Tibet tarixi

G'arbiy Tibet aholisi . DA. Vereshchagin

Tibet ikki qadimiy madaniyat markazi - Hindiston va Xitoy o‘rtasida joylashgan, ammo Tibetning geografik joylashuviga ko‘ra davlatlardan deyarli ajralib turadi. Tibetliklar O‘rta Osiyo yoki Sharqiy Osiyodan kelib chiqqanligi haqida hech qanday dalil yo‘q, biroq ularning tili Xitoy va Birma tillari Xitoy-Tibet tillariga kiritilganligiga asoslanib, ularning birgalikda kelib chiqishi haqida faraz qilish mumkin. Barcha tarixiy dalillar Tibet madaniyati qo‘shnilaridan mustaqil bo‘lgan paytdan boshlanadi.

Tarix

Baishia g'oridagi Denisov odamining jag'i

Paleoproteomik ma'lumotlarga ko‘ra, Syahe okrugida (Gansu)  Baishiya karst g‘ori joylashgan. U esa 160 ming yil oldin yashagan Denisov odamiga yaqin bo‘lgan. Jiangjunfu 01 paleolit maydonida (Jiangjunfu 01 yoki JJF01) oddiy tosh asboblarni o‘z ichiga olgan madaniy qatlamlardan olingan konlarni optik aniqlashdan olingan ma'lumotlar shuni ko‘rsatadiki, bu joy muzliklararo issiqroq sharoitda taxminan 120-90 yillar oldin BPda gominidlar yashagan.

Tibet (Tingri) hududidan topilgan eng qadimiy artefaktlarning yoshi 50 ming yil va ular tosh bolta, qirg‘ichlar bilan ifodalanadi. Nviya Devu[en] da ham 4,6 ming metr balandlikdagi baland tog‘larning markaziy qismida odamlar 30-40 ming yil oldin yashagan. Nwiya Devu Tog‘li Oltoydagi Qora-Bom va Mo‘g‘uliston shimolidagi Tolbor-21 ning erta yuqori paleolit (YYP) joylariga biroz o‘xshaydi  . Shundan so‘ng Tibetda odamlar paydo bo‘lishining ikki davri kuzatildi: 16 va 8 ming yil avvalgilaridir.

Tibetda odamlarning yashashining keyingi dalillari miloddan avvalgi 3000-2000 yillarga to‘g‘ri keladi.

Neolit eramizdan avvalgi VI asrga to‘g‘ri keladi va kulolchilik, chorvachilik va ketmonchilik (Karui - Chamdu yaqinida) bilan ifodalanadi. Choygun madaniyati bronza davrining boshlanishini belgilaydi .

Changtang platosida tarixdan oldingi temir davri tepaliklari va dafn etilgan qal'alar topilgan, biroq ularning kelib chiqishi to‘g‘risida haligacha aniq tushuntirish ma'lumot yo‘q. Tibet matnlariga ko‘ra, Shangshung mamlakati dastlab bu yerda joylashgan bo‘lib, undan Bon dini boshlangan.

Ilk tarixiy davr

6-asr oxiri — 7-asr boshlarida Tibet qirollarining Yarlung sulolasi deb atalmish qoʻshni qabilalarni asta-sekin oʻziga boʻysundirgan va Tubo qirolligini tuzdi. Yarlunglar sulolasi davri adabiyotda kam yoritilgan.

Tibet hukmdorlari va Tang Xitoy o‘rtasida sulolaviy nikohlar tuzildi,shuningdek Xitoy va Tibet aholisi o‘rtasidagi norasmiy almashinuvlar tufayli ichki Xitoyning Tibet bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalari yanada rivojlandi. 9-asrning ikkinchi yarmida Tubo qirolligi tanazzulga yuz tutdi. Tibet tarixida undan oldingi davr gambo davri, keyingi 300 yilda esa bo‘linish davri deb atalgan. Bo‘linish davrida bir-biri bilan adovatda bo‘lgan mahalliy qabila hukmdorlari ham kuchga kirdi. Xitoyda bu vaqt ham notinch edi ("Besh sulola va o‘n shohlik" davri va keyingi Song sulolasi), mamlakatda hokimiyat o‘zgarib turdi va shu bilan birgalikda cheksiz urushlar ham bo‘lib o‘tdi. 13-asr o‘rtalarida Tibet Mo‘g‘ullar imperiyasiga qaram bo‘lib qoldi. Xitoy Mo‘g‘ul imperiyasidan ajralib chiqqandan so‘n esa Xitoy Ming imperiyasi Tibetdan Tibet oliy diniy rahbarlari va mintaqaviy ma'muriyatni tayinlash tartibini o‘rnatishni talab qildi.

Tibetning afsonaviy kelib chiqishi

Ba'zi Tibet tarixiy yozuvlariga e'tibor qilsak, Tibet xalqining boshlanishi maymun shaklida bodxisattva Avalokiteshvara tomonidan qo‘yilgan bo‘lib, u shafqatsiz fe'l-atvorini bostirish uchun tog ’jiniga uylangan. Bu ittifoqning avlodlari birinchi tibetliklar hisoblanadi.

Tibetning birinchi qiroli Nyati-senpo (Gnya'-khri-btsan-po) osmondan tushgan yoki Hindistondan kelgan va Xudo sifatida hurmatga sazovor bo‘lgan. U har doim arqon yordamida osmon bilan aloqani saqlab turdi va o‘lmadi, balki arqon bo‘ylab osmonga qaytdi degan miflar mavjud. Afsonaviy qirol Digum-senpo (Dri-gum-brtsan-po) kuyovi bilan janjal qo‘zg‘adi, bu vaqtda uning samoviy to‘rlari sindi va u o‘ldi. Digum-senpo va undan keyingi barcha qirollar oddiy odamlar kabi o‘lib, krematsiya qilindi.

Lhathotori Nyansen ( Lha tho-tho-ti gnyan-btsan ) hukmronligi davrida tsinta ma ni'i gzungs ("Chintamani-dharani") va spang bkong phyag rgya ma muqaddas matnlari osmondan tushdi. Moviy xronika shuni ko‘rsatadiki, bu muqaddas osmonni hurmat qiladigan Bonlar uchun ixtiro qilingan bo‘lishi mumkin, lekin aslida ba'zi ma'lumotlarga ko‘ra, matnlar Buddharakshita (Losemtso) va tarjimon Litese tomonidan olib kelingan deyiladi.

Tibet imperiyasi

Batafsilroq Tibet tarixi 7-asrdan 11-asrgacha ma'lum bo‘lib, imperiya janubdagi Bengaliyadan (va Hind okeanidan) shimol tarafda Mo‘g‘ulistonga tarqaldi. Keyingi davrda imperiya Bangladesh, Assam, Butan, Arakan tomonidan bosib olingan hududlarni ham o‘z ichiga olgan [ manba 1750 kun .

Tibetliklar Xitoyga Hindistondan ham ko‘ra ko‘proq qarshilik ko‘rsatdilar.

Tarixdagi birinchi eslatma

Tarixda Tibet haqida birinchi eslatmani Klavdiy Ptolemeyning "Geografiya" asaridan topish mumkin. Yunoncha transkripsiyada ular Bod deb ataladi. Tibet haqida keyingi eslatma bu xitoy matnlarida Fa shín sifatida uchraydi.