Taxtamukay tumani
|
| ||
| Tarkibida |
 Rossiya | |
|---|---|---|
| Maʼmuriy markazi | Taxtamukay qishlogʻi | |
| Tuman maʼmuriyati boshligʻi | Asker Savv | |
| Tuman oʻzini-oʻzi boshqarish organlari raisi | Aliy Xatit | |
| Rasmiy tili | rus va adigey | |
| Aholi | 65 600 kishi | |
| Millatlar tarkibi | rus, adigey, arman | |
| Dinlar tarkibi | pravoslav, islom | |
| Maydoni | 463,60[1] km² (5.95 %, 7-oʻrin) | |
| Telefon kodi | +7 87771 | |
| Rasmiy sayti | http://ta01.ru | |
| Xaritada | ||
 | ||
| 44°55′2″N 38°59′46″E / 44.91722°N 38.99611°E | ||
Taxtamukay tumani (adig. Тэхъутэмыкъуае къедзыгъо[2]) – Rossiya Federatsiyasining Adigey Respublikasi tarkibidagi maʼmuriy-hududiy birlik va munitsipalitet (munitsipal okrug).
Maʼmuriy markazi – Taxtamukay qishlogʻi.
Mahalliy hukumat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Taxtamukay tumani Adigeya Respublikasining shimoli-gʻarbiy qismida joylashgan. Tumanning umumiy maydoni 463,60 km². Tarkibiga 2 ta shahar va 5 ta qishloq aholi punkti kiradi.
Quyidagi munitsipalitetlarning hududlari bilan chegaradosh: sharqda Teuchej, janubi-sharqda Goryachiy Klyuch, janubi-gʻarbda Sever tumanlari, shuningdek shimolda Krasnodar shahar tumanlari, undan yana Kuban daryosi ajralib turadi.
Tuman respublikaning tekislik zonasida joylashgan. Yer relyefi shimolda biroz parchalangan va biroz toʻlqinli, janubda asta-sekin tepaliklarga aylanadi. Janubi-sharqdan shimoli-gʻarbga qarab umumiy pasayish kuzatiladi. Mintaqaning tuproq qoplamida yuvilgan qoratuproqlar eng keng tarqalgan.
Mintaqaning asosiy suv arteriyasi – Kuban daryosi. Tuman hududida daryoning koʻplab chap irmoqlari – Afips, Sups, Suxoy Aushedz, Bzyuk, Voshuk, Une-Ubat, Chibiy, Chituk va boshqalarning manbalari joylashgan. Tuman hududida uchta yirik suv ombori – Shapsug, Oktyabr va Shenjiy joylashgan. Voshuk daryosining quyi oqimi ham toʻsilgan. Suv omborlari bir-biri bilan va Kuban daryosi bilan, kanallar – Chibi, Supsov, Traxov va boshqalar bilan bogʻlangan. Starobjegokay qishlogʻi yaqinida, Kuban daryosi vodiysida – Brzegokay koʻli kabi koʻllar mavjud.
Tuman hududidagi iqlim nam moʻtadil, Qora dengizning yaqinligi sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Oʻrtacha havo harorati iyulda +24,0 °C dan yanvarda 0 °C gacha oʻzgarib turadi. Eng yuqori havo harorati avgust oyining boshlarida, eng pasti esa yanvar oyining oxiri yoki fevral oyining boshlarida kuzatiladi. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 700 mm ga yaqin. Eng koʻp yogʻingarchilik yozda tushadi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Taxtamukay tumani 1924-yil 5-avgustda Janubi-Sharqiy viloyatining Adigey (Cherkes) avtonom viloyati tarkibida, tugatilgan Psekup okrugi hududida tashkil etilgan. Dastlab uning tarkibiga 7 ta: Afipsip, Lakshukay, Novobrjegokay, Pchegatlukay, Starobjegokay, Taxtamukay va Shenji qishloq ittifoqlari kirgan.
- 1929-yil 7-fevraldan 1934-yil 28-dekabrgacha tuman tugatiladi va uning hududi Psekup tumani tarkibiga kiritiladi.
- 1936-yil 13-fevraldan 1938-yil 26- oktyabrgacha Taxtamukay qishlogʻi Xakurate, tuman esa Xakurate deb atalgan.
- 1956-yil 5-dekabrdan 1957-yil 5-avgustgacha bu hudud tugatilgan Teuchej tumani hududini oʻz ichiga olgan.
- 1957-yil 5-avgustda Taxtamukay qishlogʻi Oktyabr, tuman esa Oktyabr tumani deb oʻzgartirilgan.
- 1963-yil 1-fevralda SSSRda kattalashtirilgan qishloq aholi punktlari shakllanishi davrida Oktyabr tumani tugatilib, uning hududi Teuchej tumaniga oʻtkazilgan. Shu bilan birga, Oktyabr qishlogʻi birlashgan viloyatning maʼmuriy markazi etib tayinlangan (1976-yilda viloyat markazi Teuchej shahriga koʻchirigan).
- 1983-yil 25-aprelda Oktyabr okrugi Teuchej tumanidan ajratilib, avvalgi chegaralariga qaytarilgan.
- 1992-yilda tuman oʻzining tarixiy nomi – Taxtamukay tumaniga qaytarilgan.
- 1993-yilda tumanda qishloq va posyolka kengashlari faoliyati tugatilib, boshqarmalar hududlari qishloq va posyolka okruglariga aylantirilgan.
- 2005-yilda tumanda qishloq va posyolka tumanlari tugatilib, 2 ta shahar va 5 ta qishloq aholi punkti maqomiga ega 7 ta munitsipalitet tuziladi.
- Urbanizatsiyasi
Shahar joylarida (Yablonov va Enem qishloqlari) hudud aholisining 63.14 % istiqomat qiladi.
- Millatlar tarkibi
2010-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra[3]:
| Millat | Soni | Butun hisobda %i |
|---|---|---|
| ruslar | 38 257 | 54,92 % |
| cherkeslar | 22 427 | 32,20 % |
| armanlar | 2022 | 2,90 % |
| ukrainlar | 782 | 1,12 % |
| boshqa | 3 507 | 5,03 % |
| millati koʻrsatilmagan | 2667 | 3,83 % |
| Jami | 69 662 | 100,0 % |
2010-yilgi Butunrossiya aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra[4]:
| Yosh | Erkaklar | Ayollar | Umumiy soni | Butun aholi soniga nisbatan % i |
|---|---|---|---|---|
| 0-14 yosh | 5493 | 5 144 | 10 637 | 15,28 % |
| 15-59 yosh | 22 165 | 23 901 | 46 066 | 66,12 % |
| 60 yoshdan boshlab | 4 871 | 8067 | 12 938 | 18,57 % |
| koʻrsatilmagan | 13 | 8 | 21 | 0,03 % |
| Jami | 32 542 | 37 120 | 69 662 | 100,0 % |
Erkaklar – 32 542 kishi. (46,7 %). Ayollar – 37 120 kishi. (53,3 %).
Aholining oʻrtacha yoshi: 39,1 yosh. Erkaklarning oʻrtacha yoshi: 36,9 yosh. Ayollarning oʻrtacha yoshi: 41,0 yosh.
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Mahalliy (tuman) hokimiyat boshligʻi
Taxtamukay tumani hokimligi – Taxtamukay qishlogʻi, Gagarin koʻchasidadir.
Munitsipalitetning mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish organlarining tuzilmasi:
- Taxtamukay munitsipal okrugi mahallii oʻzini-oʻzi boshqarish kengashi tumanning saylanadigan vakillik organi hisoblanadi;
- Taxtamukay munitsipal okrugi mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish kengashi raisi – tumanning oliy mansabdor shaxsi;
- Tumanning ijro etuvchi va maʼmuriy organi Taxtamukay shahar okrugining mahalliy hokimiyati hisoblanadi;
- Taxtamukay munitsipalitet okrugi mahalliy maʼmuriyati boshligʻi – tumanda ijro etuvchi hokimiyat boshligʻi.
- Sanoat
- Savv Asker Xadjumarovich (2022-yil 23-martdan beri)
- Qishloq xoʻjaligi
- Xatit Aliy Askerbiyevich (2012-yil 1-apreldan beri)
Burgʻulash va quduqlarni qayta ishlash uchun neft va gaz uskunalarini loyihalash va ishlab chiqarish bilan shugʻullanadigan „RosNefteGazInstrument“ aktsiyadorlik ilmiy-ishlab chiqarish korxonasi mavjud.
Qishloq xoʻjaligi 9 ta masʼuliyati cheklangan aksiyadorlik jamiyati va payli fermer xoʻjaliklaridan iborat.
Tumanda respublika boʻylab keng tarqalgan oʻsimlik ekinlaridan tashqari, respublika uchun kam uchraydigan sholi ekinlari ham yetishtiriladi. Sovet davrida sholi keng miqyosda yetishtirilib, 1980-yillarning oxirida pasayish kuzatildi. 2004-yilda viloyatda sholi yetishtirishni qayta tiklash boshlandi. Sholining eng katta yalpi hosili „ANTC“ MChJ va „Shapsig“ MChJda olindi. Shuningdek, hududda issiqxona majmuasi – „Green House“ tashkil etilgan. Chorvachilikda parrandachilik rivojlangan.
2008-yilda Taxtamukay tumani prokuraturasi tomonidan yer uchastkalarini noqonuniy xususiylashtirishga doir beshta fakt aniqlangan. Mahalliy munitsipalitetlarning byudjeti bir milliard rublni yoʻqotgan. Tuman hududi Krasnodar shahar okrugi hududi bilan chegaradosh, shuning uchun bu yerda yerning bozor qiymati yuqori. Barcha bitimlar boʻyicha respublika arbitraj sudiga shikoyat qilingan.[5]
Transport
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Avtomobil aloqasi
Taxtamukay tumani federal, mintaqaviy va mahalliy ahamiyatga ega boʻlgan turli avtomobil yoʻllarining muhim birlashmasi hisoblanadi. Tumanning markaziy qismida, qishloq orqali. Yablonovskiy va Enem federal avtomagistrali „Krasnodar-Novorossiysk“ A-146 . Qishloqning janubida Yablonov nomi ostida, „Janubiy aylanma“ aylanma yoʻli undan ajralib chiqadi va uni boshqa „Don“ M-4 federal avtomagistrali bilan bogʻlaydi, Tugʻurgʻoy qishlogʻi yaqinida.
Hududda yoʻlovchi tashishning keng tarmogʻi mavjud. Barcha aholi punktlari yoʻlovchi tashish xizmatlari bilan qamrab olingan va viloyat markazi – Taxtamukay, shuningdek, Krasnodar, Adigey va Maykop shaharlari bilan oʻrnatilgan aloqaga ega.
Viloyat Krasnodar shahri bilan ikkita avtomobil koʻprigi bilan bogʻlangan: Yablonov koʻprigi, Yablonov qishlogʻi yaqinida va Turgenev koʻprigi, Novaya Adygeya qishlogʻi yaqinida joylashgan. Yuqori transport oqimi tufayli ikkala koʻprik ham ogʻir yuklangan, bu ularni transportning yangi yoʻllarini topishga majbur qiladi.
- Temir yoʻl aloqasi
Shimoliy Kavkaz temir yoʻlining ikkita temir yoʻli hududi orqali oʻtadi: Enem I – Psekups va Krasnodar I – Afipskaya . Tuman hududida temir yoʻl vokzallari: Enem I, Enem II va Shenjiy, shuningdek toʻxtash punktlari: Keramzit zavodi, Supov, Otrada va gʻisht zavodi mavjud.
- Havo aloqasi
Qishloqning shimoli-sharqi Enemda ikkita aerodrom bor – „Yujnoy nebo“ va „Enem“.
Eng yaqin yoʻlovchi aeroporti „Pashkov“ Kuban daryosining qarama-qarshi qirgʻogʻida, Krasnodar shahrining sharqiy chekkasida joylashgan.
- Suv aloqasi
Novy qishlogʻi yaqinida daryo porti mavjud boʻlib, undan Kuban daryosining qarama-qarshi qirgʻogʻiga, Krasnodar shahriga yoʻlovchi parom qatnovi amalga oshiriladi[6].
Ommaviy axborot vositalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Viloyat hududida boʻlib oʻtadigan, undagi voqealarni yoritib boruvchi „Soglasiye“ viloyat gazetasi chop etilmoqda. Haftada ikki marta chiqariladi[7].
- Tuman hududida Taxtamukay shahar televideniyesi eshittirishlari berib boriladi[8].
- Tuman hokimligining rasmiy sayti.
- Mashhur ijtimoiy tarmoqlardagi munitsipalitet maʼmuriyatining rasmiy sahifalari mavjud.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Республика Адыгея. Общая площадь земель муниципального образования“. 2019-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 22-avgust.
- ↑ Берсиров Б.М. „Русско-адыгейский словарь“. Министерство образования и науки Республики Адыгея. 2017-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 5-iyul.
- ↑ „Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения Республики Адыгея. Том 4. Национальный состав“. 2013-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 11-sentyabr.
- ↑ „Том 2. Возрастно-половой состав населения и состояние в браке“.[sayt ishlamaydi]
- ↑ Rossiyskaya gazeta. Kuban. – 2008. – № 4634. – 10-aprelya.
- ↑ „С того на этот берег. Как устроена переправа через реку Кубань“. 2019-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 4-avgust.
- ↑ Gazeta „Soglasie“
- ↑ „Тахтамукайское муниципальное телевидение“.