarning afsonalari va marosim mafkuralariga asoslanadi va ulardan andoza oladi. Ular hind dinining agamik, tantrik va mazhab shakllaridan qisman ajralib turadi. Ular vedik boʻlmaganlarning obroʻsiga qarab muomala qiladilar. Vedik dini Vedalarda va ular bilan bogʻliq boʻlgan katta hajmli Vedik adabiyotida va manbalarida, jumladan, turli ruhoniylar maktablari tomonidan hozirgi zamongacha saqlanib qolgan ilk Upanishadlarda tasvirlangan. [3] U gʻarbiy Gang tekisligida vediklar davrida eramizdan boshlab mavjud boʻlgan. (1500–1100)  Miloddan avvalgi [9] [lower-alpha 2] va soʻnggi Vedizm davrida (miloddan avvalgi 1100–500) braxmanizmga aylangan. [14] [24] Sharqiy Gang tekisligida keyingi Brahman mafkurasini rad etgan va Jaynizm va Buddizm hamda Mauriya imperiyasining vujudga kelishiga sabab boʻlgan va boshqa hind-oriy majmuasi vakillariga hukmronlik qilgan. [1] [2]

Hind-oriylar hind-evropa tillari oilasining bir tarmogʻida soʻzlashuvchilar boʻlib, ular Sintashta madaniyatida paydo boʻlgan va keyinchalik Andronovo madaniyatiga aylangan. Bular oʻz navbatida Oʻrta Osiyo choʻllarining Kurgan madaniyatidan kelib chiqqan rivojlangan degan qarashlar mavjuddir.. [10] [izoh 2] [lower-alpha 3] Qadimgi Vedik davrining eng keng tarqalgan deb hisoblangan davri 2-chi asrga toʻg'ri keladi. miloddan avvalgi ming yillik.[44]

vediklik dini ayrim jihatlari va odatlari bilan Hinduizm dinining ajdodi hisoblanadi

Heinrich von Stietencronning fikriga koʻra, 19-yilda asrda, gʻarbiy nashrlarda Vedik dini hinduizmdan farq qiladi va unga aloqasi yoʻq deb hisoblangan. Hindiylik dini purohita, tantra va bxaktiga asoslangan yoʻnalishlar orqali hindu eposlari va Puranalar bilan bogʻlangan deb hisoblangan. 20- asrda Vedik dinini va uning umumiy va yozma merosi va afsonalarini zamonaviy hinduizm bilan yaxshiroq tushunish va oʻrganish olimlarni tarixiy Vedik dinini zamonaviy hinduizm dinining ajdodlari sifatida, vediklik dini hinduizmning eng qadimgi koʻrinishi sifatida koʻrishga olib keldi. [45] Tarixiy Vedik dini hozirda hinduizmning qadimgi inqilobi sifatida qabul qilinadi, lekin ular bir xil emas, chunkiyozma manbalardagi dalillar bu ikki din orasida anchagina sezilarli farqlar borligini koʻrsatadi, masalan,oʻlimdan keyingi hayotga ishonish yoku keyinchalik ishlab chiqilgan reenkarnasyon va samsara tushunchalari. [46]  Hindu islohot harakatlari va Neo-Vedanta Vedik merosi va "qadimgi hinduizm" ni taʼkidladi va bu atama baʼzi hindular tomonidan tanlandi. [45]

Yozma yodgorliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vasishka davridagi Yupa qurbonlik posti, milodiy 3-asr. Isapur, Mathura yaqinida. Mathura muzeyi .

Vedik manbalari Hindistonning eng qadimgi tillaridan boʻlmish sanskrit tilida tuzilgan. Vedik davriga oid matnlar asosan toʻrtta Vedik manbasi mavjud, bulardan biri Samxitadir, ammo Brahmanalar, Aranyakalar va baʼzi eski Upanishadlar [lower-alpha 4] ham bu davrda oʻz manbalariga ega boʻlishgan va yozishgan. ammo farqli jihatlaridan biri Vedalarda yozma matnlar marosimlar va qurbonliklar bilan bogʻliq qayd etilgan. Ushbu matnlar zamonaviy hinduizmning matnlarining bir qismi sifatida ham koʻrib chiqiladi.[47]  

Qo'shimcha o'qish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Bronkhorst, Johannes (2017), „Brahmanism: Its place in ancient Indian society“, Contributions to Indian Sociology, 51 (3): 361–369, doi:10.1177/0069966717717587

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Bronkhorst 2007.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Samuel 2010.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Heesterman 2005.
  4. ↑ "Vedic religion". Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/Vedic-religion. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Sullivan 2001.
  6. ↑ Knipe 2015.
  7. ↑ Witzel, Michael „Kalash Religion (extract from 'The Ṛgvedic Religious System and its Central Asian and Hindukush Antecedents“, . The Vedas: Texts, language, and ritual Griffiths: . Groningen: Forsten, 2004 — 581–636-bet. 
  8. ↑ „Kalasha religion“.
  9. ↑ 9,0 9,1 Michaels 2004.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Anthony 2007.
  11. ↑ 11,0 11,1 White 2003.
  12. ↑ 12,0 12,1 Beckwith 2011.
  13. ↑ "Vedic religion". Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/topic/Vedic-religion. "It [Vedic religion] takes its name from the collections of sacred texts known as the Vedas. Vedism is the oldest stratum of religious activity in India for which there exist written materials. It was one of the major traditions that shaped Hinduism." 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Witzel 1995.
  15. ↑ Prasoon, Shrikant „Ch. 2, Vedang, Kalp“, . Indian Scriptures. Pustak Mahal, 11 August 2010. ISBN 978-81-223-1007-8. 
  16. ↑ Griffith, Ralph Thomas Hotchkin. The Texts of the White Yajurveda. Translated with a popular commentary, Reprint, Benaras: E. J. Lazarus and Co. [1899], 1987. ISBN 81-215-0047-8. 
  17. ↑ Stephanie Jamison. The Rigveda — Earliest Religious Poetry of India. Oxford University Press, 2015 — 1393, 1399-bet. ISBN 978-0190633394. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Jan C. Heesterman (1987) (1987), Vedism and Brahmanism, MacMillan Encyclopedia of Religion
  19. ↑ Kuz'mina 2007.
  20. ↑ Singh 2008.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Michaels 2004, s. 33.
  22. ↑ Witzel 1995, ss. 3–4.
  23. ↑ Flood 1996, s. 21.
  24. ↑ Bronkhorst 2016.
  25. ↑ 25,0 25,1 Flood 1996, ss. 30–35.
  26. ↑ Hiltebeitel 2007, s. 5.
  27. ↑ Samuel 2010, s. 53–56.
  28. ↑ Flood 1996, s. 30.
  29. ↑ Hiltebeitel 2007, ss. 5–7.
  30. ↑ 30,0 30,1 Anthony 2007, s. 454.
  31. ↑ Anthony 2007, ss. 410–411.
  32. ↑ Anthony 2007, s. 408.
  33. ↑ Anthony 2007, ss. 375, 408–411.
  34. ↑ Kenoyer, M.. Ancient Cities of the Indus Valley Civilization. Oxford, U.K.: Oxford University Press, 1998 — 174-bet. 
  35. ↑ Witzel, Michael (2001). „Autochthonous Aryans? The Evidence from Old Indian and Iranian Texts“ (PDF). Electronic Journal of Vedic Studies (EJVS). 7-jild, № 3. 1–93-bet.
  36. ↑ Ratnagar, Shereen. Selective Remembrances: Archaeology in the construction, commemoration, and consecration of national pasts, 2008 — 349–378-bet. 
  37. ↑ Bhan, Suraj. The Making of History, 2002 — 41–55-bet. 
  38. ↑ Bryant 2001.
  39. ↑ Bryant, Edwin. 2001. The Indo-Aryan Controversy, p. 342[oydinlashtirilsin]
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Singh 2008, s. 186.
  41. ↑ 41,0 41,1 Bryant & Patton 2005.
  42. ↑ Mallory & Adams 2006, ss. 460–461.
  43. ↑ Flood 1996, s. 33.
  44. ↑ Pletcher, Kenneth. The History of India. Britannica Educational Publishing, 2010 — 60-bet. 
  45. ↑ 45,0 45,1 von Stietencron 2005.
  46. ↑ Laumakis 2008.
  47. ↑ Goodall, Dominic. Hindu Scriptures. Motilal Banarsidass, 2001 — ix–xx-bet. ISBN 978-81-208-1770-8. 


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "izoh", but no corresponding <references group="izoh"/> tag was found
Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "note", but no corresponding <references group="note"/> tag was found
Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tarixiy_Vedik_dini&oldid=5282661" dan olindi