To'xtamish yorlig'i

To`xtamishxonning 1393 yili polyak qiroli Yag`ayliga yo`llagan yorlig`i yolg'iz uyg'ur xati bilan ikki varaqqa bitilgan. matn har qaysi varaqning o'ng tomoniga ko'chirilgan bo'lib,birinchisida 13 satr, ikkinchisiga esa12, jami 25 satrdan iborat. U o'ngdan chapga qarab yozilgan. Yorliq "Toxtamïsh sözüm Yağaylağa" deb boshlanadi, u ikki satr qilib sarlavha shaklida berilgan. Birinchi satr (Toxtamïş sözüm), oltinchi satrning birinchi so'zi (bizga), shuningdek, ikkinchi betning birinchi satridagi Tangri bizni yarlïqab hamda beshinchi satridagi bizga soʻzi zarhal rangda boshqa satrlardan ajratib yozilgan. 3-5-satrlar qolganlaridan ichkarirok yozilib, ularning oldida arab yozuvining kufa turida bitilgan biri ikkinchisining ichiga joylashtirilgan toʻrtburchak shaklidagi xon muhri bosilgan. Yorliqning so'nggi 23-25-satrlarida uning tarixi (sanasi) keltirilgan: Taqağu yïl tarix yeti yuz toqson beşta rajap ayïnïng sekiz yangïda ordu Tandä erurda B(it)ikl(ä) dimiz (Tovuq yili tarixning yetti yuz to'qson beshida rajab oyining sakkizinchisida o'rda Tanda ekanligimizda yozdik). Matnning yozuv shakli o'ziga xos bo'lib, 14-15-asrlarda bitilgan boshqa yodgorliklar xatidan ancha farq qiladi. V.V.Radlov uni "mo'gul-uyg'ur" yozuv shakli deb atagan edi. Yozuvda tovushlarni farqlash maqsadida nuqta yoki qo'shimcha ishoratlar qo'yilmagan. Yorliqda tawuq ~ tağuq soʻzi taqağu shaklida uchraydi. Solishtiring:Mahmud Koshgʻariy devonida taqağu yïlï -tovuq yili (1, 331). Ism yasovchi -lïğ qoʻshimchasi ushbu matnda -lï shaklida qo'llanilgan: başlïğ so'zi başlï (4.. 7, 8, 15, 16- satrlar), atlïğ esa atlï (8-satr) shaklida uchraydi. Masalan: Qutlu buğa Asan başlï elçïlar.Hujjat 1834-yili Moskvada Tashqi ishlar vazirligining bosh arxividan topilgan. 1921-yildan boshlab Varshavada Markaziy arxivda saqlanmoqda. Uni O. M. Kovalevskiy, A. K. Kazembek, N. N. Berezin, V. V. Radlov rus tiliga tarjima qilgan. Ayniqsa,Vasiliy Radlov (1888) hamda I. N. Berezin (1850) tomonidan amalga oshirilgan nashrlarda yorliq tarixiy-filologik jihatdan atroflicha tahlil etilgan.  

Manbalar

www.ziyouz.com kutubxonasi

Adabiyotlar

Andoza:Adabiyotlar Qosimjon Sodiqov „Uygʻur yozuvi tarixi“ T.Maʼnaviyat 1997