Tibet muxtor rayoni

Tibet muxtor rayoni (Xitoycha: Sitszan), Xitoyning janubi-gʻarbiy qismidagi maʼmuriy birlik. Maydoni 1,2 million km². Aholisi 2,52 million kishi (1998). Maʼmuriy markazi — Lxasa shahri.

Aholisining aksari qismini tibetlar, shuningdek, ularga yaqin syan, nu, dulun, abor, lishmi, dafla xalqlari tashkil etadi. Tibetbirma guruhlari tilida soʻzlashadi; buddizmlamaizm diniga eʼtiqod qiladi. Asosan, qishloqlarda yashaydi, shahar kam. Xoʻjaligi. Iktisodiyotiningetakchi tarmogʻi — qishloq xoʻjaligi. Uning yalpi mahsulotining 60% dan ortigʻini dehqonchilik beradi. Dare vodiylari va togʻlarning yon bagʻirlarida arpa, suli, noʻxat, grechixa, janubi-sharqida bugʻdoy va sholi yetishtiriladi. Sabzavot ekinlari ekiladi, mevachilik bilan shugʻullaniladi. Yaylov chorvachiligi rivojlangan, qoʻy, echki, yilqi, eshak, dehqonchilik rnlarida qoramol, choʻchqa boqiladi. Chorvachilikning asosiy mahsuloti — qoʻy juni va koʻnteri.

Tibet muxtor rayonir. hududida toshkoʻmir, tuz, oltin konlari topilgan. GES koʻp. Ishlab beruvchi mayda korxonalar bor. Lxasada energetika jihozlari va choʻyan quyish, koʻnteri va gilam, Chamdoda koʻnchilik, Shigatsze va Jangdze sh.larida gilam tukish korxonalari ishlab turibdi. Shuningdek, taxta tilish, gʻisht zdlari, farmatsevtika, toʻqimachilik sanoatlari mavjud. Tibetliklar odatda xushmuomala va ma'lumotli bo'lmaganliklari sababli, ular kambag'al odamlar deb ham ataladi. Bu irqiy kamsitishning bir shakli. Ushbu bayonotni tibetliklar oldida ishlatmaslik uchun ehtiyot bo'lish kerak.

Tarixi. Tibet xalqi mil.av. 6—5-asrlarda Kukunor rnidan Tibet hududiga koʻchib oʻtgan syanlarning avtoxtonlar bilan qoʻshilib ketishidan kelib chiqqan. Mil. 7-asrdan syanlarning bir qismi dehqonchilik bilan shugʻullangan. Oʻsha davrda Tibetning jan.sharqiy qismidagi Yarlunga hukmdori Namri barcha qabilalarni birlashtirgan. Uning oʻgʻli Sronszangambo (649 yilda vafot etgan) Tibet davlatiga asos solgan. 7-asrning 1yarmidaTibetda yozma manbalar yaratilgan. Tisongdetsen hukmronligi davrida (755—791) Tibet ayniqsa ravnaq topgan. 7—9-asrlarda Tibetda zamindorlik munosabatlari yuzaga kelgan. 787 yildan buddizm davlat diniga aylangan. Langdarma hukmronlik qilgan davrda (836—842) buddistlar taʼqib ostiga olina boshlandi, uning oʻlimidan soʻng Tibet bir nechta mustaqil hokimliklarga parchalanib ketdi. 11—12-asrlarda bir kancha budda sektalari yuzaga keldi, monastirlar qurildi, ularning yiriklari atrofidagi hududlar bilan oʻzlarini mustaqil teokratik davlat deb hisobladilar. 13—14-asrlarda Tibet moʻgʻullar sulolasi Yuanga tobe.

TibetSichuan katga yoʻli. boʻlgan. 14-asr oxiri — 15-asr boshida rohib Szonkaba (1357—1419) yangi budda sektasi — Gelugbani tuzdi. Ushbu sekta rohiblari sariq kiyim kiyganligi sababli, uni "Sariq din" deb xam atashadi. 16-asrdan uning boshligʻi dalaylama unvoni bilan Tibetni boshqargan. 1720-yil manjurlar Lxasani bosib oldi. 1792-yilda esa Sin imperiyasi uni oʻz tarkibiga qoʻshib oldi.

Sinxay inqilobi (191113) davrida Sin sulolasi tugatilib, manjurlar Tibetdan quvib chiqarildi. 13dalaylama Pekin bilan butkul alokani uzganligini eʼlon qildi. 1930-yillar oʻrtalarigacha TibetXitoy chegarasidagi keskinlik davom etdi. Oʻsha vaqtdan gomindanchilar bilan Tibet oʻrtasidagi munosabat bir kadar meʼyorlashdi. Biroq Tibet inglizlar taʼsirida edi. Xalq inqilobi gʻalabasi arafasida Tibet maʼmurlari gomindanchilar hukumati bilan barcha aloqani uzdi, 1949-yil 4 noyabrda hukumat, monastir vakillaridan tuzilgan Buyuk majlisda Tibetni rasmiy ravishda mustaqil deb eʼlon qildi. XXR hukumati 1950 i. 20 yanvarda Tibet masalasi boʻyicha bayonot eʼlon qildi, unga kura Lxasa muzokaralar uchun oʻz vakillarini Pekinga joʻnatishi koʻzda tutilgan. 1950-yil oktabrda Xitoy qoʻshinlari Tibetning markaziy rnlariga qarab yurish boshladi. Tibet hukumati Xitoy taklifini qabul etib, 1951-yil 23 mayda Xitoy xalq hukumati bilan "Tibetni tinch yoʻl bilan ozod etish masalalari toʻgʻrisida shartnoma" imzolandi. Shartnomaga koʻra, Tibetga Xitoy tarkibidagi milliy muxtoriyat huquqi berilishi koʻzda tutildi. 1950y.larning 2yarmida vaziyat keskinlashdi. Lxasada 1959-yil martda isyon koʻtarildi. 14dalaylama Hindistonga oʻtib ketdi. 1965-yil Tibet muxtor rayonir. tuzildi.

Adabiyoti. Tibetliklarning qad. ogʻzaki ijodi mif, epos ("Geseriada"), afsona, qoʻshiq, ertak, aforizmlar koʻrinishida ifodalangan. Buddizmning tarkalishi bilan budda miflari yuzaga keldi. Yozma adabiyotning ilk rivojlanishi Tibet zamindorlari davlatining qaror topishi, yuksalishi va inqiroziga toʻgʻri keldi. Tibet adabiyoti qad. turkiylar, ayniqsa, uygʻurlar adabiyotiga yaqin boʻlgan, unga oʻz taʼsirini oʻtkazgan. Oʻsha davrda "Ramayana"ning tibetcha naqli yaratildi. 11 — 14-asrlarda adabiyotning anʼanaviy tarkibi: tarjima asarlari, tibetlik mualliflarning original qoʻlyozmalari, tarixiy asarlari va hokazoni yaratish avj oldi. Keyinroq (15—19-asrlar) adabiyot GelugBa budda sektasining siyosiy qarashlari va diniy eʼtiqodlarini sistemalashtirish va targʻibot qilishga xizmat qildi. Inson tuygʻulari asarlarda deyarli yoritilmagan. Ularning asosiy vazifasi — dindorlar intizomi namunasi meʼyorlarini yaratishdan iborat edi. 18-asr boshlarida 6dalaylama Sanjanjamso davrida dunyoviy lirik sheʼriyat yuzaga keldi. Biroq bu anʼana uzoq davom etmadi. Keyingi yillar adabiyotida grammatik, astrologik, astronomik va tibbiyot sohalariga oid asarlar yaratildi.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Tibetning muhim sanʼat yodgorliklari zamindorlik munosabatlari avj olgan davrlarda yaratildi. Oʻrta asr Tibet meʼmorligi mamlakatning yovvoyi va choʻl tabiati bilan mutanosib ravishda oʻzining keskinligi va mahobatliligi bilan ajralib turadi. Togʻ choʻqqilariga qalʼaqasrlar qurilgan. Togʻ etaklari va choʻqqilarida joylashgan monastirlar bir necha qator devorlar bilan oʻralgan boʻlib, bosh ibodatxona shimolga qaragan, atrofida maydonlar, yon bagʻirlarda amfiteatr koʻrinishida monaxlar uyjoylari boʻlgan. Lxasadagi Potala saroyqalʼasi oʻrta asrning oʻziga xos meʼmoriy obidasi hisoblanadi.

Tibetning oʻrta asr tasviriy sanʼati buddizmga boʻysungan, asosan, monastirlarda rivojlangan boʻlib, devor yozuvlari va "tanka" ikonalari sifatida yaratilgan. Skulpturalar yogʻoch, gil, metalldan yasalgan. 20-asrga qadar Tibetda manzarali bezak sanʼatining kashtachilik, jezdan ibodat va maishiy buyumlar, musiqa asboblari tayyorlash, gilamlar toʻqishning anʼanaviy turlari saqlanib qolgan.